Andoj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Andoj
montaro
Aera vido al Andoj inter Argentino kaj Ĉilio
Landoj
Supera montaro Kordilero
Historia regiono Inkaa imperio
Parto de Sud-Ameriko
Montoj
Urboj
Riveroj
Plej alta punkto Akonkagvo
 - alteco 6 962 m s. m.
 - koordinatoj 32° 39′ 12″ S 70° 00′ 40″ U / 32.65333 °S, 70.01111 °U / -32.65333; -70.01111 (mapo)
Longo 7 000 km (4 349,6 mi)
Larĝo 300 - 500 km (−10,7 mi)
Horzono UTC (UTC-5)
Satelita vido al Andoj
Satelita vido al Andoj
Satelita vido al Andoj
Kompozita vido al sudaj Andoj el kosmo
Kompozita vido al sudaj Andoj el kosmo
Kompozita vido al sudaj Andoj el kosmo
Vikimedia Komunejo: Andes
Cono de Arita en Salta (Argentino).
Pejzaĝo de Merida en Venezuelo.
Boliviaj Andoj.

Andoj estas la plej longa montarĉeno de la planedo Tero. La andaj montoj etendiĝas laŭlonge de la okcidenta bordo de Sud-Ameriko, de Venezuelo tra Kolombio, Ekvadoro, Peruo, Bolivio ĝis Ĉilio kaj Argentino. Ili konsistas el du, kelkregione eĉ pluraj, ĉefaj ĉenoj. En la meza parto (en Peruo, Bolivio, nordaj Ĉilio kaj Argentino) la ĉenoj situas tre diste. Tie ili ĉirkaŭbaras centran altebenon (Altiplano), sur kiu troviĝis la kerno de la imperio de la inkaoj.

La plej alta monto de Ameriko, Akonkagvo (hispane Aconcagua), estas 6.960 metrojn alta; tio igas ĝin ankaŭ la plej alta montopinto de la mondo ekster la sistemo de Himalajo.[1] La averaĝa alteco estas de 4 000 metroj super marnivelo. La suda parto de la montaro formas la naturan limon inter Argentino oriente kaj Ĉilio okcidente, en la areo kie estas la plej altaj montoj de la kontinento.

La Andoj konstituas enorman montaron kiu estas hejmo de la plej altaj vulkanoj de la mondo. Al ili apartenas krom Akonkagvo precipe Chimborazo (6.267 m), Cotopaxi (5.897 m), Tupungato (6.800 m), Illimani (6.682 m), Misti (5.822 m), Ŭaskarano (6.768 m), Llullaillaco (6.723 m), kiuj estas samtempe la plej altaj montoj de la montara ĉeno. Ĝi okupas areon proksimume de 330 000 km² kiu konturas la marbordon de la Pacifiko laŭlonge de 7240 km, transformante ĝin en la plej longa montaro de la Tero.[2] En la suda pinto, la Andoj iras sub la Atlantikon oriente de la Insulo Estados,[3][4] dum la norda pinto plilongiĝas ĝis preskaŭ atingi la komencon de la Kariba Maro.

Etimologio

Pri la etimologia deveno de la nomo "Andoj" ekzistas pluraj teorioj. Plej probabla ŝajnas deveno de la keĉua vorto anti, kiu signifas altan kreston. Ankaŭ alia keĉua vorto povus esti la etimologia fonto: Unu el la kvar regionoj de la inkaa imperioj, la tiel nomitaj "suyo", nomiĝis Antisujo; sed pli verŝajne ĝia nomo devenas de tiu de la montaro ol inverse.

Populara etimologio en la hispana lingvo estas la derivado de la hispana vorto andén (kajo, teraso, ŝtupo), sed ĝi ne estas verŝajna. Ja povas esti, ke hispanajn konkerantojn la keĉua vorto anti memorigis pri la montoflankaj ŝtupoj, uzataj por kultivado de nutraĵplantoj, kaj ke la similecon ili uzis por memori la vorton.

Zonoj

Nordaj Andoj

Centraj Andoj

Sudaj Andoj

La plej altaj montoj

Nomo Alteco Lando Montaro
Aconcagua 6 962 Argentino Altaj Andoj
Ojos del Salado 6 893 Ĉilio, Argentino Puna
Monte Pissis 6 795 Argentino Puna
Huascarán Sur 6 746 Peruo Cordillera Blanca
Bonete 6 759 Argentino Puna
Tres Cruces Sur 6 748 Ĉilio, Argentino Puna
Llullaillaco 6 739 Ĉilio, Argentino Puna
Mercedario 6 700 Argentino Altaj Andoj
Cazadero 6 658 Argentino Puna
Huascarán Norte 6 655 Peruo Cordillera Blanca

Argentino

Tronador, Argentino/Ĉilio

Limo inter Argentino kaj Ĉilio

Bolivio

Biologia diverseco

Flaŭro

Faŭno

Rilataj temoj

Notoj

  1. http://www.ign.gob.ar/node/479 Se dio a conocer la nueva altura oficial del Cerro Aconcagua: 6.960,8 metros, alirita la 3an de septembro de 2012, Instituto Geográfico Nacional (Argentina), www.ign.gob.ar
  2. http://www.blueplanetbiomes.org/andes.htm Andes Mountains, alirita la 4an de decembro de 2013, HTM, 2002 www.blueplanetbiomes.org angle
  3. Wegener, A. 1912, Die Entstehung der Kontinente, germane, Petermanns Geographische Mitteilungen, volumeno 58, paĝoj 185-195, 253-256, 305-309 Alirita la 9an de junio de 2012}
  4. Wegener, A. 1983 [1915], Die Entstehung der Kontinente und Ozeane en Sammlung Vieweg 23 Braunschweig. pp. 94] Ediciones Pirámide S.A Ciencias del hombre y la naturaleza, Madrid, paĝo 230, alirita la 9an de junio de 2012 isbn=84-368-0233-0

Ŝablono:LigoLeginda