Romo

	Romo
	itale: Roma
	urbo
	Roma Forumo
Flago	Dosiero:Coat of arms of Rome.svg Blazono
	Oficiala nomo: Roma
	Moto: SPQR
	Kromnomo: Eterna urbo
Ŝtato	Italio
Duoninsulo	Apenino
Regiono	Latio
Provinco	Provinco de Romo
Historiaj regionoj	Romio, Itala reĝlando
Situas en Romo	Vatikanurbo
Sep montetoj	7
Kelkaj memorindaĵoj	8
Rivero	Tibero
Situo	Romo
- alteco	20 m s. m.
- koordinatoj	41° 54′ 00″ N 12° 30′ 00″ O / 41.90000 °N, 12.50000 °O (mapo)
Plej alta punkto
- situo	Eskvilino
- alteco	64 m s. m.
Areo	1 285,31 km² (128 531 ha)
Loĝantaro	2 731 996 (2009)
Denseco	2 125,55 loĝ./km²
Fondo	21-a de aprilo 753 a.K.
Urbestro	Gianni Alemanno
Horzono	MET (UTC+1)
- somera tempo	MET (UTC+2)
Poŝtkodo	00121 – 00199
Telefona antaŭkodo	06
ISTAT	058091
	Loko de Monda heredaĵo de UNESKO
Nomo	Historic Centre of Rome, the Properties of the Holy See in that City Enjoying Extraterritorial Rights and San Paolo Fuori le Mura
Tipo de heredaĵo	kultura heredaĵo
Jaro	1980 (#4)
Numero	91
Regiono	Eŭropo
Kriterioj	i, ii, iii, iv, vi
Patronoj	Sankta Petro,; Sankta Paŭlo
Festa tago	29-a de junio
	Situo de Romo enkadre de Italio Situo de Romo enkadre de Italio
	Kvartaloj en RomoKvartaloj en Romo Kvartaloj en Romo
	Situo enkadre de Eŭropo Situo enkadre de Eŭropo
	Vikimedia Komunejo: Rome
	Retpaĝo: www.comune.roma.it
	Demonimo : Romani

Reviziita versio de ĉi tiu paĝo, aprobita je 17 jul. 2014, estis bazita sur ĉi tiu versio.

Koordinatoj: 41° 54′ 00″ N 12° 30′ 00″ O / 41.90000 °N, 12.50000 °O (mapo)

Romo (itale, Roma) estas la ĉefurbo de Italio kaj antikvece de Romio. Ene de Romo situas la ŝtateto Vatikano, kie loĝas la papo kaj kie lokiĝas la centra administrejo de la Roma Katolika Eklezio. La mitaj fondintoj de la urbo estas la ĝemeloj Romulo kaj Remo. Romo estas la "Eterna Urbo" kaj ankaŭ la "urbo de sep montetoj". Ĝi estas la plej granda urbo en Italio. SPQR = Senatus PopulusQue Romanus = Senato Kaj Popolo Roma estas la devizo de la urbo.

De 150 a.K. ĝis 400 p.K., ĉirkaŭ, Romo estis la plej potenca regno de la Mediteraneo, konkerinte grandan, ĉirkaŭmaran imperion, la romia imperio.

De 500 p.K. ĝis 1500, Romo estis la metropolo de la Okcidento: ĝiaj latina lingvo, latina skribo, juro, religio katolikismo, julia kalendaro, romia mezuro, ktp, fariĝis la normo en la Okcidento dum tiu tempo. Post 1500, la Okcidento fariĝis naciisma kaj naciaj normoj emis renversi la antikvajn normojn de Romo.

Etimologio

La etimologio de la vorto Roma ne estas klara, kaj ekde la antikvo ekzistas pri ĝi la plej diversaj teorioj. Neprobabla ŝajnas la deveno de la greka Ρώμη (Romē), kiu signifas kuraĝo, braveco. Pliverŝajne estas rilato al la radiko *rum-, mamo, kun eventuala indiko al la lupino, kiu mamnutrintus la ĝemelojn. Eblas ankaŭ, ke la nomo Roma devenas de etruska familio, la Rumina.

Historio

Fondiĝo

Laŭ la roma mitologio Romo fondiĝis la 21-an de aprilo 753 a.K. fare de Romulo. Romulo poste mortigis sian ĝemelan fraton Remo, kiam tiu mokis la de Romulo starigitan urbomuron. La ĝemeloj estis laŭlegende la gefiloj de la dio Marso kaj de la vestalo Rhea Silvia. Ili estus mamnutritaj de lupino, kaj poste trovitaj de la ŝafisto Faustulus ĉe la Velabrum sub la Palatino kaj edukitaj de li.

La tradicia fondiĝdato de Romo estas la komenco de la temposkalo de la romia kalendaro, latine ab urbe condita, mallongigite a.u.c., esperante "depost la fondiĝo de la urbo (Romo)". Elfosadoj sur la Palatino montris setlejajn restaĵojn el la epoko de 1000 a.K., verŝajne iuj latinaj kaj sabinaj vilaĝoj estis ĉirkaŭ 800 a.K. unuigitaj al urbo, eble fare de etruskoj.

Reĝeco kaj respubliko

La kuniĝo de unuopaj setlejoj al urbo laŭ historiistoj eble okazis ĉirkaŭ la legenda fondiĝdato. La proverbaj sep montetoj de Romo estas:

Aventino, 47 m
Kapitolo, 50 m
Kaelio, 50 m
Palatino, 51 m
Viminalo, 60 m
Kvirinalo, 61 m
Eskvilino, 64 m

Nuntempe la urbo entenas ankaŭ la montetojn Gianicolo, Vaticano kaj Pincio.

Komence de sia historio Romo estis reĝlando. La unua de la legendaj posteuloj de Romulo nomiĝis Numa Pompilius laŭ Tito Livio. Post forpelo de la lasta etruska reĝo Tarquinius Superbus – laŭdire en la jaro 509 a.K. – Romo iĝis respubliko – kvankam tio verŝajne okazis nur ĉirkaŭ 475 a.K.. Post tio estiĝis internaj bataloj inter la senrajtaj kvankam liberaj plebanoj kaj la nobelaj patricioj. Romo grandiĝis kaj kuniĝis kun ĉirkaŭaj teritorioj.

Kvankam Romo apenaŭ povis kontraŭstari invadon de la keltoj en 390 a.K. la urbo daŭre pligrandiĝis. Kiel protekto kontraŭ aliaj atakoj estis starigita la serviana muro. En 312 a.K. estis konstruita la unua akvedukto kaj la Via Appia. Ankaŭ la sukcesaj Punikaj Militoj (264–146 a.K.) kontraŭ la nordafrika Kartago grandigis la influon de Romio en la tuta okcidenta Mediteraneo.

Post kiam estis murditaj la gefratoj Tiberius kaj Gaius Sempronius Gracchus, kiuj provis kiel popoltribunoj starigi grundreformojn, estiĝis epoko de nestabileco, kiu kulminis per la romiaj civitanaj militoj. Julio Cezaro faris kelkajn reformojn kiel roma diktatoro, sed estis murdita en la jaro 44 a.K.. Tiam la konstruaĵdenseco de la Roma Forumo estis jam tiel granda, ke necesis pligrandigi la areon. Tial Cezaro komencis la konstruon de la Julia Forumo.

Imperio

En la 1-a jarcento a.K. Romo estis jam urbo kun miliono da loĝantoj kaj samtempe la geografia kaj la politika centro de la Romia Imperio. Ĝi havis funkciantan freŝakvan kaj akvoforportan sistemon, stratoreton kaj funkciantajn popolprotektajn grupojn (Vigiles), kiu similis al fajrobrigadistoj kun policaj rajtoj. Malgraŭ tio la konstruado de Romo, kiun antaŭenigis ĉefe la posteulo de Cezaro, Aŭgusto, estis portempe bremsita de la granda incendio de Romo sub Nero en la jaro 64.

Sub la rego de la flavia dinastio (69–96) komenciĝis vastaj konstrulaboroj. Iuj el tiuj konstruaĵoj, kiel la Koloseo kaj parto de la Imperiestraj Forumoj estas nuntempe inter la plej famaj monumentoj de Romo. Tiun epokon oni konsideras ofte kiel la kulminon de la romia imperio. Grandaj termoj kiel tiuj de Karakalo kaj Diokleciano, kiuj entenis eĉ bibliotekojn, iĝis ĉiutaga parto de la roma vivo. La imperiestroj konstruis pli kaj pli grandajn konstruaĵojn kiel la baziliko Maxentius. Krome estis starigita en la 3-a jarcento la aŭreliana muro, ĉar la urbo jam kreskas trans la servianan muron.

Malfrua antikvo kaj deklino

Komence de la malfrua antikvo Romo verŝajne atingis sian plej grandan nombron de loĝantoj. Plej ofte oni taksas la loĝantojn je ĉirkaŭ 1,5 milionoj.^{[noto 1]} Sed la urbo baldaŭ perdis sian politikan signifon, ĉar la imperiestroj preferis aliajn loĝlokojn, interalie Konstantinopolo, Milano, Treviro, Tesaloniko aŭ Split. En la 5-a kaj 6-a jarcentoj okazis katastrofoj, kiuj signis la finon de la antikva beleco de la urbo. Eĉ la aŭreliana muro konstruita en la 3-a jarcento ne malhelpis, ke dum la popolmigradoj Romo estis elrabita de la okcidentaj Gotoj en 410 kaj de la Vandaloj en 455.

Post la oficiala neniigo de la Okcident-Romia Imperio en la jaro 476 daŭre funkciis konataj urboj instalaĵoj kiel la termoj de Diokleciano. Malgraŭ malaltiĝantaj nombroj de loĝantoj daŭre ekzistis la antikva vivmaniero. Prokopios menciis, ke la urbaj monumentoj estis prizorgataj dum la regno de la orientaj Gotoj. Ĉirkaŭ la jaro 530 vivis ankoraŭ ĉirkaŭ 100.000 homoj en Romo. La civiliza katastrofo okazis nur per la gota milito. La militagadoj detruis preskaŭ ĉiujn romajn akveduktojn ĝis 537.

La lasta malfruantikva monumento de la urbo estas la kolono de Fokas starigita en 608. La urbo apenaŭ eskapis kompletan detruiĝon. Ekde 554 Romo ja oficiale denove apartenis al la orientromia imperio, estis tamen ordigita en tiu epoko pli kaj pli de la papeco. Inter la 8-a kaj 11-a jarcento sekvis aliaj sieĝoj, atakoj kaj priraboj fare de Langobardoj, Saracenoj kaj Normandoj, tiel ke portempe la priloĝata urboareo eĉ ne transiris la riverbordojn de la Tibero.

Monumentoj de Romo

Antikvaj

Entute 11 akveduktoj transportis akvon al Romo. La plej longa estas la akvedukto Aqua Marcia kun longeco de 91,2 km. 80 km estas subteraj, 800m sur la tero kaj 10,4 km estas pontoj. Imponaj restoj de la akveduktoj Aqua Claudia kaj Aqua Anio Novus, unu super la alia, estas videblaj ĉe la Porta Maggiore.

Cloaca Maxima La plej konata subtera kanalo por forigi akvon (de pluvo, fekaĵoj, kuirejoj ktp.). Entute estis tre multaj.
Testaccio estas monteto arte konstruita el amforoj ujintaj la imposton annona el olivoleo inter la 1-a kaj la 3-a jarcentoj.

Modernaj

Nuntempaj

Skribmaŝino, Tajpilo aŭ Vittoriano.

Famuloj

tie mortis Amerigo Tot

Esperanto en Romo

La unua Esperanto-grupo en Romo estis fondita en 1905 de Luigi Giambene. Ekde 1908 aperis gazeto Roma Esperantisto. En 1913 la 4-a internacia katolika Esperanto-kongreso okazis en Romo, en aŭgusto 1935 la 27-a Universala Kongreso de Esperanto.

En Romo naskiĝis Hjalmar Johannes Runeberg, Primo Dottarelli, kaj Francesco Barbèri, loĝis kaj movadis Stefano la Colla kaj studis Théophile Cart.