Nov-Jorkio

Nov-Jorkio; Ŝtato de Nov-Jorkio
(Flago de Nov-Jorkio)	({{{Blazonligilo}}})
	Ŝtata kromnomo: The Empire State ("La Imperio-Ŝtato")
	Aliaj subŝtatoj de Usono
Ĉefurbo	Albeno
Plej granda urbo	Novjorko
Ŝtatestro	Andrew Cuomo (D)
Areo	141.300 km² (27-a)
	Loĝantaro (2020)
- Loĝantaro	19.465.197 (3-a)
- Denso	159 /km² (7-a)
	Aliĝo
- Dato	26-a de julio 1788
- Ordo	11
Horzono	UTC -5/-4
Latitudo	40° 30' N al 45° 1' N
Longitudo	71° 51' U al 79° 46' U
Larĝeco	455 km
Longeco	530 km
Alteco
- Plej alta	Mount Marcy, 1628,57 m
- Meza alteco	300 m
- Plej malalta	Atlantika Oceano, 0 m
	Mallongigoj
- USPS	NY
- ISO 3166-2	US-NY
Retejo	http://www.ny.gov
	v • d • r

Reviziita versio de ĉi tiu paĝo, aprobita je 5 apr. 2013, estis bazita sur ĉi tiu versio.

Nov-Jorkio (angle State of New York [njujork] aŭ [nujork]) estas la usona ŝtato kiu enhavas la metropolon Novjorko. Nov-Jorkio situas en la nordorienta Usono kaj havis 18.976.457 loĝantojn en 2000, kaj terareon de 127.190 km² (proksimume la areo de Anglio). Nov-Jorkio estas okcidente de Nov-Anglio, norde de Pensilvanio kaj Nov-Ĵerzejo, oriente de Ontario kaj sude de Kebekio. Ontario kaj Kebekio estas provincoj de Kanado.

Loĝantaro

Nov-Jorkio estas la tria plej granda Usona ŝtato laŭ loĝantaro: nur Kalifornio kaj Teksaso estas pli grandaj.

La ĉefaj partoj de la ŝtato estas (kun % de Nov-Jorkianoj):

Novjorko (42%) - la granda urbo en la sudoriento de la ŝtato
Long Island (15%) - "Longa Insulo" - antaŭurboj oriente de Novjorko
Westchester (5%) - antaŭurboj norde de Novjorko
Upstate (38%) - "Supra Ŝtato" - la resta, norda parto de la ŝtato

62% de la ŝtatanoj loĝas en la aglomeraĵo de Novjorko.

Politike, Novjorko kutime voĉdonas maldekstren, Upstate dekstren, do la batalkampo de la ŝtato estas en Long Island kaj Westchester.

La Urbo Novjorko, havante 8.008.278 loĝantojn (2000), estas grava monda centro por komerco kaj financoj. La stabejo de la Unuiĝintaj Nacioj troviĝas en la urbo. Dek milionoj, kiuj loĝas en la aglomeraĵo de Novjorko, loĝas ekster la ŝtato en norda Nov-Ĵerzejo kaj sudokcidenta Konetikuto.

Upstate enhavas la montarojn Adirondack kaj Catskills, la riveron Hudson, la Finger Lakes ("Fingraj Lagoj"), la Akvofalojn Niagaro kaj la gravajn urbojn:

Buffalo
Ithaca
Roĉestro
Sirakuso
Albeno (La ĉefurbo)

Ĉe la Akvofaloj Niagaro, en la okcidento apud Kanado, 150 milionoj litroj da akvo falas ĉiusekunde (150.000 m³/s) en la Niagaran kanjonon, kaj generas multan elektran potencon, eĉ por la malproksima Novjorko mem.

Historio

Giovanni da Verrazano (1524) kaj Henry Hudson (1609) vizitis la Hudsonan Riveron, sed Nederlando formis la unuan kolonion, Nov-Nederlandon en 1624. Peter Minuit aĉetis Manhattan-Insulon de la Indianoj Kanarsiaj (Canarsee) por 60 guldenoj da komercaĵoj (= 24 dolaroj laŭ mito). La Nederlandanoj fondis multajn urbetojn; Nov-Amsterdamo (Novjorko), Fortikaĵo Orange (Albeno, la ĉefurbo de la ŝtato), Breuckelen (Brooklyn), kaj Schenectady.

Nov-Jorkio iĝis Brita kolonio en 1664, kaj okazis konfliktoj kun la francoj en la nordo (Lago Champlain, Mohawk Valo, kaj en la Niagara Regiono.) Post la Franca-kaj-Indiana Milito, en Novjorkio okazis multaj bataloj de la Revolucia Milito kontraŭ Britio. Norde de Novjorko situas fortikaĵo West Point, strategie tre grava loko por preventi ke la britoj kaptu la riveron kaj apartigu la ŝtataron. Ĉe West Point oni poste starigis faman militistaran akademion. La 26-an de julio, 1788, Nov-Jorkio fariĝis la dek-unua ŝtato de la nova Usono.