Ukrainio
.svg)
Ukrainio aŭ Ukrainujo (ukraine Україна) estas ŝtato en Orienta Eŭropo. Sude ĝi estas lavata de la Nigra kaj Azova maroj. Oriente, nord-oriente kaj norde ĝi limas Rusion, norde — Belorusion, okcidente — Pollandon, Slovakion kaj Hungarion, sud-okcidente Ukrainio limas Rumanion kaj Moldavion. La marajn limojn Ukrainio havas ankaŭ kun Bulgario, Turkio kaj Kartvelio. La suma longo de la ŝtat-limoj de Ukrainio estas 6992 km (inter ili 5637 formas la surteran limon, 1056,5 — la limon sur la Nigra Maro, 249,5 — sur la Azova Maro kaj 49 km — sur la Kerĉa markolo — 49 km).
La teritorio de Ukrainio etendiĝas je 1316 km de okcidento al oriento kaj je 893 km de nordo al sudo. La lando troviĝas proksimume inter 52°20' kaj 44°20' de la norda latitudo kaj inter 22°05' kaj 41°15' de la orienta longitudo. La plej norda punkto de Ukrainio troviĝas en la vilaĝo Petrivka de la Ĉernigiva provinco, la plej suda punkto estas la kabo Sariĉo en Krimeo, la plej okcidenta punkto estas la urbo Ĉopo (en Transkarpata provinco), la plej orienta punkto estas la vilaĝo Ĉervona Zirka de la Luganska provinco. La areo de Ukrainio estas 603.628 km — tio estas ĉ. 5,7% de la tuta teritorio de Eŭropo; tiel Ukrainio estas la plej granda lando, plene situanta en Eŭropo.
En Ukrainio loĝas ĉ. 46,3 milionoj da homoj. La ĉefurbo estas la urbo Kievo. La ŝtata lingvo estas la ukraina. Ukrainio estas membro de UNo ekde 1945. La ĉefa ŝtata festo — la Tago de Sendependeco — estas festata la 24an de aŭgusto.
La deveno kaj formoj de la nomo
La vorto Україна (legu Ukrajina) devenas de la malnov-rusa vorto, kiu signifas «tranĉaĵo» (kun la senco — «tranĉita/prenita tero/lando»). La nomo Україна unue aperas en la Kievaj analoj en la jaro 1187 (la tempo de feŭda dispartiĝo de Kieva Regno). Tiutempe la vorto estis uzata en la senco «princlando»: oni parolis pri «Kieva Ukrainio», «Ĉernigiva Ukrainio» ktp. Ekde la mezo de la 15a jarcento la nomo «Ukrainio» troveblas ankaŭ en la alilandaj fontoj (daŭre kun la senco «princlando»). Ekde la 16 jarcento la nomo estas uzata jam en la moderna senco — la lando, loĝata de ukrainoj.
En la tempo, kiam Ukrainio estis regata de Rusio, oni penis oficiale malpermesi la uzadon de la formo «Ukrainio» (oni preferis nomi la teritorion «Malgranda Rusio», ruse Малороссия). Proksimume samtempe aperas la malverŝajna hipotezo pri la deveno de la nomo: oni penis rilatigi la nomon «Ukrainio» kun la rusa vorto «окраина» («randaĵo, periferio»). Malgraŭ la fonetika simileco inter la du vortoj, tiu hipotezo ne ŝajnas bona. Por la supre prezentita teorio parolas ankaŭ la fakto, ke la nomo Україна estas tre simila al la moderna ukraina vorto країна (kiu signifas «lando»). Do, iusence la formo Україна signifas «nia [propra] tero» (iom simile al la germana formo Inland — «propra lando»).
Krom la kunmetitaj formoj Ukrainio/Ukrainujo (derivitaj el la nomo de la ĉefa nacio vivanta en la lando, ukrainoj) en Esperanto foje estas uzataj kelkaj aliaj formoj de la lando-nomo, inter ili Ukrajnio aŭ Ukrajno. La Akademio rekomendas uzi la formojn Ukrainujo/Ukrainio[1].
Geografio
- La ĉefartikolo por tiu subtemo estas Geografio de Ukrainio.
Ukrainio troviĝas en la orienta parto de Eŭropo, ĉe la nordaj bordoj de la Nigra kaj Azova maroj sur la Orient-Eŭropa ebenaĵo. Havante la areon de 603 700 km² kaj 2.782 kilometrojn longan mar-bordon Ukrainio estas plej granda lando, plene situanta en Eŭropo kaj okupas la 44an pozicion laŭ la areo inter ĉiuj landoj de la mondo. Laŭ kelkaj (ĉefe laŭ la ukrainiaj esploristoj), la geografia centro de Eŭropo troviĝas ĝuste en Ukrainio, apud la okcident-ukrainia urbo Raĥiv — tio tamen daŭre estas la temo de multaj diskutoj.
La reliefo de Ukrainio estas plejparte ebena. La lando kuŝas ene de la zonoj de stepoj, arbarstepoj kaj pin-arbaroj. Pli ol 60% de la landa teritorio estas kovrita de tre fekundaj ĉernozjomoj. La ĉefaj riveroj de la lando estas Dnepro, Severskodoneco, Dnestro kaj Suda Bugo; ĉe la sudokcidenta limo de la lando troviĝas la delto de Danubo. La ĉefaj montoj de la lando estas Karpatoj (kiuj troviĝas en la okcidenta parto de la lando) kaj Krimea montaro (kiu troviĝas en la pleja sudo de la lando. La plej alta punkto de Ukrainio estas la montopinto Goverlo (en Karpatoj, 2,061 metrojn alta).
La klimato de Ukrainio estas ĉefe modere kontinenta; sur la Suda Bordo de Krimeo la klimato estas subtropika. La distribuo de hidrometeoj estas ne homogena: pli granda kvanto de hidrometeoj estas registrata en la okcidenta kaj norda partoj de la lando. Vintroj estas malvarmetaj en la suda parto de la lando kaj malvarmaj en la ceteraj partoj; someroj estas ĝenerale varmaj, en la suda parto de la lando — eĉ varmegaj.
Historio
- La ĉefa artikolo por tiu subtemo estas Historio de Ukrainio.
Antikva kaj frua historio
En Ukrainio konserviĝis la restaĵoj de la homa aktivado, kiuj apartenas al la 3-4a miljaro a.K. (la t.n. Tripila (aŭ Kukutena) kulturo). Proksimume ekde la 1500a jaro a.K. en Ukrainio aperas la nomadaj triboj. En la 9-7a jarcentoj a.K. en la Ukrainiaj stepoj aperas cimeroj; en la 7a jarcento a.K. cimeroj estas forpuŝitaj fare de skitoj, kiuj fondis la unuan ŝtaton sur la teritorio de Ukrainio. Proksimume samtempe la nordajn bordojn de la Nigra Maro aktive ekkolonias helenoj. Proksimume en la 2a jarcento a.K. skitoj estis forpuŝitaj fare de sarmatoj.
En la 3a jarcento p.K. sur la teritorio de Ukrainio aperas gotoj. En la jaro 375 gotoj estis venkitaj de hunoj kaj transloĝiĝas pli okcidenten. La ŝtato de hunoj baldaŭ estis ruinigita de romianoj kaj ties aliancanoj. Post la hunoj la teritorion de Ukrainio ekposedas la praslavaj triboj de antoj.
En la 7a jarcento p.K. la teritorio de moderna Ukrainio iĝis centro de la bolgara ŝtato (kun la ĉefurbo Fanagorio). Fine de la 7a jarcento la pli granda parto de Ukrainio transiris al la Kazara ŝtato (kiu kovris la sudorientan Eŭropon).
La tempo de la Kieva Regno (800–1100)
- La ĉefa artikolo por tiu subtemo estas Kieva Regno.
Fine de la 9a jarcento p.K. sur la teritorio de Ukrainio formiĝas la potenca slava ŝtato Kieva Regno, kiu iĝis la lulilo de la kulturo de ĉiuj orientaj slavoj. La reganta elito de la ŝtato devenis de la invititaj skandinavoj (laŭ la anala tradicio la skandinavan taĉmenton estris la varengo Ruriko, kiu iĝis la fondinto de la reganta dinastio Rurikidoj). La ĉefurbo de la ŝtato baldaŭ iĝis la urbo Kievo (konkerita disde kazaroj).
La ora tempo de la Kieva Regno estas la tempo de regado de la princo Vladimiro (nomata en la popola tradicio «Vladimiro, bela suno»), kiu en la jaro 988 adoptis la Bizancan kristanismon kiel la ŝtatan religion. Sub la regado de lia filo, princo Jaroslavo la Saĝa, la Kieva Regno atingis la zeniton de sia kultura evoluo. Poste la ŝtato malprogresas, pliiĝas la dispartiĝo de la lando je etaj princlandoj. La lando definitive disfalis je multaj princlandoj post la morto de la princo Mstislavo el Kievo (mortis en 1132). En la 13a jarcento Rusujo estis invadita de mongoloj, en la jaro 1240 Kievo estis tute detruita.
La tempoj de Pola-litova regado
- La ĉefartikolo por tiu subtemo estas Pola-Litova Unio.
Meze de la 14a jarcento la pli granda parto de la iama Kieva Regno estis konkerita de pola princo Kazimiro la Granda. Ekde tiu tempo la teritorio de Ukrainio (ankaŭ Kievo) iĝis parto de la Grandduklando Litovio.
Post la Lublina Unio (1569), per kiu estis formita la Pola-Litova Unio, la pli granda parto de Ukrainio transiris sub la polan regadon. Sub la pola regado la elito de la loka loĝantaro estis konvertita al katolikismo, dum la simplaj homoj daŭre konservis la tradician ortodoksan kredon. La provoj interpacigi la katolikojn kaj ortodoksulojn per enkonduko de la t.n. Bresta Unio (1596), kiu enkondukis novan kredon, mezan inter la katolikismo kaj ortodoksismo — la t.n. «unia kredo» aŭ «ukraina grek-katolika eklezio», estis vanaj.
En la 16-a kaj 17-a jarcentoj la Pola-Litova Ŝtato suferas pro konstantaj invadoj de tataroj, kies ĉefa celo estis la forkapto de sklavoj. Laŭ iuj pritaksoj, pli ol 3 milionoj da homoj (ĉefe ukrainoj, sed ankaŭ rusoj, belorusoj kaj poloj) estis sklavigitaj dum la tempo de ekzisto de la Krimea Ĥanlando.
Pligraviĝo de kozakoj
- La ĉefartikoloj por tiu subtemo estas Kozako, Zaporiĵa Ŝtato.
Meze de la 17a jarcento ĉe la malsupra fluo de Dnepro aperas la Zaporiĵa Ŝtato, teorie regata de Pollando, sed reale preskaŭ sendependa. Ĝiaj loĝantoj estis la kozakoj kaj kamparanoj, kiuj fuĝis for de la pola regado. Komence (ĉefe dum la militiroj) la kozakoj aliancis kun la Pola-Litova Ŝtato, sed poste la Zaporiĵa Ŝtato konstante batalis kaj militiris kontraŭ Pollando (ĉefe pro la religiaj kialoj, sed estis ankaŭ la politikaj postuloj). Fine de sia ekzisto la Zaporiĵa Ŝtato pli kaj pli inklinis al alianco kun Rusio.
La tempoj de hetmanoj
En la jaro 1648 ukrain-devena pola nobelo Bohdan Ĥmelnickij ekestras la plej grandan ribelon de kozakoj kontraŭ la Pola-Litova Ŝtato. Komence la kozakoj venkis en kelkaj gravaj bataloj kaj eĉ okupis Kievon, tamen la kontraŭofensivo de la pola armeo igas ilin peti la protekton de Rusio.
En la jaro 1654 estis kunvokita la t.n. Perejaslava konsilio, kiu oficiale turnis sin al la Moskova Carlando kun la peto akcepti la Moskovian civitanecon de la zaporoga armeo (tion la sovetiaj historiistoj poste nomis «reunuiĝo de Ukrainio kun Rusio»). La moskva armeo subtenis la kozakojn kaj ekmilitis kontraŭ Pollando. Rezulte de tiu milito la teritorio de Ukrainio estis disdividita — la okcidenta parto transiris la Pollando, dum la orienta parto (troviĝanta oriente de Dnepro) iĝis parto de Rusujo; ĝi estis tamen sufiĉe aŭtonoma kaj estis regata de hetmano (komence la hetmano estis elektata, poste enpostenigata fare de la cara registaro).
Dum la milito de Rusio kontraŭ Svedio la hetmano Ivan Mazepa subtenis la svedojn (pli planis uzi ilian helpon por akiri sendependecon), tamen la ukraina-sveda armeo estis venkita dum la batalo de Poltavo.
.svg)
La tempoj de la Rusia Imperio
- La ĉefartikolo por tiu subtemo estas Rusia Imperio.
Kiel la lasta hetmano de Ukrainio estis nomumita Kirill Razumovskij. En la jaro 1764 la Rusia imperiestrino Katerino la Dua abolas la aŭtonomecon de Ukrainio. En la jaro 1775 estis fakte neniigita ankaŭ la Zaporoga Ŝtato. Orienta Ukrainio iĝas tipa regiono de la Rusia Imperio.
Fine de la 18a jarcento pro la disdivido de Pollando ĝiaj plej okcidentaj regionoj transiris al Aŭstrio. Samtempe la Rusuja Imperio almilitas la sudajn teritoriojn de Ukrainio kaj Krimeon, kie estis fonditaj multaj (nun grandaj) urboj. Ĝis la mezo de la 19a jarcento Ukrainio restis plejparte agrikultura regiono, nur en la dua duono de la 19a jarcento en ĝia orienta parto aperas industrio.
Meze de la 19a jarcento en Ukrainio aperas kaj pligrandiĝas la socia movado por liberiĝo for de la regado de la Rusuja Imperio — tio estis la reago kontraŭ iom-post-ioma rusigo de la ukrainaj teritorioj kaj kontraŭ la opresado flanke de bienhavantoj kaj riĉuloj.
Ukrainio dum intermilita tempo
Post la kolapso de Rusuja kaj Aŭstra Imperioj inter la jaroj 1917-20 en Ukrainio ekaktivis la naciismaj fortoj. Dum kelkaj jaroj ĉi tie aperas kaj malaperas malgrandaj ŝtatoj, pretendantaj reprezenti la tutan ukrainan popolon kaj senĉese luktantaj kontraŭ bolŝevisma Rusio, Pollando kaj diverslandaj invadantoj. La 10-an de marto 1919 estis proklamita la memstara Ukrainia Soveta Socialisma Respubliko (kun ĉefurbo Ĥarkivo), kiu la 30-an de decembro 1922 subskribis la unian pakton kaj eniris Sovetion.
Laŭ la Riga traktato la pli granda okcidenta parto de Ukrainio iĝis parto de la Dua Pola Respubliko, kelkaj malpli grandaj sudokcidentaj regionoj transiris al Rumanio.
En la unuaj jaroj post la Interna Milito en Ukrainio oni plenumis la politikon de «naciigo», tamen jam en la 1930-aj jaroj tiuj politiko estis ŝanĝita al la politiko de rusigo. Dum la teroro de 1930-aj jaroj oni ekstermis multajn reprezentantojn de la ukraina inteligencio.
En la 1930-aj jaroj en Ukrainio aktive kreskas la industrio. Samtempe la sovetiaj polikitistoj perforte organizis kolektivigon (organizadon de kolĥozoj). Por kontentigi la bezonojn de Sovetio pri agrikulturaj produktoj oni enkondukis la pligrandigitajn normojn pri fordonendaj agrikulturaĵoj — tio kaŭzis amasan malsaton en la kamparaj regionoj. Laŭ diversaj pritaksoj, ĝis kelkaj milionoj da ukrainoj mortis pro la t.n. Holodomoro.
Laŭ la intertraktoj inter Germanio kaj Sovetio, en la jaro 1939 Sovetio almilitis la okcident-Ukrainiajn teritoriojn, kiuj tiam apartenis al Pollando, Ĉeĥoslovakio kaj Rumanio.
Ukrainio dum la Dua mondmilito
Dum la Dua mondmilito la tuta teritorio de Ukrainio estis okupita de la germanaj militfortoj. La okupacia reĝimo en Ukrainio estis aparte severa. Laŭ diversaj pritaksoj dum la Dua mondmilito pereis ĝis ok milionoj da loĝantoj de Ukrainio.
La pli granda parto de la ukrainia loĝantaro aktive kontraŭbatalis la nazian armeon jen en la regula sovetia armeo, jen en la partizanaj trupoj. Laŭ diversaj pritaksoj, ĉ. kvarono de ĉiuj soldatoj de Soveta armeo, mortigitaj dum la Dua mondmilito, estis etnaj ukrainoj. Tamen iuj reprezentantoj de naciisma ukraina movado komence provis kunlabori kun la germanoj, esperante krei aŭtonoman ukrainan ŝtaton sub la protekto de Germanio (tiu ideo, tamen, ne estis akceptita de germanoj). Ĝis la fino de la 1940-aj jaroj en la okcidenta Ukrainio militis la soldatoj de Ukraina Ribela Armeo, kiuj esperis akiri la sendependecon de Ukrainio batalante kaj kontraŭ Sovetio, kaj kontraŭ Germanio.
Aŭtune 1943 la sovetia armeo liberigis la orientan parton de Ukrainio; oktobre 1944 la tuta lando estis liberigita. Kvar urboj, nun troviĝantaj en Ukrainio, ricevis la honoran distingon «Urbo-Heroo» Odeso, Kijivo, Sebastopolo kaj Kerĉo.
Soveta Ukrainio en la postmilita tempo
En la jaro 1945 la Transkarpata regiono estis realigita al Ukrainio. En la jaro 1954 omaĝe al la 300-jariĝo de la Perejaslava Konsilio Krimeo estis transdonita al Ukrainio (antaŭe ĝi apartenis la Rusia Soveta Federacia Socialisma Respubliko) — tiel finiĝis la formiĝo de la teritorio de moderna Ukrainio.
Dum la 1960-aj jaroj en la mallonga tempo de la t.n. «Ĥruŝĉeva malvarmiĝo» en Ukrainio vigliĝas la disidentaj kaj naciismaj movadoj, kies plej elstaraj reprezentantoj estis Vjaĉeslav Ĉornovil, Vasil Stus kaj Levko Lukjanenko. Tamen, tiuj movadoj estis rapide subpremitaj.
La 26-an de aprilo 1986 okazis la akcidento ĉe la Ĉornobila atomcentralo, pro kiu granda teritorio de Ukrainio, Rusio kaj Belorusio estis venenita de radioaktivaj substancoj. La okazaĵo grave subfosis la aŭtoritaton de la partiaj gravuloj, kiuj en la unuaj tagoj penis prisilenti la akcidenton.
Akiro de sendependeco
En la unuaj liberaj elektoj, organizitaj marte 1990, venkis la naciisma partio «Popola Movado de Ukrainio» (ukraine Народний Рух України). La 16-an de julio 1990 la ukrainia parlamento akcepti ls Deklaron pri la ŝtata suvereneco de Ukrainio. Tiu dokumento priskribis la principojn de la memdecido de la ukraina nacio, elstarigis la principojn de demokratio, politika kaj ekonimia libereco kaj ankaŭ proklamis la prioritaton de la ukrainiaj leĝoj super la sovetiaj. Tio kaŭzis la kontraŭbatalon inter la centra sovetia registaro kaj la loka ukraina.
Marte 1991 la sovetiaj aŭtoritatoj organizis referendumon por decidi la sorton de Sovetio. La homoj estis demandataj, ĉu ili deziras vivi en la «renovigita» Sovetio. La ukrainaj aŭtoritatoj aldonis ankoraŭ unu demandon: ĉu konsentas la civitanoj de Ukrainio vivi en Sovetio laŭ la principoj, priskribitaj en la Deklaro pri la ŝtata suvereneco de Ukrainio. La absoluta plejmulto de la loĝantoj de Ukrainio respondis ambaŭ demandojn pozitive.
Aŭguste 1991 en Moskvo okazis puĉo, organizita de konservativaj aŭtoritatoj de la komunisma partio. La celo de la puĉistoj estis forigi Gorbaĉevon kaj restarigi la centrigitan regadon de la partio. Tuj post la malsukceso de la puĉo, la 22-an de aŭgusto 1991 la ukrainia parlamento akceptis la Akton pri Sendependeco de Ukrainio, kiu proklamis Ukrainion sendependa demokratia ŝtato. La 1-an de decembro 1991 okazis la referendumo, en kiu pli ol 90 procentoj de la ukrainiaj civitanoj subtenis la Akton pri Sendependeco. Samtempe okazis la elektoj de la unua prezidento de Ukrainio. Kiel prezidento estis elektita Leonid Kravĉuk.
Dum du sinsekvaj pintrenkontoj, okazintaj decembre 1991, la pintaj aŭtoritatoj de Belorusio, Ukrainio kaj Rusio formale likvidis la Sovetan Union kaj interkonsentis pri kreo de la Komunumo de Sendependaj Ŝtatoj. Tiel finiĝis la historio de Sovetio kaj komenciĝis la moderna historio de sendependa Ukrainio.
Moderna historio de Ukrainio
La unua duono de la 1990-aj jaroj estis karakterizata de grava ekonomia malprogreso kaj granda inflacio. La vivnivelo de ukrainianoj signife falis, kio kaŭzis multajn strikojn kaj protestojn. Sub tiu premo prezidento Kravĉuk konsentis pri la antaŭtempaj prezidentaj elektoj, organizitaj en 1994. Laŭ iliaj rezultoj la dua prezidento de Ukrainio iĝis Leonid Kuĉma.
Sub gvido de Kuĉma (kiu servis kiel prezidento dum 2 sinsekvaj prezidentaj periodoj) la ekonomio de Ukrainio stabiliĝis kaj ekde 2000 stabile kreskis. En la jaro 1996 estis akceptita la konstitucio de Ukrainio. Malgraŭ la evidentaj ekonomiaj sukcesoj la regado de Kuĉma estis kaj estas kritikata pro koruptado, maldemokratieco kaj parol-mallibereco (la plej misfama afero, ligita kun tiu punkto, estas la t.n. Kazo de Gongadze).
Aŭtune 2004 post vicaj prezidentaj elektoj oni nomis venkinto la eksan ĉefministron Viktor Janukoviĉ. Laŭ la atestoj de multaj observantoj, la rezultoj de la elektoj estis falsitaj. La opozicia kandidato, Viktor Juŝĉenko kontestis la rezultojn kaj organizis la pacan Oranĝan Revolucion. Rezulte de tiu revolucio Juŝĉenko kaj alia opozicia politikistino Julija Timoŝenko venis al regado, tamen post malpli ol unu jaro Timoŝenko estis eksigita kiel ĉefministro pro malkonsentoj inter ŝi kaj la ĉirkaŭantoj de la prezidento.
La 1-an de januaro 2006 en Ukrainio estis aranĝita la politika reformo, kiu devis malgrandigi la povojn de prezidento kaj pligrandigi tiujn de la parlamento. Kiel evidentiĝis iom poste, la politika reformo estis tre malbone preparita, kio kaŭzis la malekvilibriĝon de la tuta politika sistemo en Ukrainio.
Marte 2006 post vicaj parlamentaj elektoj estis formita la t.n. «Kontraŭkriza koalicio», kiun konsistigis la Partio de Regionoj (estrata de Viktor Janukoviĉ), Komunisma partio de Ukrainio kaj Socialisma partio. Laŭ multaj observantoj, la aliĝo de la Socialisma partio (kiu dum la elektoj deklaris sin fidela al la interesoj de la Oranĝa Revolucio) al tiu koalicio estis fakte perfido, ebla nur pro tio, ke Oleksandr Moroz (estro de la partio) ricevis pro tio la postenon de parlamentestro. La koalicio nomumis Viktor Janukoviĉ ĉefministro. Dum la 2006-07 jaro la funkciado de la politika sistemo en Ukrainio estis senorda, ĉar ne estis klare, kiom da rajtoj havas ĉiu el 3 ŝtataj povoj post la politika reformo. Komence de la jaro 2007 iuj parlamentanoj el la opoziciaj partioj komencis lasi siajn parlamentajn grupojn kaj aliĝi al la reganta koalicio. Tio kaŭzis maltrankviliĝon de la opozicianoj; la 2-an de aprilo 2007 la prezidento eksigis la parlamenton pro tio, ke «la ŝanĝo de la parlamentaj grupoj fare de la deputitoj falsigas la rezultojn de la elektoj kaj minacas la konstitucian ordon en la lando». Post streĉaj intertraktoj inter ĉiuj partoprenantoj de la politika proceso (sed ĉefe — inter prezidento Juŝĉenko kaj ĉefministro Janukoviĉ) estis decidite organizi la antaŭtempajn parlamentajn elektojn septembre 2007. En tiuj elektoj plej multe da voĉoj denove kolektis la Partio de Regionoj, tamen la 2 politikaj partioj, kiuj estis en la antaŭa parlamento opoziciaj («Bloko de Julija Timoŝenko» kaj «Nia Ukrainio» de V. Juŝĉenko) kune kolektis iom pli ol duonon de ĉiuj voĉoj. Se ili sukcesos interkonsenti pri starigo de la koalicio, Julija Timoŝenko plej verŝajne denove iĝos ĉefministro.
La 18-an de aprilo 2007 Ukrainio (kune kun Pollando) estis elektita por organizo de Eŭropa Futbal-Pokalo 2012.
Administra divido de la lando
- La ĉefartikolo por tiu subtemo estas Administra divido de Ukrainio.
La sistemo de administra divido de Ukrainio respegulas ĝian unuecan staton, fiksitan en la konstitucio: ĉiuj subdividoj havas la saman strukturon kaj samformajn gvid-organojn.
Plej unue Ukrainio estas dividita je 27 primaraj administraj partoj. La plej multaj el ili estas tradicie nomataj en Esperanto kiel provincoj (ruse kaj ukraine: область); Ukrainio havas 24 provincojn. Plie, sur la Krimea duoninsulo troviĝas Aŭtonoma Respubliko Krimeo (kiu strukture estas tute simila al tipa provinco, sed kiel gvidorganoj havas iom pli da rajtoj, ol la gvidorganoj de tipaj provincoj). Fine, 2 teritorioj havas apartan statuson «Urbo de la centra subeco» (ukraine мiсто центрального пiдпорядкування) — temas pri la urbo Kievo kaj pri la Sebastopola municipo. La provincoj estas dividataj je distriktoj, distriktoj konsistas el konunumoj. Grandaj urboj (foje kun la ĉirkaŭaj teritorioj) povas memstare formi apartan distrikton (iufoje tradicie nomata kiel municipo) aŭ havi kelkajn urbo-distriktojn.
Decembre 2005 Ukrainio havis 490 distriktojn, 457 urbojn, 885 urbotipajn loĝlokojn, 28562 kamparajn loĝlokojn (vilaĝ(et)ojn); 26 urboj havis urbo-distriktojn.
|
Loĝantaro de Ukrainio
- La ĉefartikolo por tiu subtemo estas Loĝantaro de Ukrainio.
Laŭ la pritaksoj, komence de la jaro 2007 en Ukrainio loĝis ĉ. 46,5 milionoj da homoj. La lasta censo estis organizita en 2001. Laŭ ĝiaj rezultoj en la lando loĝis 48,457 milionoj da homoj. Inter ili plej multnombra etno estas ukrainoj (77,8%), rusoj (17,3%), belorusoj (0,6%), krime-tataroj (0,5%), moldavoj (0,5%), bulgaroj (0,4%), hungaroj (0,3%), poloj (0,3%) kaj judoj (0,3%). Sume en Ukrainio loĝas la reprezentantoj de pli ol 150 nacioj.
Laŭ la rezultoj de la sama censo la parto de la urba loĝantaro estis 67,2%. Viroj konsistigis 46,3% de la loĝantaro. La aĝ-distribuo estis la jena: junuloj (homoj, ne atingintaj la labor-aĝon) konsistigis 18,1%, la labor-aĝuloj konsistigis 58%, emerit-aĝuloj konsistigis 23,9%. Plej dense loĝataj regionoj estas la sudo kaj la oriento de la lando. La plej grandaj urboj (kun pli ol miliono da loĝantoj) estas Kievo, Ĥarkivo, Donecko, Dnipropetrovsko kaj Odeso.
Nuntempe Ukrainio travivas demografian krizon. Ekde la 1991 jaro ĝia loĝantaro malgrandiĝis je pli-malpli 5 milionoj (t.e. dekono de la tiama kvanto). La mortindico daŭre superas la nask-indicon, tamen lastatempe aperas la signoj de malrapidiĝo de la loĝantar-malpliiĝo. Sufiĉe granda kvanto de ukrainiaj civitanoj konsetante troviĝas eksterlande, laborante en najbaraj landoj. Laŭ iuj pritaksoj, la kvanto de tiuj formigrindaj laborantoj atingas kelkajn milionojn.
Lingva situacio
La unusola oficiala lingvo de Ukrainujo estas la ukraina. Laŭ la censo de la jaro 2001 ĝin opiniis kiel gepatran 67,5% de la loĝantoj. La rusa lingvo, kiu dum la Sovetia tempo estis fakte oficiala, daŭre estas vaste uzata (ĉefe en la sudaj kaj orientaj regionoj de la lando) — ĝin opinias sia gepatra lingvo 29,6% de la loĝantoj (notindas, ke tiu kvanto estas pli granda, ol la kvanto de la etnaj rusoj, do, ankaŭ iuj etnaj ukrainoj opinias la rusan lingvon sia gepatra).
La rusa lingvo estas iom pli ofte uzata en urboj, ol en kamparo. Al la relative grava pozicio de la rusa lingvo en Ukrainio kontribuas ne nur la historiaj kialoj, sed ankaŭ la fakto, ke multaj informaj produktoj (libroj, televidaj programoj, kinoj ktp) estas pli facile akireblaj en la rusa, ol en la ukraina lingvo. Plejparto de la ukraina loĝantaro bone komprenas kaj la rusan, kaj la ukrainan lingvojn, do oni povas priskribi la lingvan situacion en Ukrainio kiel dulingvismon.
Aparta fenomeno en la lingva situacio de Ukrainujo estas la ekzisto de la miks-lingvo (surĵiko). Ĝi estas ĉеfe uzata en kamparo en la sudaj, centraj kaj orientaj regionoj. Ĝiaj fonetiko kaj gramatiko estas plejparte ukraina, dum la leksika bazo venas ĉefe el la rusa lingvo. Malgraŭ tio, ke laŭ multaj lingvistikaj esploroj surĵiko prezentas apartan sociolingvistikan fenomenon, ĝi estas neniel agnoskita kaj plej ofte estas opiniata kiel «popola lingvaĵo» aŭ «fuŝ-lingvo».
La ukrainia registaro ĝenerale subtenas la politikon de ukrainigo. Dum la tempo de sendependeco la kvanto de la ukrain-lingvaj lernejoj, kaj entute — la uzado de la ukraina lingvo en ĉiuj sferoj de la socia vivo, pligrandiĝas.
Religio
Ĉ. 70% de la ukrainia loĝantaro deklaras sin religiemaj (tamen praktikas religion signife malpli granda parto de la loĝantaro).
La dominanta religio en Ukrainio estas la ortodoksa kristanismo, kiu, tamen estas prezentita de tri eklezioj: Ukrainia ortodoksa eklezio de Moskva patriarkeco, Ukrainia ortodoksa eklezio de Kijiva patriarkeco kaj Ukrainia memregata ortodoksa eklezio. La ortodoksa kredo estas pli karakteriza por la sudo, centro kaj oriento de Ukrainio.
La duan pozicion okupas la Ukrainia greka-katolika eklezio, kiu praktitas la ritojn, similajn al tiuj de la ortodoksa eklezio, sed agnoskas la superecon de la papo. Tiu ĉi kredo estas pli ofta en la centro kaj okcidento de Ukranio.
Rom-katolika kristanismo estas praktikata ĉefe de etnaj poloj kaj estas prezentita ĉefe en la okcidenta parto de la lando (tamen, malgrandaj rom-katolikaj komunumoj estas dise prezentitaj en la tuta lando). Same dise prezentitaj estas la multnombraj protestantaj komunumoj (ĉefe prezentitaj de baptistoj, pentekostistoj kaj adventistoj).
Ĉ. 0,63% de la loĝantaro konfesas judismon. Proksimume 500 mil homoj konfesas islamon (ĉefe en Krimeo, kie ĝi estas praktikata de krime-tataroj). En la lando troviĝas ankaŭ malmultnombraj grupoj de kriŝnanoj kaj budaistoj; sporade estas praktikataj ankaŭ aliaj religioj.
Politika strukturo
Ukrainio estas respubliko. Antaŭ la konstitucia reformo ĝi estis prezidenta respubliko (kun grandpova prezidento); ekde la jaro 2006 (post la konstitucia reformo) Ukrainio formale iĝis parlamenta respubliko, tamen pro la neperfekteco de la reformo la fakta stato de la politika strukturo en Ukrainio estas neklara.
La formala ĉefo de la lando estas la prezidento, kiu estas elektata per la tutlanda voĉdono por kvin jaroj. Laŭ la konstitucio la prezidento estas garantianto de la konstituciaj rajtoj kaj liberecoj de ĉiuj civitanoj de Ukrainio. Nuntempe la prezidento de Ukrainio estas Viktor Juŝĉenko.
La leĝodona povo en Ukrainio apartenas al la unuĉambra parlamento (Verĥovna Rada, ukraine Верховна Рада), kiun formas 450 deputitoj, elektataj por 4 jaroj. Nuntempe la deputitoj estas elektataj laŭ la partia sistemo (antaŭe oni uzis jen la elektodistriktan, jen la miksan sistemon). La parlamento estas respondeco pri la formado de la ekzekutivo, kiun prezentas la kabineto de ministroj, estrata de la ĉefministro. Post la konstitucia reformo la ĉefministro fakte havas pli da povo super la interna politiko, ol la prezidento (kiu respondecas ĉefe pri la ekstera politiko). La nuna ĉefministro de Ukrainio estas Julija Timoŝenko.
La justica povo apartenas ekskluzive al tribunaloj. La juĝistoj estas unuafoje nomumataj por 5 jaroj fare de la prezidento; poste ili estas nomumataj fare de la parlamento sen la tempolimo. La sola organo de la konstitucia jurisdikcio estas la Konstitucia Kortumo. La plej supra organo en la ĝeneral-jurisdikcia tribunal-sistemo estas la Supera Kortumo.
La loka memadministrado estas deklarita en la konstitucio, tamen oni konstante parolas pri la neceso pligrandigi la rajtojn de la lokaj administraciaj organoj. La membroj de lokaj sovetoj kaj urbestroj estas elektataj de la loĝantaro; la ĉefoj de la provincaj kaj distriktaj administracioj estas enpostenigataj fare de la prezidento.
En Ukrainio agas multaj politikaj partioj, tamen plej multaj el ili estas tre malfortaj, pro kio ili devas ĉiufoje formi koaliciojn kun aliaj partioj. La manko de klara ideologio ĉe multaj partioj kaŭzas oftajn ŝanĝojn de iliaj politikaj preferoj. Nuntempe la plej fortaj kaj popularaj partioj de Ukrainio estas: «Partio de regionoj» (ĉefo — Viktor Janukoviĉ), «Bloko de Julija Timoŝenko» (ĉefo — Julija Timoŝenko), «Nia Ukrainio» (formala ĉefo — Vjaĉeslav Kirilenko, tamen la honora prezidanto kaj fakta gvidanto estas prezidento Juŝĉenko), «Komunista partio de Ukrainio» (ĉefo — Petro Simonenko).
Ekstera politiko
Antaŭ 2004 Ukrainio okupis neklaran pozicion rilate la eksteran politikon, penante subteni bonajn rilatojn kaj kun Eŭropa Unio, kaj kun Rusio. Post la venko de Viktor Juŝĉenko estis klare proklamita la kurso al eŭro-integriĝo. Tio kaŭzis malboniĝon de la rilatoj kun Rusio kaj vicon da gasaj skandaloj.
Ŝtataj simboloj de Ukrainio
La ŝtataj simboloj de Ukrainio estas la ŝtataj flago, blazono kaj himno.
La ŝtata flago de Ukrainio estis akceptita la 28-an de januaro 1992 kaj prezentas tolaĵon kun la rilatumo inter alto kaj larĝeco 2:3. Sur la tolaĵo estas prezentitaj du egal-larĝaj strioj: flava malsupre (ĝi simbolas vastajn kampojn de matura tritiko) kaj helblua supre (ĝi simbolas la sennuban ĉielon).
Ĝis nun oni akceptis nur la formon de la t.n. «Malgranda blazono de Ukrainio»: ĝi estas la t.n. tridento, havanta specifan formon. Ĝi estas tre antikva simbolo, uzata jam en la 10a jarcento.
La ŝtata himno de Ukrainio uzas la muzikon de Miĥajlo Verbickij kaj la tekston de Pavlo Ĉubinskij.
Ekonomio
Ukrainio havas sufiĉe bone evoluigitajn sciencon kaj industrian bazon (pezan maŝinkonstruadon, metalurgion, ŝip-konstruadon, kemian industrion ka). Ukrainiaj atomcentraloj estas grandaj produktantoj de elektra energio. Kelkaj branĉoj de la ukrainia ekonomio estas karakterizataj de alta teknologia nivelo; Ukrainio produktas siajn proprajn sputnikojn, kosmajn raketojn. Krome, Ukrainio estas granda produktanto de milita teĥniko — tankoj, aviadiloj ktp.
Dum la sovetia tempo la ekonomio de Ukrainio estis dua plej bona en la tuta Soveta Unio. Post la kolapso de Sovetio la lando transiras de la planata ekonomio al la marketa ekonomio. La transiro en la 1990-aj jaroj estis karakterizata de malriĉiĝo de la loĝantaro; post la jaro 2000 la situacio iom-post-iom pliboniĝas kaj la bonstato de ukrainianoj malrapide kreskas.
Ĝis 1996 en la lando estis uzata la provizora valuto, la t.n. «kuponoj». En la jaro 1996 oni enkondukis novan valuton — ukrainan hrivnon. Komence de la jaro 2007 la averaĝa salajro en Ukrainio estis pritakse difinita kiel 200 eŭroj.
Nuntempe la ukrainia ekonomio estas tipa postsoveta evoluanta ekonomio. Ĝiaj plej grandaj problemoj estas la neevoluigitaj infrastrukturo, granda koruptado kaj burokratio kaj ankaŭ neklara impost-sistemo.
Ukrainio importas multe da energidonaj substancoj, ĉefe naturan gason — pro tio la lando ege dependas de Rusio (Ukrainio mem elminas nur 25% de la bezonata gaso, 35% estas donataj de Rusio, la restaj 40% venas el Centra Azio tra la vojoj, kiujn regas Rusio). Samtempe, Ukrainio estas ĉefa transdonanto de gaso al Eŭropo — ĉ. 85% de gaso venas el Rusio al Eŭropo tra Ukrainio.
Militaj fortoj
Post la kolapso de Sovetio Ukrainio havis 780-mil-kapan armeon kaj trian laŭ la grandeco nuklean armilaron en la mondo. Tamen, dum la 1990-aj jaroj Ukrainio plene rezignis la nuklean armilaron, signife malgrandigis la rezervojn de aliaj armiloj kaj iom-post-iom malgrandigas sian armeon, planante transiri de rekruta armeo al la profesia volontula.
Ukrainio estas deklarita kiel neŭtrala ŝtato. Ekde ĉ. 2000 ĝi planas aliĝi al NATO.
Kulturo
Ukrainiaj kulturo kaj tradicioj venas de tre malnova tempo; dum sia evoluo ili estis grave influitaj de la orientaj kaj okcidentaj najbaroj de Ukrainio.
Vaste konataj en la mondo estas la ukrainaj arto de pripentritaj paskaj ovoj (ukraine писанка) kaj la arto de broditaj ĉemizoj (ukraine вишиванка). La plej tradiciaj ukrainaj manĝaĵoj estas barĉo, varenikoj kaj lardo; monde konataj estas la Kijiva kokinaĵa kotleto kaj la Kijiva torto. Dum festaj tablumadoj ukrainianoj trinkas bieron, vinon kaj horilkon.
La familiaj roloj en la ukrainiaj familioj estas tradiciaj: viroj ĉefe respondecas pri mon-akirado, dum la virinoj pli ofte respondecas pri la hejma mastrumado. La geavoj ludas pli gravan rolon pri edukado de la genepoj, ol en Eŭropo (nemalofte, ĝuste la geavoj, sed ne gepatroj, edukas la infanojn).
Ŝtataj festoj
| Dato | Festo |
|---|---|
| 1-a de januaro | Veno de Nova Jaro |
| 7-a de januaro | Kristnasko |
| 8-a de marto | Internacia virina tago |
| 1-a de majo kaj 2-a de majo | Tago de internacia solidareco inter laboristoj |
| 9-a de majo | Tago de Venko (super Nazia Germanio en la Dua mondmilito) |
| 28-a de junio | Tago de Ukrainia konstitucio |
| 24-a de aŭgusto | Tago de sendependeco |
| Ŝanĝiĝanta dato | Pasko |
| Ŝanĝiĝanta dato | Pentekosto |
Referencoj
- ↑ Listo de Rekomendataj Landnomoj — Akademio de Esperanto
- ↑ La urbo Kievo ne apartenas al la Kieva provinco, sed estas administre memstara regiono (unu el la 2 «urboj kun speciala statuso»).
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
Informoj
Geografio
- Mapoj de Ukrainio
- Mapoj de Ukrainio
- Mapoj de la ukrainiaj urb(et)oj
- Detala mapo de Ukrainio
- angle Ukrainio (The Encyclopedia of Earth)
Politiko
- Oficiala paĝaro de la prezidento de Ukrainio
- Oficiala paĝaro de la ukrainia parlamento
- Oficiala paĝaro de la ukrainia registaro
- Arkivoj de Ukrainio
- Ministerio pri eksteraj aferoj
- La anglalingva versio de la ukrainia konstitucio
- Aŭtonoma Respubliko Krimeo
| ||||||||||||
| ||||||
| ||||||||
Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoElstara Ŝablono:LigoLeginda Ŝablono:LigoLeginda