Veganismo

Veganismo estas filozofio kaj vivmaniero, kiu provas kiel eble plej eviti ĉiujn formojn de ekspluato kaj krueleco al bestoj por manĝaĵoj, vestoj kaj aliaj uzoj. Krom tio ĝi ankaŭ subtenas la evoluigon de senbestekspluataj alternativoj, kio servu bestojn, homojn kaj la naturmedio. La vorto "vegano" ofte uziĝas kun la sama signifo kiel "vegetaĵano/vegetalano", tio estas, persono kiu ne manĝas ion ajn de animala deveno, inkluzive ne viandon, ne fiŝaĵon, ne laktaĵon, kaj ne ovaĵon.

Veganismo vidas en la utiligo de bestoj, ekzemple por la produktado de lakto aŭ viando, ekspluaton, kiu kaŭzas suferon. La sufero baziĝas interalie, sed ne nur, sur la mortigo de la bestoj, kiu pro ekonomiaj kaj produktaj kialoj ankaŭ en la ova kaj lakta produktado okazas. Krom la celo de suferigevito por bestoj, veganismo donas al bestoj ankaŭ la rajton je vivo, senvundeco kaj libereco, kio estas plej granda diferenco kun nurdieta vegetarismo. La pensaro de veganismo tial plej ofte estas ligita al tiu de bestaj rajtoj.

Ĉar homa vivo sen efiko al naturmedio kaj ĉirkaŭaĵo estas praktike neebla, la vortumo "kiel eble plej eviti" donas al ĉiu unuopulo la decidon, kie por li komenciĝas neprirespondecebla domaĝo de aliaj.

Deveno de la vorto

La angla vorto "vegan" kreitis fare de anglo Donald Watson en 1944 kiel signo kontraŭ la alproprigo de la vorto vegetara kiel mallongigo fare de ovo-lakto-vegetaranoj. Ĝi devenas de la angla "vegetarian" kaj venas el forstreko de la literaro "etari". Simbole tio signifas, ke veganismo komenciĝas per vegetarismo kaj gvidas ĝin al logika konkluda fino.

En Esperanto la vorto vegano estas daŭra temo de diskutoj. Ĉefe ĝi estas akceptita kiel priskribo de vivmaniero kaj filozofi-politika aspiro, dum la pli fundamenta "vegetaĵano/vegetalano" priskribas nur la nutran flankon. Resume eblas diri, ke vegetaĵanoj ne nepre estas veganoj, dum ĉiuj veganoj nepre estas principe vegetaĵanoj.

Formoj de veganismo

Male al vegetarismo ne ekzistas striktaj kaj klaraj terminoj (kiel ekzemple "ovo-lakto-vegetarano"). Plej gravas la malpliigo de sufero per la evito de bestaj produktoj kaj bestekspluato, sed ene de tiu ĉi kadro abundas individuaj viv- kaj nutradmanieroj.

Plejparte mielo estas evitata, aliflanke kelkaj opinias, ke abeloj ne estas suferkapablaj. Plejparte senledaj alternativoj estas preferataj, sed iuj plu aĉetas ledajn ŝuojn, argumentante per la "granda troproduktado de ledo" kiel flanka produkto de la viando- kaj laktoproduktado, kiu ne estus malpliigita, se kelkaj ŝuoj malpli estus mendataj. Plumaj kusenoj kaj jakoj estas ankaŭ evitataj. Lano estas opiniata kiel kaŭzo por frua morto kaj parte sufero de bestoj. Mondo sen ĉaso kaj testoj sur bestoj estas alstrebinda idealo. Ĝenerale inter veganoj ĉiuj kondutoj estas esplorataj laŭ suferevitebleco, do ankaŭ zoooj, cirkoj ktp.

Veganoj foje estas konfuzataj kun nurfruktmanĝantoj, krudmanĝantoj aŭ aliaj maloftegaj subspecoj de veganismo (aŭ foje simple vegetaĵismo, kiam temas nur pri dieta flanko, pro ekzemple prisanaj kialoj).

Ĝenerale veganoj aperas en ĉiuj eroj de la civitanaro. En la subkulturo, pli oftas veganoj en la anarkiisma kaj rekta randa movado kaj en politike maldekstremaj movadoj. Ankaŭ ekzsitas ia modo, ke mondfamaj steluloj (aktoroj, interalie, sed ankaŭ iuj sportistoj, politikistoj) fariĝas veganoj.

Nombro de veganoj

Laŭ dokumento de la ADA (Amerika dieta asocio) en la jaro 2000 vivis en Usono 48.000 veganoj. Ĉiuj indikoj pri la nombro de veganoj estas dubindaj, simile al indikoj pri la nombro de Esperantoparolantoj.

Motivoj

Etiko kaj bestaj rajtoj

La decido voli vivi vegane plej ofte baziĝas sur evoluo de la persona etiko. La malliberigo de bestoj por ekspluato, ĉasado kaj buĉado estas opiniataj perforto. Veganoj konsideras, ke ĉiu vivanta estaĵo havas rajton je konservo de laŭspeciaj bezonoj kaj malakceptas la domaĝon de tiuj interesoj. Ekzistas multaj diversaj klarigoj, sed unu el la kernaj frazoj de bestrajta etiko estas, ke en kampo, en kiu besto kaj homo estas egalaj laŭ kapabloj, ili ankaŭ havu la samajn rajtojn. Ekzistas diversaj opinioj, kiom da rajtoj havu bestoj.

Pri la evito de ovoj: veganoj konsideras, ke la senpaŭza produktado de ovoj fare de dombestaj kokinoj estas albredita, ĉar la prapatrino de la hodiaŭa speco, la Bankiva koko, nur du aŭ tri fojojn jare eligas malpli ol 12 ovoj. Se la produktiveco de ovoproduktado post kelkaj jaroj malplialtiĝas, la kokinoj estas plej ofte mortigitaj. Duono de la kokidoj kiu naskiĝas por anstataŭi la kokinojn estas vira kaj tial ne taŭgas por ovoproduktado. Kutime ili pro tio estas tuj mortigataj, sen anestezado, per ĵetado en dispremilojn.

Pri la evito de lakto: veganoj konsideras, ke bovinoj nur donas sufiĉe da lakto, kiam ili regule naskas bovidojn. Post la elĉerpiĝo de la laktproduktkapablo, bovinoj estas vendataj sur la vianda merkato. De la bestoj estas postulata alta kvanto da produktata lakto ĉiutaga, kio malplilongigas en industria produktado ilian vivon al 7 jaroj, dum ĝi kutime en naturo daŭras pli ol 20 jaroj. Krome plej multaj veganoj opinias krom tio, ke ne estas nature trinki la lakton de alia specio. (vidu paragrafon "natura nutrado")

Natura nutrado kaj homa biologio

Multaj veganoj estas konvikitaj, ke la homo biologie pli similas al tre adaptiva fruktmanĝanto ol al ĉiomanĝanto pro siaj korpo, dentoj kaj intestaro. La kapabloj de la homo eligi nekorperan kolesterolon kaj disigi grandajn kvantojn de urata acido estas multe malpli evoluintaj ol ĉe veraj ĉiomanĝantoj.

La plejmulto de la veganaro krome asertas, ke estas nenature trinki la mamlakton de aliaj specioj. Tio baziĝas interalie je tio, ke (varie laŭ kvanto) inter 66% kaj 80% de la plenkreskula homaro pro laktozomaltolereco ne povas digesti bestan lakton senprobleme. La kapablo digesti laktozon (laktan sukeron), malkreskas kun kreskanta aĝo, sed tio varias laŭ mondregiono.

Humanecaj aspektoj

Veganoj argumentas, ke rekta manĝo de plantoj (sen la kromvojo tra bestoj) estas multe pli efika ol la manĝado de bestaĵoj, ĉar tiuj devas kreski kaj per multege pli da kreskigitaj plantoj oni devas ilin bredi. Ili asertas, ke teorie oni povus certigi al la malsatantoj de la tero senprobleme sufiĉe da vegetala manĝo, se la kamparoj, kiuj utiligatas nun por la produktado de porbestaj plantoj estus utiligataj rekte por porhomaj plantoj, kiel ekzemple terpomoj aŭ aliaj nutroriĉaj legomoj.

Laŭ indiko de la nutra kaj agrara organizo de la Unuiĝintaj Nacioj (FAO) depende de bestspecio kaj nutro inter sep kaj dekdu plantaj kalorioj estas en unu kalorio de viando. La plej granda parto de porbestaj nutraĵoj venas tial el industria agrokultivado. Tio signifas, ke bestdevenaj nutraĵoj postulas multe pli da tersurfaco ol vegetaĵdevenaj kun sama nutrovaloro. De la nuntempe jare produktataj du miliardoj da tunoj da greno, ĉ. 40 elcentoj estas donitaj al nehomaj bestoj. En la Eŭropa Unio estas 60 elcentoj. 90% de la monda sojoproduktado estas donita al bestoj.

Krom tio ankaŭ ekzistas ekologie adaptitaj sistemoj de bestbredado, kie agrare ne uzeblaj kamparoj estas uzataj. Tia uzo ne estas pridubata de veganoj pro humanecaj kialoj, sed eble pro aliaj.

Ekologiaj aspektoj

Problema ankaŭ estas opiniata la amasa industria bestbredado kaj ties sekvoj por mediprotekto. Interalie la sojoproduktado, utiligata 90-elcente por nutrado de viandcelaj bestoj, fordetruas amazonian arbaron. Alian problemon kaŭzas la industria bredado en tio, ke por produkti amase viandon necesas kreskigi amase brutojn, kaj iliaj furzoj, urinon, kaj fekaĵoj (plenaj de medikamentoj) havas vere detruan efikon al la loka medio, kiam ili amasiĝas en industriaj (tunaj) kvantoj en unu loko aŭ infektas riverojn.

Homsanaj aspektoj

Multaj sciencaj esploroj certaj manĝaĵoj, ekz-e tiuj kun multe da animalaj grasaĵoj, estas malbonaj por kelkaj malsanoj kiuj rilatas al hepato, koro, sango-cirkulado, ktp.
Pli kaj pli nunaj oficialaj prinutraj saninstitutoj konsilas manĝi malpli da bestdevenaj produktoj (viando, graso) kaj invitas al konsumado de pli da vegetaĵoj (fruktoj kaj legomoj, cerealoj).

Spiritualismo

Kvankam veganismo en si mem ne estas io ece religia, ekzistas kelkaj veganoj, kiuj vivas tiel pro spiritualaj kialoj. Motivoj povas esti la opinio pri la animo de bestoj, la emo de pli bona kunado kun la naturo aŭ religiaj kialoj.

En Jainismo, Hinduismo kaj kelkaj malpli grandaj religioj vegetaĵa nutrado estas opiniata supera.

Diskuto: Vegetaĵa nutrado

Multaj veganoj opinias, ke vegetaĵa nutrado povas esti tre sana kaj malplialtigi la riskon de pronutraj malsanoj. Kritikantoj dubas, ke vegetaĵa dieto povas disponigi al la korpo ĉion bezonatan kaj timas eblajn malsanojn pro mankoj. Pli kaj pli da statistikaj kaj sciencaj studoj kaj esploroj disponeblas, kiuj montras ke vegetaĵa nutrado ebligas konservon de bonsano dum troa konsumado de bestdevenaj produktoj estas malsanodona. La ekzisto de sanaj homoj, kiuj dum longa tempo sin nutris vegetaĵe, kaj de infanoj, kiuj de naskiĝo tiel vivis, tamen indikas, ke principe la homo pro tia dieto ne aŭtomate ekmalsanas.

Favore al vegetaĵa dieto

La ADA ("American Dietetic Association and Dietitians of Canada") konkludas en sia ĵurnalo ke, vegetaĵa dieto estas saniga, disponigas ĉion necesan kaj sanecan avantaĝon, ĉar ĝi evitigas multajn malsanojn. Laŭ iliaj publikigitaĵoj estas zorgeme pripensita vegetaĵa dieto taŭga por ĉiu fazo de la vivo, inkluzive gravedado, infaneco kaj adoleskeco.

Ĉar precipe besta proteino pliigas la eligon de kalcio (Ca) el la korpo, senbestproteina dieto supozeble positive influas la Ca-bilancon. En vegetaĵa dieto do estas enkorpigita malpli da Ca, sed samtempe ankaŭ malpli eligita kaj la bezono estas satigita. Ĝuste tial alta konsumo de besta proteino estas suspektigita kaŭzi ostoporozon. Krome alta konsumo de lakto koincidas kun prostata kaj mama kanceroj.

Kontraŭ vegetaĵa dieto

Kelkaj ellaboraĵoj konkludas, ke jam senvianda ovo-lakto-vegetara dieto en gravedado povas kaŭzi mankon je fero, zinko kaj kupro kaj vitamino B12. Tial gravedaj vegetaraninoj kaj veganinoj ne nur manĝu laŭ zorgeme planita manĝplano, sed precipe multe da laktaĵoj kaj fiŝaĵoj, aŭ kompltementu sian nutradon per veganaj kromaĵoj. Tio malkongruas kun kernaj ecoj de veganismo. La danĝero de maltronutrado ne rezultas el maltroa enigo de la bezonataĵoj, sed el ties malpligranda utiligebleco.

Tre akre diskutata temo estas, ĉu veganismo plialtigas la danĝeron de ostoporozo aŭ malpliigas ĝin. Pro la evito de bovinlakto kaj aliaj bestaj Ca-fontoj estas de iuj supozate, ke ne eblas disponigi al la homo sufiĉe da Ca por ostkonstruo kaj -konservo. Tiun supozon malsubtenas statistikoj inter veganoj. Ankaŭ substrekindas, ke por ostoporozo grava faktoro estas manko de minimuma ĉiutaga korpa ekzercado.

Vegetarana statistiko

La privegetarana statistiko (longtempa ekde 1978) de la germana centro por kanceresplorado konkludis en 2003, ke vegetaranoj havas draste malplialtigitan mortriskon. Ene de la priesplorata grupo de vegetaranoj (veganoj, ovo-lakto-vegetaranoj, malfidelaj vegetaranoj) ŝajnis, ke la malfidelaj vegetaranoj, kiuj foje manĝas viandon havis la plej sanigan nutradon, se oni konsideras la mortriskon. La mortprobableco de veganoj estis normigita je 1, tiuj de ovo-lakto-vegetaranoj tiam estis 0,66 kaj tiu de malfidelaj vegetaranoj 0,6. Ebla klarigo por tio estas la pli alta nivelo de Homocisteino ĉe veganoj, kiu plialtigas la riskon de kormalsanoj. Kaŭzo por la pli alta nivelo estas manko je vitamino B12 pro vegetaĵa dieto. Per regula (ekz. semajna) gluto de vegetaĵaj B12-piloloj, kiu estas rekomendata de la Veganaj Societoj (almenaŭ Anglia kaj Francia), tiu ĉi risko povas esti malplialtigata al normala nivelo.

Literaturo

• Beardsworth, A./Keil, T. (1992): The Vegetarian Option: Variet

Vidu ankaŭ

• Mediprotekta vegetarismo
• Vegetarismo
• Tutmonda Esperantista Vegetarana Asocio
• Internacia Vegetarana Unuiĝo
• Kruda nutraĵo

Eksteraj ligiloj

• VeganArto - portalo pri veganismo kaj rilataj temoj (esperante)
• Bonan Apetiton - vegetaraj kaj veganaj receptoj (esperante)
• Vegetara Sekcio de SAT, en kiu aktivas interalie veganoj