Ĉiuaŭa Dezerto
| Ĉiuaŭa Dezerto | |
| angle: Chihuahuan Desert, hispane: Desierto de Chihuahua | |
| dezerto, duondezerto | |
 Ĉiuaŭa dezerto apud Van Horn (Teksaso)
| |
| Landoj |  Usono,  Meksiko
|
|---|---|
| Kontinento | Norda Ameriko |
| Subŝtatoj | 8
|
| Montaroj | Okcidenta Patrinmontaro, Orienta Patrinmontaro |
| Endezertaj urboj | 4
|
| Rivero | Rivero Pecos |
| Koordinatoj | 30° 32′ 26″ N 103° 50′ 14″ U / 30.54056 °N, 103.83722 °U (mapo) |
| Plej alta punkto | |
| - alteco | 3 700 m s. m. |
| Plej malalta punkto | |
| - alteco | 600 m s. m. |
| Longo | 1 285 km (798 mi) |
| Larĝo | 440 km (273 mi) |
| Areo | 509 500,0 km² (50 950 000 ha) |
| Biomo | Dezertoj kaj kserofitaroj |
| Orogenenezo montariĝo |
Meksika Altebenaĵo |
| Plantaro | Agave lechuguilla |
| Klimato | Modera klimato |
  Situo enkadre de Nordameriko
| |
 Situo de Ĉiuaŭa dezerto enkadre de Nordameriko
| |
 Situo de la dezerto inter Usono kaj Meksiko
| |
 Vikimedia Komunejo: Chihuahuan Desert
| |
| Retpaĝo: Centennial Museum, University of Texas at El Paso | |
Ĉiuaŭa Dezerto[1] aŭ Dezerto Chihuahua, estas tersupraĵa ekoregiono kiu situas en la nord-meksika ekoprovinco de la nearktisa ekozono laŭ la tipologio de la Monda Natur-Fonduso (WWF). Biome ĝi apartenas al dezertoj kaj kserofitaroj. La ekoregiono estas parto de la tutmondaj 200-regiono "ĉiuaŭa kaj tehuakan-vala dezertoj".
Priskribo[redakti | redakti fonton]
La dezerto troviĝas ambaŭflanke de la landlimo de Meksiko kaj Usono, en la centraj kaj nordaj partoj de la Meksika Altebenaĵo, limigite okcidente de la vasta montarĉeno de Okcidenta Patrinmontaro, kaj kovrante nordajn partojn de la orienta ĉeno, Orienta Patrinmontaro. Je la usona flanko ĝi okupas la valojn kaj basenojn de centra kaj suda Nov-Meksiko, Teksaso okcidente de la Pekos-rivero kaj sudorienta Arizono; sude de la landlimo ĝi kovras la nordan duonon de la meksika subŝtato de Ĉiuaŭo, plejmulton de Koaŭilo, nordorientan parton de Durango, ekstrem-nordan parton de Zakateko kaj etajn okcidentajn partojn de Novleono. La ekoregiono havas areon de ĉirkaŭ 509 500 km². Ĝi estas la tria plej vasta dezerto de la Okcidenta duonglobo kaj estas la dua pli vasta en Nordameriko, post la Granda Baseno[2].
Geografio[redakti | redakti fonton]
La tereno ĉefe konsistas el akvokolektaj areoj kiuj estas interrompitaj de multnombraj etaj montarĉenoj.
Pluraj pligrandaj montarĉenoj inkluzivas Sierra Madre, Sierra del Carmen, Sacramento-Montaron, Sandia-Manzano-Montaron, Magdalena-San-Mateo-Montaron, Ĉisos-Montaron, Guadalupe-Montaron, kaj Davis-Montaron. Tiuj ĉi kreas arbarinsulojn de pli malvarmaj, pli humidaj klimatoj en la dezerto, kaj tiaj altaj areoj havas kaj koniferajn kaj deciduajn duonarbarojn, kaj eĉ arbarojn laŭlonge de drenejoj kaj favoraj elmetaĵoj.
Ĉiuaŭa Dezerto havas pli altan altitudon ol Sonora-Dezerto okcidente, plejofte variigante laŭ altitudo ekde 600 ĝis 1 675 metroj. Kiel rezulto, ĝi emas somere havi iomete malpli drastan klimaton (kvankam kutime tagaj temperaturoj en junio estas ĉirkaŭ 35 ĝis 40 °C ). Vintra vetero varias ekde relative maldrasta ĝis sufiĉe malvarma depende de altitudo kaj de akreco de nordaj ventoj. Precipitaĵo estas iome pli abunda ol en plejmulto de suda Granda Baseno, Sonora- kaj Mojave-Dezertoj, kvankam ĝi kutime estas jare malpli ol 254 mm, kun plejmulto de la pluvo falante dum "musono" de malfrua somero. La averaĝa jara precipitaĵo por Ĉiuaŭa dezerto estas 235 mm kun ekstremoj de proksimume 150 kaj 400 mm. Ĉirkaŭ du trionoj de la arid-zonaj stacioj havas jarajn totalojn inter 225 kaj 275 mm. Neĝado estas malabunda escepte je la plej altoj altitudoj.
Ĉiuaŭa Dezerto estas ekoregiono kiu ne estas sufiĉe esplorrigardata kaj pristudata. Tial, ĝi ne estas klasifikita aŭ subdividita, kiel la Sonora-Dezerto okcidente.
Estas kelkaj urbaj areoj en la dezerto: la plej grandaj estas Ciudad Juárez kun preskaŭ du milionoj da loĝantoj, najbarante El Paso; post tio la urbo de Ĉiuaŭurbo kaj Torreón. Albuquerque, Las Cruces kaj Roswell en Nov-Meksiko estas aliaj gravaj urboj en la ekoregiono. Saltillo kaj Monterejo situas rande de Ĉiuaŭa Dezerto.
Laŭ la Monda Natur-Fonduso, Ĉiuaŭa Dezerto eble estas la dezerto kun la plej alta biodiverseco en la mondo, kaj laŭ specio-riĉeco kaj laŭ endemioj, kvankam la regiono estiĝas forte degradita en la daŭro de la tempo. Multaj enlandaj specioj estas anstataŭitaj de Larrea tridentata. La meksika lupo Canis lupus baileyi, subspecio de la Griza lupo, iam abunda, estas formortinta. La ĉefa kialo de degrado estas estinta paŝtado[3].
Vegetaĵaro[redakti | redakti fonton]
Proksimume 3 500 da plantospecioj vivas en la dezerto, kaj 1 000 aŭ 29 % estas endemiaj. Estas minimume 16 endemiaj genroj [4]. La ekoregiono estas agnoskita por sia diverseco kaj alta nivelo de endemiismo pri la Cactaceae. Bedaŭrinde, ĝi ankaŭ entenas la plej grandan tutaĵon de endanĝerigitaj kaktoj en Ameriko [5]. Eble unu kvinono el ĉiuj kaktoj de la mondo – tiom multe da ili kiom 350 el la 1 500 sciataj specioj – troviĝas en tiu dezerto. Du kaktaj genroj, Coryphanta kaj Opuntia, estas la plej specio-riĉaj.
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ Meksikaj loknomoj
- ↑ angle Wright, John W. (ed.); Editors and reporters of The New York Times. (2006) The New York Times Almanac, 2007‑a eldono, New York, New York: Penguin Books, p. 456. ISBN 0-14-303820-6.
- ↑ angle WWF : Chihuahuan desert (Ekoregiono NA1303 : Ĉiuaŭa Dezerto)]
- ↑ Toledo 1988
- ↑ Oldfield 1997
Literaturo[redakti | redakti fonton]
- hispane Marroquín, J. S., G. Borja, R. Velázquez, y J. A. de la Cruz. 1981 : Estudio ecológico y dasonómico de las zonas áridas del norte de México, Publicación Especial 2. Instituto Nacional de Investigaciones Forestales, SARH., México.
- angle Oldfield, S. (Comp). 1997 : Cactus and succulent plants: Status survey and conservation action plan. IUCN, Cambridge, U.K.
- angle Olson, D. M. and E. Dinerstein. 1998 : The Global 200: A representation approach to conserving the earth's most biologically valuable ecoregions. Conservation Biology, 3:502-512.
- hispane Toledo, V. M. 1988 : La diversidad biológica de México. Ciencia y Desarrollo, XIV(81): 17-30.
Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]
- Chihuahua (apartigilo)
- Ĉiuaŭa hundo
- Ekologia klasifiko de la tersupraĵoj
- Ekoregionoj en Meksiko
- Konservada stato de ekoregiono
- Listo de dezertoj laŭ areo
- Pluvombro
| Nearktisaj dezertoj kaj kserofitaroj | |
|---|---|
| NA1301 Kaliforni-duoninsula Dezerto |  Meksiko
|
| NA1302 Centra-meksika kserofitaro | Meksiko
|
| NA1303 Ĉiuaŭa Dezerto | Meksiko,  Usono
|
| NA1305 Grand-basena arbustara stepo | Usono
|
| NA 1307 Centra-meksikaltebenaĵa kserofitaro | Meksiko
|
| NA1308 Mojave-Dezerto | Usono
|
| PA1310 Sonora-Dezerto | Meksiko, Usono
|
| ||||||||||||||||||||
Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]
- angle Ekoregiono NA1303 : Ĉiuaŭa Dezerto (WWF)
- angle Ĉiuaŭa Dezerto (WWF-Wildworld)
- angle Ĉiuaŭa Dezerto (Wildworld) - Nacia Geografia Societo
- angle Ĉiuaŭa Dezerto (Bioimages)
- angle Ĉiuaŭa Dezerto (The Encyclopaedia of Earth)
- angle Ĉiuaŭa Dezerto (Globalspecies) Arkivigite je 2016-03-07 per la retarkivo Wayback Machine
- angle Situo de la ekoregiono : tajpu Chihuahuan desert
- angle Tutmondaj 200; numero 131 : Ĉiuaŭa kaj tehuakan-vala dezertoj (WWF) Arkivigite je 2014-10-14 per la retarkivo Wayback Machine
- angle Small desert beetle found to engineer ecosystems EurekAlert! March 27, 2008
- angle Centennial Museum, University of Texas at El Paso
- angle Ĉiuaŭa dezerto (UTEP)