Amo

El Vikipedio, la libera enciklopedio

Pri la aliaj signifoj de AMO, vidu AMO.


Arketipaj amantoj nome Romeo kaj Julieto portretita de Frank Dicksee.
La koro, simbolo por amo

Amo estas profunda emocio pri la ŝatado de alia(j) individuo(j), kun kiu(j) oni sentas sin kunligita. Laŭ la kunteksto la vorto povas komprenigi vastan gamon de signifonuancoj de forta simpatio ĝis amora pasio. Amo estas ofta temo en arto, literaturo, poezio kaj kino. Fido estas rigardata ĝia nepra kondiĉo.

Amo rilatas al gamo da malsamaj sentoj, statoj, kaj sintenoj kiu intervalas de interhoma amo ("mi amas mian patrinon") al plezuro ("mi amis tiun manĝon"). Ĝi povas rilati al emocio de forta altiro kaj persona alligitaĵo.[1] Ĝi ankaŭ povas esti virto reprezentanta homan bonvolemon, kompaton, kaj amon - "la malegoisman lojalan kaj bonintencan konzernon por la bono de alia".[2] Ĝi ankaŭ povas priskribi kompatajn kaj amajn agojn direkte al aliaj homoj, onies memo aŭ bestoj.[3]

Antikvaj grekoj identigis kvar formojn de amo: parenceco aŭ konateco (en la greka, storge), amikeco (filio), seksa kaj/aŭ romantika deziro (eroto), kaj mem-malplenigo aŭ dia amo (agapo).[4][5] Modernaj aŭtoroj karakterizis pliajn specojn de romantika amo.[6] Ne-okcidentaj tradicioj ankaŭ distingis variaĵojn aŭ simbiozoj de tiuj ŝtatoj.[7] Tiu diverseco de uzoj kaj signifoj kombinitaj kun la komplekseco de la sentoj implikis ke amo estas nekutime malfacile konstante difinebla, komparebla al aliaj emociaj statoj.

Amo en ĝiaj diversaj formoj funkcias kiel grava faciliganto de interpersona rilatado kaj, pro ĝia centra psikologia graveco, estas unu el la plej oftaj temoj en la kreivaj artoj.[8]

Amo povas esti komprenita kiel funkcio por konservi homojn kune kontraŭ minacoj kaj por faciligi la daŭrigon de la specio.[9]

Difinoj

La vorto "amo" povas havi gamon da rilataj sed apartaj signifoj en malsamaj kuntekstoj. Multaj lingvoj uzas multajn diversajn vortojn por esprimi kelkajn el la malsamaj konceptoj kiuj povas esti komprenataj de la koncepto "ami"; unu ekzemplo estas la pluropo de grekaj vortoj por "amo." Kulturdiferencoj en konceptigado de amo tiel duoble malhelpas la establadon de universala difino.[10]

Kvankam la naturo aŭ esenco de amo estas temo de ofta debato, malsamaj aspektoj de la vorto povas esti klarigitaj determinante kio ne estas amo. Amo kiel ĝenerala esprimo de pozitiva sento (pli forta formo de ŝato) estas ofte komparita al malamo (aŭ neŭtrala apatio); kiel malpli seksa kaj pli emocie intima formo de romantika alligitaĵo, amo estas ofte komparita al volupto; kaj kiel interhoma rilato kun romantikaj nuancoj, amo foje estas komparita al amikeco, kvankam la vorto amo ofte estas uzita por proksimajn amikecojn.

Frata amo (antaŭhispana skulptaĵo el 250–900 A.D., de huastekoj. Museo de Antropología de Xalapa en Xalapa, Veracruz, Meksiko.

Abstrakte traktita amo kutime rilatas al travivaĵo kiun unu persono sentas por alia. Amo ofte implikas zorgi por aŭ identiĝi kun persono aŭ aĵo (kp. vundebleco kaj prizorgo de amo), inkluzive de si mem (kp. narcisismo). Aldone al transkulturaj diferencoj en komprenado de amo, ideoj pri amo ankaŭ ŝanĝiĝis multe dum tempo. Kelkaj historiistoj datigas modernajn konceptojn de romantika amo al ĝentila Eŭropo dum aŭ post la Mezepoko, kvankam la antaŭa ekzisto de romantikaj ligoj estas atestita per malnovega ampoezio.[11]

La kompleksa kaj abstrakta naturo de amo ofte reduktas diskurson de amo al pens-finanta kliŝo. Pluraj komunaj proverboj rigardas amon, de tiu de Vergilio "Amo konkeras ĉion" al tiu de The Beatles "Ĉio kion vi bezonas estas amo". Sankta Tomaso de Akvino, sekvante Aristotelo'n, difinas amon kiel "voli alies bonon."[12] Bertrand Russell priskribas amon kiel kondiĉon de "absoluta valoro", kontraste al relativa valoro. La filozofo Gottfried Wilhelm Leibniz diris ke amo estas "esti ĝojigita per la feliĉo de alia."[13] Biologo Jeremy Griffith difinas amon kiel "senkondiĉan altruismon".[14]

Amo foje estas referita kiel "lingvo internacia" kiu superregas kulturajn kaj lingvajn sekciojn.

Nepersona amo

Persono povas ami objekton, principon, aŭ celon al kiuj oni estas profunde transigita kaj multe valoras. Ekzemple, kompata atingo kaj volontula laboro "amas" siajn kaŭzojn foje naskite ne de interhoma amo sed nepersonaj amoj, altruismo, kaj el fortaj spiritaj aŭ politikaj konvinkiĝoj. [15] Homoj ankaŭ povas "ami" materialajn objektojn, bestojn, aŭ agadojn se ili investas sin en ligado aŭ aliformaj identiĝoj kun tiuj aĵoj. Se ankaŭ seksa pasio estas implikita, tiam tiu sento estas nomita parafilioj.[16]

Interhoma amo

Interhoma amo rilatas al amo inter homoj. Ĝi estas pli potenca sento ol simpla simpatio por alia. Senreciproka amo rilatas al tiuj sentoj de amo kiuj ne estas reciprokitaj. Interhoma amo estas plej proksime asociita kun interpersona rilatado.[15] Tia amo eble ekzistas inter familianoj, amikoj, kaj paroj. Ekzistas ankaŭ kelkaj psikologiaj malordoj ligitaj por ami, kiel ekzemple erotomanio.

Dum historio, filozofio kaj religio faris la plej multe de la konjekton pri la fenomeno de amo. En la lasta jarcento, la scienco de psikologio prilaboris grandan interkonsenton pri la subjekto. En la lastaj jaroj, la sciencoj de psikologio, antropologio, neŭroscienco, kaj biologio aldonis multe al la kompreno de la naturo kaj funkcio de amo.

Paro de amantoj. 1480–1485

Biologia bazo

Psikologia bazo

Evolua bazo

Komparo de sciencaj modeloj

Kulturaj vidoj

Antikva Grekio

Antikva Romio

Ĉinio

Persio

Japanio

Turkio

Religiaj vidoj

Politikaj vidoj

Amo kiel morala nocio

Amo en morala senco ne estas tiu amo, kiu estas la ĉeftemo de amromanoj. Amo en morala senco ĉefe estas virto; nome la virto de bonvolemo. Ĝi realiĝas per bonfarado kaj evitado de malbonfarado. "Amo ne faras malbonon al proksimulo; amo do estas la plenumado de la leĝo." (Romanoj 13.10) Ĝi povas havi emocian komponanton, sed ne nepre ĝi havas tre altan emocian temperaturon. Tion atendi, tion postuli estas misinterpreto de la biblia teksto.

Por normala homo, sub normalaj cirkonstancoj, ne estas eble, emocie ami la tutan homaron. Sed ami ĝin en morala senco, bonvoleme, bonfareme, tio tute eblas. En tiu senco eblas ankaŭ, ami la malamikon. Tio ne signifas, ke oni dolĉemocie, kiel en amromano, rilatu al malamikoj, sed ke oni ĉiukaze traktu ilin kun certa minimumo da bonvolemo. (Ekz. la reguloj de la internacia militojuro estas konkretiĝoj de morala amo al malamiko.)

Amo kiel metafizika nocio

Amo rajdas delfenon pentraĵo de Petro Paŭlo Rubens

"Anstataŭ, ke antaŭ esti amataj, ni maltrankviliĝis pri tiu nepravigebla, nepraviginda ĝibo tia, kia estis nia esteco, anstataŭ ol senti nin kiel troaĵojn, ni nun sentas, ke tiu estado nia estas kunprenita, kaj volata, kune kun ĝiaj plej malgrandaj detaloj, de absoluta libereco, kiun ĝi samtempe kaŭzas, kaj kiun ni propramense volas per nia propra liberpovo. Tio estas la fundamento de la amĝojo, kiam ĝi ekzistas : nin senti ekzisti prave." (Jean-Paul Sartre)

La amo, laŭ la unua epistolo de la Apostolo Paŭlo al la Korintanoj, ĉapitro 13:

Amo
« Se mi parolus la lingvon de homoj kaj anĝeloj, sed ne havas amon, mi fariĝus sonanta kupro aŭ tintanta cimbalo. Kaj mi posedus la profetpovon, kaj komprenus ĉiujn misterojn, kaj ĉion scion; kaj se mi havus ĉion fidon, tiel ke mi povus formovi montojn, sed ne havas amon, mi estus nenio. Kaj se mi disdonus mian tutan havon por nutri la malsatulojn, kaj se mi lasus mian korpon por forbrulo, sed ne havas amon, per tio mi nenion profitus. Amo longe suferas kaj bonfaras; amo ne envias; amo ne fanfaronas ne ŝveligas sin, ne kondutas nedece, ne celas por si mem, ne koleriĝas, ne pripensas malbonon, ne ĝuas pri maljusteco, sed kunĝojas pri vereco; ĉion toleras, ĉion kredas, ĉion esperas, ĉion eltenas. Amo neniam pereas; sed ĉu estas profetadoj, ili neniiĝos, ĉu lingvoj, ili ĉesiĝos; ĉu estas scio, ĝi neniiĝos. Ĉar ni scias laŭparte, kaj ni profetadas laŭparte; Sed kiam venos perfektaĵo, tiam neniiĝos tio, kio estas laŭparta. Kiam mi estis infano, kiel infano mi parolis, kiel infano mi sentis, kiel infano mi pensis la infanaĵojn; nun fariĝinte plenaĝulo, mi jam forigis la infanaĵojn. Ĉar nun mi vidas per spegulo, malhele; sed tiam okulon ĉe okulo; nun mi konas laŭparte; sed tiam mi konos tiom same, kiel ankaŭ mi estas konita. Restas do nun fido, espero, amo, tiuj tri; kaj la plej granda el ili estas amo. »
Sankta Paŭlo, 1-a Epistolo al la Korintanoj

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri amo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[17]:

  • Citaĵo
     Amo supermezura ne estas plezura. 
  • Citaĵo
     Perforta amo estas plej forta malamo. 
  • Citaĵo
     Tuso kaj amo ne estas kaŝeblaj. 

Referencoj

  1. Oxford Illustrated American Dictionary (1998) + Merriam-Webster Collegiate Dictionary (2000)
  2. Merriam Webster Dictionary
  3. Fromm, Erich; The Art of Loving, Harper Perennial (1956), Original English Version, ISBN 978-0-06-095828-2
  4. C.S. Lewis, The Four Loves, 1960.
  5. Kristeller, Paul Oskar. (1980) Renaissance Thought and the Arts: Collected Essays. Princeton University. ISBN 0-691-02010-8.
  6. Stendhal, en sia libro Pri amo (Parizo, 1822), distingis karnan amon, pasian amon, tipon de neplenumita amo kiun li nomigis "gusstamo", kaj amo al nenio. Denis de Rougemont en sia libro Amo en Okcidento markas la historion de pasia amo (l'amour-passion) al la romantismaj formoj. Benjamin Péret, en la enkonduko al sia Antologio de Sublima Amo (Parizo, 1956), plie distingis "sublima amo", nome stato de plenumita idealigo eble komparebla kun la romantika formo de pasia amo.
  7. Mascaró, Juan. (2003) The Bhagavad Gita. Penguin Classics. ISBN 0-14-044918-3. (J. Mascaró, tradukisto)
  8. Article On Love. Alirita 2011-09-13.
  9. Helen Fisher. Why we love: the nature and chemistry of romantic love. 2004.
  10. (March 1984) “What is the Sapir–Whorf Hypothesis?”, American Anthropologist 86 (1), p. 65–79. doi:10.1525/aa.1984.86.1.02a00050. 
  11. Ancient Love Poetry.
  12. St. Thomas Aquinas, STh I-II, 26, 4, corp. art. Newadvent.org. Alirita 2010-10-30.
  13. . Confessio philosophi. Wikisource edition. Alirita 25an de Marto, 2009.
  14. http://www.worldtransformation.com/what-is-love/ What is love?. In The Book of Real Answers to Everything! Griffith, J. 2011. ISBN 978-1-74129-007-3.
  15. 15,0 15,1 Fromm, Erich; The Art of Loving, Harper Perennial (5a de Septembro, 2000), Original English Version, ISBN 978-0-06-095828-2
  16. . Paraphilia. Alirita 2007-12-16.
  17. Lernu

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligiloj