Koperniko

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Koperniko
Astronomo kaj matematikisto
Astronomo kaj matematikisto
Persona informo
Naskonomo Niklas Koppernigk
Naskiĝo 19-a de februaro 1473
en Toruń, Reĝa Prusujo, Pola Reĝlando
Morto 24-a de majo 1543
en Frombork, Reĝa Prusujo, Pola Reĝlando
Mortokialo apopleksio
Tombo Archcathedral Basilica of the Assumption of the Blessed Virgin Mary and Saint Andrew in Frombork
Lingvoj renesanca latino • meza pola lingvo • mezmalaltgermana • greka • latina • pola
Loĝloko Toruń • Frombork • Krakovo • Padovo • Bolonjo
Ŝtataneco Reĝlando Pollando (1385–1569) • sen valoro • Reĝa Prusio
Alma mater Jagelona Universitato • Universitato de Padovo • Universitato de Bolonjo • Universitato de Ferrara
Subskribo Koperniko
Familio
Patro Niklas Koppernigk the Elder
Patrino Barbara Koppernigk
Okupo
Okupo astronomo • juristo • ekonomikisto • matematikisto • jurosciencisto • fizikisto • filozofo • tradukisto • kuracisto • diplomato • verkisto
Verkoj Commentariolus
De revolutionibus orbium coelestium
v • d • r

Nikolao KOPERNIKO (naskiĝis la 19-an de februaro 1473; mortis la 24-an de majo 1543) (latine: Copernicus; pole: Mikołaj Kopernik [miˈkɔwaj kɔˈpɜrnik], germane: Nikolaus Koppernigk) - Renesanca astronomo, juristo, matematikisto, okupiĝis ankaŭ pri ekonomiko, militista strategio, astrologio, kuracado kaj tradukado.

Li verkis la libron De revolutionibus orbium coelestium, en kiu li tezis la suncentran teorion (heliocentrisma): la Tero kaj la planedoj iras ĉirkaŭ la Suno. La libro estis eldonita je lia morto en 1543; eble li ne eldonis ĝin dum sia vivo pro timo al la eklezio, kies altranguloj kredis je la sistemo de Ptolemeo, kiu metis la Teron en la centron, ne la Sunon. Aŭ eble li timis la mokadon de profesoroj, kiuj tiam ankaŭ kredis al Ptolemeo. Lia verko estis parte prezentita antaŭ papo Klemento la 7-a. Pro sia revolucia pensaro kaj disvastigemo li estas opiniita kiel granda eŭropa filozofo. Poste per la termino "kopernika revolucio" estis nomita la filozofio de Immanuel Kant.

Post lia morto, la eklezio traktis lian teorion kiel konvena matematika fikcio (laŭ la antaŭparolo de Osiandro), sed dum 1611-32 Galileo eltrovis la pruvon por la teorio en la ĉielo per teleskopo. Galileo fariĝis frua kaj forta evangeliisto de la sistemo de Koperniko, sed iuj el liaj pruvoj malpravis (precipe lia pruvo per tajdomovo). Lia evangeliado fine tiris la atenton kaj koleron de la eklezio sur lian kapon. En 1616, la eklezio malpermesis la libron de Koperniko (ĝis 1822), kaj en 1633 ĝi mutigis Galileon.

Vivo

Toruń, naskoloko (ul. Kopernika 15, maldekstre). Kun la domo ĉe no. 17 (dekstre), ĝi formas la Muzeum Mikołaja Kopernika.

Koperniko estis naskita la 19an de februaro 1473 en la grandurbo Toruń (Dorno), en la provinco Reĝa Prusio, en la Krono de la Regno de Pollando.[1][2] Lia patro estis komercisto de Krakovo kaj lia patrino estis la filino de riĉa Toruń-komercisto.[3] Nikolao estis la plej juna de kvar infanoj. Lia frato Andreas (Andreo) iĝis aŭgustena kanoniko ĉe Frombork (Frauenburg).[4] Lia fratino Barbara, nomita laŭ ŝia patrino, iĝis benediktana monaĥino kaj, en siaj lastjaraj klasoj, priorino de monaĥejo en Chełmno (Kulm); ŝi mortis post 1517.[4] Lia fratino Katharina geedziĝis kun la komercisto kaj kun Toruń urbokonsilisto Barthel Gertner kaj forlasis kvin filojn, kiujn Koperniko zorgis poste je la fino de sia vivo.[4] Koperniko neniam geedziĝis aŭ havis filojn.

Patra familio

La familio de la patro povas esti spurita al vilaĝo en Silezio proksime de Nysa (Neiße). La nomo de la vilaĝo estis diverse literumita Kopernik,[5] Copernik, Copernic, Kopernic, Coprirnik, kaj hodiaŭ Koperniki.[6] En la 14-a jarcento, membroj de la familio komencis moviĝi al diversaj aliaj sileziaj grandurboj, al la pola ĉefurbo, Krakovo (1367), kaj al Toruń (1400).[6] La patro, Mikołaj la Maljuna, verŝajne la filo de Jan, venis de la Krakovo-linio.[6]

Nikolao estis nomita laŭ sia patro, kiu aperas en arkivoj por la unua fojo kiel bonhava komercisto kiu komercis pri kupro, vendante ĝin plejparte en Danzig (Gdańsk).[7][8] Li moviĝis de Krakovo al Toruń ĉirkaŭ 1458.[9] Toruń, troviĝis ĉe la Vistulo, kaj estis en tiu tempo implikita en la Dektrijara Milito, en kiu la Regno de Pollando kaj la Prusa Konfederacio, nome alianco de prusaj grandurboj, subnobelaro kaj pastraro, kontraŭbatalis la Ĝermanan Ordon pri kontrolo de la regiono. En tiu milito, hanseataj grandurboj kiel Danzig kaj Toruń, la hejmurbo de Koperniko, elektis apogi la polan reĝon, Kazimiro la 4-a, kiu promesis respekti la tradician vastan sendependecon de la grandurboj, kiun la teŭtona ordo defiis. La patro de Nikolao estis aktive engaĝita pri la tiama politiko kaj apogis Pollandon kaj la grandurbojn kontraŭ la teŭtona ordo.[10] En 1454 li mediaciis intertraktade inter kardinalo Zbigniew Oleśnicki de Pollando kaj la prusaj grandurboj por repago de militpruntoj[6] En la Dua Paco de Toruń, la teŭtona ordo formale cedis ĉiujn postulojn al siaj okcidentaj provincoj, kiuj kiel Reĝa Prusio restis regiono de Pollando dum la venontaj 300 jaroj.

La patro de Koperniko geedziĝis kun Barbara Watzenrode, la patrino de la astronomo, inter 1461 kaj 1464.[6] Li mortis proksimume en 1483.[4]

Patrina familio

Kopernika patrinflanka onklo, Lucas Watzenrode

La patrino de Nikolao, nome Barbara Watzenrode, estis la filino de riĉa Toruń patricia kaj urba delegito, Lucas Watzenrode la Maljuna (mortinto en 1462), kaj Katarzyna (vidvino de Jan Peckau), menciita en aliaj fontoj kiel Katarzyna "Rüdiger gente Modlibog" (mortinto en 1476).[4] La Watzenrode familio, kiel la Kopernik-familio, venis de Silezio de proksime de Świdnica (Schweidnitz), kaj post 1360 ekloĝis en Toruń. Ili baldaŭ iĝis unu el la plej riĉaj kaj la plej multe influaj patriciaj familioj.[4] Tra la ampleksaj familiparencecoj de la Watzenrodes per geedziĝo, Koperniko estis parenca al riĉaj familioj de Toruń, Danzig kaj Elbląg (Elbing), kaj al elstaraj nobelgentoj de Prusio: la Czapski, Działyński, Konopacki kaj Kościelecki.[4] La Modlibógs (la pola nomo signifas "Preĝu al dio") estis elstara pola familio kiu estis konata en la historio de Pollando ekde 1271. [11] Lucas kaj Katherine havis tri filojn: Lucas Watzenrode la Pli Juna (1447-1512), kiu iĝus Episkopo de Varmio kaj la baptopatro de Koperniko; Barbara, la baptopatrino de la astronomo (mortinto post 1495); kaj Christina (mortinto antaŭ 1502), kiu en 1459 geedziĝis kun la Toruń-komercisto kaj urbestro, Tiedeman von Allen.[4]

Lucas Watzenrode la Plejaĝa, riĉa komercisto kaj en 1439-62 prezidanto de la juĝistaro, estis firmanima kontraŭulo de la Ordeno de germanaj kavaliroj.[4] En 1453 li estis la delegito de Toruń ĉe la Grudziądz (Graudenz) konferenco kiuj planis la ribelon kontraŭ ili.[4] Dum la rezultinta Dektrijara Milito (1454-66), li aktive apogis la militinveston de la prusaj grandurboj kun grandaj monaj subvencioj (nur parto de kiuj li poste reakiris), kun politika agado en Toruń kaj Danzig, kaj per propra batalado en bataloj ĉe Łasin (Lessen) kaj Malbork (Marienburg).[4] Li mortis en 1462.[4]

Lucas Watzenrode la Pli Juna, la patrinflanka onklo kaj baptopatro de la astronomo, estis edukita ĉe la Universitato de Krakovo (nun Jagelona Universitato) kaj en la universitatoj de Kolonjo kaj Bolonjo. Li estis akra kontraŭulo de la teŭtona ordo, [12][13] kaj ĝia grandmajstro siatempe nomis lin "la diablo enkorpa"..[14] En 1489 Watzenrode estis elektita Episkopo de Varmio (Ermeland, Ermland) kontraŭ la prefero de reĝo Kazimiro la 4-a (Pollando-Litovio), kiu esperis instali sian propran filon en tiu sidloko. Kiel rezulto, Watzenrode kverelis kontraŭ la reĝo ĝis la morto de Kazimiro la 4-a tri jarojn poste.[15] Watzenrode tiam povis formi proksimajn rilatojn kun tri sinsekvaj polaj monarkoj: Johano la 1-a Alberto, Aleksandro, kaj Sigismondo la 1-a. Li estis amiko kaj esenca konsilisto al ĉiu reganto, kaj lia influo tre fortigis la rilatojn inter Varmio kaj Pollando mem.[16][17] Watzenrode estis konsiderita la plej potenca viro en Varmio, kaj lia riĉeco, ligoj kaj influo permesis al li certigi la edukon kaj karieron de Koperniko kiel kanoniko en katedralo de Frombork.[18][19]

La teorio de Koperniko

Fizike, la teorio de Koperniko estis ridinda kaj neebla: la tiam regnanta fiziko estis la fiziko de Aristotelo, kiu konsideris la Teron en la centro de la universo, ne pro naiveco aŭ homa vanteco, sed pro la natura elveno de naturo mem: la mondo konsistas el kvar elementoj (tero, akvo, fajro, aero), kiu nature moviĝas al la centro de la Tero aŭ foren: aero fluas, fajro supreniras, akvo falas kaj tero alfundiĝas. Ĉar tero nature moviĝas al la centro de la universo, ĉe tia centro estas, tute atendite, la Tero mem, kovrita de maroj de akvo. La Suno kaj la planedoj, dume, konsistas el kvina elemento, la kvintesenco, kiu nature cirkliras ĉirkaŭ la centro, la Tero. Cirklirado, laŭ Aristotelo, estas la plej perfekta moviĝo. Ĉi tiu lasta supozo de Aristotelo estis konservita en la sistemo de Koperniko, kaj fariĝis la ĉefa difekto de la teorio.

Matematike, la teorio de Koperniko estis pli facila ol tiu de Ptolemeo, sed ne pli preciza aŭ eĉ pli simpla: same kiel Ptolemeo, Koperniko uzis multe da cirkloj kaj cirkloj en cirkloj por modeli planedan movon. Kial? Ĉar la radika eraro de Ptolemeo ne estas lia loko por la Tero: malgraŭ ĉio, se movo estas relativa, sekve oni povus konstrui precizan teorion, kiu metus la Teron en la centron. Kontraŭe, lia radika eraro estas tio, ke li uzis cirklojn kaj ne elipsojn. Kaj Koperniko simile eraris! Okcidentanoj, sekvinte Aristotelon, kredis ke la ĉiela movo estas sendifekta, tial ĝi konsistas el cirkloj.

Tial la teorio de Koperniko ne povis tute venki ĝis Keplero anstataŭigis la cirklojn per elipsojn.

La venko de Koperniko ne nur renversis Ptolemeon, sed, pli grave, Aristotelon. Pro tio, ĝi necesigis novan fizikon, la fizikon de Neŭtono. Ĝi ankaŭ renversis la filozofion kaj sciencon de Aristotelo kaj, tiel, malfermis la pordon por la moderna scienco de Galileo, Bakono kaj Kartezio kaj, post tempo, por modernismo.

Koperniko ne estis la unua, kiu hipotezis heliocentrismon: jam antaŭ du mil jaroj, la greka astronomo Aristarko proponis ĝin.

En 1530, Koperniko kalkulis, ke la longeco de la jaro estas 365,2425 tagoj (365 tagoj 05:49:29). Tio fariĝis la fakta bazo de la gregoria kalendaro.

Tombejo kaj sekvo

Dum elfosado en la katedralo de Frombork ĉe la Balta Maro, arkeologoj trovis en la jaro 2005 kranion kaj aliaj restaĵoj de homa korpo apud la altaro. La korpo estis tiu de ĉirkaŭ 70-jara viro, kiu mortis en la 16-a jarcento. En 2008 komparo de la DNA de unu el la dentoj kaj de la femuro kun tiu de du haroj trovitaj en libro de la astronomo, konservita ĉe la universitato de Upsala (Svedio), evidentiĝis ke temas tre verŝajne pri la sama persono. Jurmedicina vizaĝrekonstruo laŭ la trovita kranio similegas al la portretoj konataj de Koperniko.[20]

Koperniko (pole: Kopernik) estas pola-germana filmbiografio reĝisorita de Eva Petelska kaj Ĉeslavo Petelski el 1972 okaze de jubileo de 500-jaroj de naskiĝo de la fama astronomo Nikolao Koperniko. Preskaŭ samtempe estis farita samtitola filmserio.

Bibliografio

  • Dava Sobel, A More Perfect Heaven: How Copernicus Revolutionized the Cosmos, Walker and Co., 2011. ISBN: 978-0-8027-1793-1. "Unu el la timoj de Koperniko – skribas lia biografiistino Dava Sobel – estis ke “astronomoj liaj kolegoj (ligitaj al la aristotela. ptolomea sistemo. Ndt) – observintus ke la Tero ĝuste okupis la centron de ĉio ne pro tio ke la loĝejo de la homa genro meritus honorpostenon, sed male, pro tio ke en la centrn akumuliĝas kaj kuŝas ĉiu speco da materiaĵoj kaj pro tio ke falo, ŝanĝo, kaj morto estis la destino de la loĝantoj de la Tero. Kurtavorte, la Tero estis la centro ne pro tio ke ĝi estis la kulmino sed la spurejo de la krejtaro, kaj oni ne aŭdacu lokigi la sunon, kiun multaj epitetas la ĉiela lumo, en la inferan postenon poziciitan centren de la kosmo. La perdo de la fisika centreco de la Tero absolute ne signifis, do, por Koperniko perdo de la vera centreco de la homo ligita prefere al lia spirita naturo, al liaj eksterordinaraj apartaĵoj kaj unikaj (penso, libero, racio, amo...), kaj ne certe al lia geografia pozicio."
  • Karol Górski, Mikołaj Kopernik: środowisko społeczne i samotność (Mikołaj Kopernik: socia medio kaj soleco), Wydawnictwo UMK, Toruń 2012 ISBN 978-83-231-2777-2
  • Michał Kokowski, Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji (Diversaj vizaĝoj de Mikołaj Kopernik. Renkontoj kun historio de interpretado), IHN PAN, PAU Warszawa-Kraków 2009, ISBN 978-83-87992-67-5
  • Stanisław Grzybowski, Mikołaj Kopernik, Książka i Wiedza, Warszawa 1972
  • Wiesław Bogdanowicz, Marie Allen, Wojciech Branicki, Maria Lembring kaj aliaj Genetic identification of putative remains of the famous astronomer Nicolaus Copernicus en „Proceedings of the National Academy of Sciences” 106 (30), p. 12279-82, julio 2009

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligiloj

Referencoj

  1. ↑ Iłowiecki, Maciej (1981). Dzieje nauki polskiej (in Polish). Warszawa: Wydawnictwo Interpress. p. 40.
  2. ↑ Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  3. ↑ Dobrzycki kaj Hajdukiewicz (1969), p. 4.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 Dobrzycki kaj Hajdukiewicz (1969), p. 4.
  5. ↑ "La nomo de la vilaĝo, ne probable tiu de la fanilio de la astronomo, skribatas laŭ pluraj manieroj. Granda germana atlaso de Silezio, publikigita de Wieland en Nurenbergo en 1731, ĝin skribas Kopernik." Mizwa, p. 36.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Dobrzycki kaj Hajdukiewicz (1969), p. 3.
  7. ↑ Bieńkowska (1973), p. 15
  8. ↑ Rybka (1973), p. 23.
  9. ↑ Sakolsky (2005), p. 8.
  10. ↑ Biskup (1973), p. 16
  11. ↑ Stephen Mizwa 1943, p. 38"
  12. ↑ "En 1512, Episkopo Watzenrode mortis subite post vizitado al edziĝo-festo de la Reĝo Sigismundo en Krakovo. Onidiroj svarmis ke la episkopo estis venenigita de la agentoj de liaj longatempaj malamikoj, la Ordeno de la germanaj kavaliroj. Hirshfeld, p. 38.
  13. ↑ "The Watzelrodes—or Watzenrodes—in spite of their rather Germanic name seemed to have been good Poles (enemies of the Teutonic Order)." Koyre, p. 38.
  14. ↑ "[Watzenrode] kondutis sin firme, kaj la Germanaj Kavaliroj, kiuj daŭre estis konstanta minaco, tute malplaĉis al li; la Granda Majstro de la ordeno iam priskribis lin kiel 'la enkarniĝo de la diablo'. [Lucas Watzenrode la maljuna (1400-1462)] estis konfida amiko kaj konsilisto de tri sinsekvaj pollaj reĝoj: Johano Alberto la 1-a (1459-1501), Aleksandro Jogajlido (ne konfuzi kun la veneniganta papo), kaj Sigismundo la 1-a; kaj lia influo forte fortikigis la ligilojn inter Varmio kaj Pollando mem." Moore (1994), pp. 52, 62.
  15. ↑ Wojciech Iwanczak (1998). "Watzenrode, Lucas". In Bautz, Traugott. Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL) (germane) 13. Herzberg: Bautz. col. 389–393.
  16. ↑ "[Watzenrode] kondutis sin firme, kaj la Germanaj Kavaliroj, kiu daŭre estis konstanta minaco, tute malplaĉis al li; la Granda Majstro de la ordeno iam priskribis lin kiel 'la enkarniĝo de la diablo'. [Watzenrode] estis konfida amiko kaj konsilisto de tri sinsekvaj [Pollando|pollaj] reĝoj: Johano Alberto la 1-a (1459-1501), Aleksandro Jogajlido (ne konfuzi kun la veneniganta papo), kaj Sigismundo la 1-a; kaj lia influo forte fortikigis la ligilojn inter Varmio kaj Pollando mem." Moore (1994), pp. 52, 62.
  17. ↑ "Lucas ne plu havis amikajn rilatojn kun siaj sukcedantoj, Johano Alberto (Jan Olbracht) (el 1492 ĝis 1501), kaj pli malfrue Aleksandro Jogajlido (el 1501 ĝis 1506), kaj Sigismundo la 1-a (ekde 1506)." Gassendi & Thill, p. 22.
  18. ↑ Dobrzycki kaj Hajdukiewicz (1969), pp. 4–5.
  19. ↑ "Por akiri al siaj nevoj [Nikolao kaj Andreo] na necesan apogon [por iliaj studoj en Italio], la episkopo [Lucas Watzenrode la juna (1447-1512)] sugestis ilian elekton kiel kanonikoj en la kanonikejo de Fraŭenburgo (1497–1498)." "Nicolaus Copernicus" , New Advent (reta versio de la eldono de 1913 de Catholic Encyclopedia). Alirita la 9an de Junio 2013.
  20. ↑ Eventeo.net, 24-an de novembro 2008
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Koperniko&oldid=5686353"