Orneta

	Orneta
	Blazono
urbo
Orneta (Pollando)
Genitivo de la nomo	Ornety
Provinco	Varmio-Mazurio
Distrikto	Distrikto Lidzbarski
Komunumo	Komunumo Orneta
Speco de komunumo	Urbo-kampa
Urborajtoj	1313
Koordinatoj	54° 7′ N, 20° 8′ O (mapo)54.11277777777820.131666666667Koordinatoj: 54° 7′ N, 20° 8′ O (mapo)
Areo	9,63 km²
Loĝantaro	9837 (en 2004)
Loĝdenso	980,3 loĝ./km²
Poŝtkodo	11-130
Telefona antaŭkodo	55
Aŭtokodo	NLI
TERYT	6283609054
Estro	Andrzej Ołtuszewski
Titolo de estro	Urbestro
Adreso de estraro	Pl. Wolności 26
Poŝtkodo de estraro	11-130
Telefono de estraro	55 242-11-16
Fakso de estraro	55 242-29-00
Ĝemelaj urboj	(Litovio) Landwarów, (Germanio) Bleicherode
Komunuma retejo	http://www.orneta.pl
	v • d • r

Orneta (germane: Wormditt; prapruse: Wurmedītin) estas urbo en Varmio-Mazurio en Pollando.

Ĝi apartenas al komunumo Orneta en distrikto Lidzbarski.

Historio[redakti | redakti fonton]

Historio de Orneta en la Mezepoko[redakti | redakti fonton]

La urbon fondis varmia episkopo Eberhard el Niso (Eberhard von Neisse) (1250-1326). Pierwszym sołtysem został krewny biskupa o imieniu Wilhelm. Orneta jako osada obsadzona niemieckimi osadnikami istniała z pewnością przed 1308 rokiem. Biskup warmiński nadał wsi prawa miejskie w 1313 roku. Drugi zachowany do dzisiaj przywilej lokacyjny Ornety został wystawiony w 1359 roku przez kolejnego biskupa Jana Stryprocka. Orneta nosząca wówczas nazwę Wormeditten otrzymała tereny częściowo zwolnione z uiszczania powinności. Wtedy również miasto otrzymało ratusz. En la jaro 1346 Orneta ricevis de episkopo Hermana el Prago la arbaron nomata Bogenwald kiu estis ĉe la urbo. Przed 1350 roku rozpoczęto budowę kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. Zamek biskupi został wzniesiony prawdopodobnie przed 1315 rokiem. W 1341 roku stał się siedzibą biskupa Hermana z Pragi. Po jego śmierci w 1350 roku siedziba biskupia została przeniesiona do Lidzbarka Warmińskiego. Zamek włączono w obręb wzniesionych murów miejskich. Zamek ornecki na przestrzeni stuleci był powiększany, remontowany i naprawiany. Ostatecznie w 1890 roku na miejscu zamku wzniesiono budynek szkoły. W okresie wojen między Polską a Zakonem Krzyżackim wzrósł ucisk fiskalny, który ostatecznie doprowadził do powstania antykrzyżackiej koalicji miast, tio estis Prusia Konfederacio. Aliĝis al la Konfederacio ankaŭ Orneta. Post la Dektrijara milito (vidu la apudan mapon) rezulte de la Pac-traktato de Toruno en la jaro 1466 Varmio eniris al la Krono de la Regno de Pollando.

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

Historio de Orneta dum la 16a jc ĝis la 18a jc[redakti | redakti fonton]

Dum la sekva milito inter Pollando kaj Teŭtona Ordeno la urbon sieĝis la princo Albreĥto (Prusio) el la dinastio de Hohencolernoj en novembro 1520 sukcesis okupi la urbon. Dum la milito la urbo estis detruita kaj malriĉigita kaj Lla militon finis la pactraktato en la jaro 1525 ekestis Duklando Prusio kiel feŭdo de Krono de la Regno de Pollando. Kolejne trudne doświadczenia spadły na miasto w okresie wojen polsko-szwedzkich. W 1626 roku władze miejskie postanowiły poddać się bez walki wojsku szwedzkiemu. Na miasto nałożona została ogromna kontrybucja. Jednak w tym samym roku, 17 listopada, miasto odbili Polacy. W 1627 roku Orneta została ponownie zajęta przez Szwedów, którzy nałożyli kolejną kontrybucję, pustosząc jednocześnie całe miasto. Dwa lata później wojska szwedzkie opuściły miejscowość. Nowy cios zadała miastu kolejna wojna polsko-szwedzka, która całkowicie je wyniszczyła. Szwedzi opuścili Warmię dopiero w 1709 roku. Miasto szczęśliwie ominęła wielka epidemia dżumy, ale sroga zima z 1708 roku zniszczyła plony, doprowadzając do klęski głodu. W latach 1757-1764 na Warmii stacjonowali Rosjanie, a Orneta po raz kolejny została skazana została na rekwizycje, kontrybucje i podatkowy ucisk. W 1768 roku w Ornecie utworzono pocztową stację rozdzielczą. Od 1773 roku miejscowość nabrała charakteru miasta garnizonowego. En Orneta dum ioma da tempo estis skadro (kompanio) de dragonoj, skadro el Bosnio kaj kompanioj de infanterio.

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

Historio de Orneta en la 19a jc ĝis la 21a jc[redakti | redakti fonton]

Curzon-linio kaj ŝanĝoj de la teritorio de Pollando post la Dua Mondmilito

Dum la Napoleonaj militoj en januaro 1807 en la urbo aperis francuzoj (vidu la apudan mapon). Ich pobyt wiązał się z przymusem wypłacenia kontrybucji pieniężnej. Na początku lutego przez Ornetę przemaszerowało 16000 żołnierzy francuskiego marszałka Michela Neya. Od tego momentu miasto naprzemiennie nawiedzali Francuzi lub Rosjanie doprowadzający mieszkańców do ruiny. Wiek XIX to również okres częstych i dotkliwych pożarów niszczących miejskie zabudowanie gospodarcze i mieszkalne. W 1850 roku pożar pozbawił dachu nad głową 1072 osoby. W 1888 roku utworzono w mieście ochotniczą straż pożarną. W 1867 roku w Ornecie założono gimnazjum. W 1925 roku powstał jego żeński odpowiednik. W tym samym roku obie placówki zostały połączone. W 1800 roku w mieście osiedlili się Żydzi. W 1806 roku założono cmentarz, a w 1848 roku wzniesiono synagogę. W 1871 roku miejscowa diaspora liczyła 174 osoby i z każdym rokiem ulegała zmniejszeniu. Miasto w XIX stuleciu było znane z produkcji tytoniu. Miasto uniknęło zniszczeń w okresie I wojny światowej, ale mieszkańcy odczuli niedobory podstawowych produktów i zapaść niemieckiej gospodarki. W latach dwudziestych XX wieku pojawiło się widmo bezrobocia oraz wzrost cen. Przed 1939 roku Orneta była miastem rzemieślników. W miejscowości działały wówczas cztery hotele, firma organmistrzowska, browar, młyny, cegielnie, mleczarnia, warsztat i wypożyczalnia samochodów. Armia Czerwona wkroczyła do miasta 15 lutego 1945 roku. Szczęśliwie Orneta straciła w wyniku zniszczeń wojennych jedynie 15% budynków mieszkalnych. Pierwsi polscy osadnicy pojawili się w mieście wiosną 1945 roku. Somere en la jaro 1946 laŭ la Jalta konferenco kaj la Potsdama konferenco la germana loĝantaro estis forpelita al Germanio, akaj anstataŭis ilin poloj ferpelitaj de Sovetunio kiu aneksis terenojn de la orienta parto de la antaŭmilita Pollando (vidu la apudan mapon).

(la artikolo de esperantisto Mariusz Borysiewicz, la doktoriĝ-kandidato en Pomeria Akademio en Slupsko / Słupsk, kaj publikigita ĉi tie laŭ lia peto kaj permeso)

Bibliografio:

Stanisław Archemczyk (2010): Historia Warmii i Mazur, tom 1. Pradzieje-1772 rok, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.

Stanisław Archemczyk (2011): Historia Warmii i Mazur, tom 2. Lata 1772-2010, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn.

Stanisław Archemczyk (2006): Orneta. Dzieje miasta, Pracownia Wydawnicza ElSet, Olsztyn.

Bronisław Chlebowski, Filip Sulimierski, Władysław Walewski (1886): Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 7, Nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa.

Erwin Gatz (1996):Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198-1448, Duncker & Humblot, Berlin.

Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis (2001): Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany,Agencja Fotograficzno-Wydawnicza Mazury, Olsztyn.

Teresa Maria Łaguna (2003): Małe miasto w zjednoczonej Europie, KEPiŚ UWM, Olsztyn.