Amasa formorto

El Vikipedio, la libera enciklopedio
En bluo - la ŝajna formortintenso, t.e. la procento de specioj formortintaj en iu tempo, ĉar ĝi estas reakirita de la fosili-indikoj.

Amasa formorto estas okazaĵo kiam pereas la plej multaj specioj de organismoj sur la Tero.

Scienco taksas, ke ekde la komenco de la vivo okazis ses amasaj formortoj, kaj almenaŭ en kelkaj el ili la plej multaj el la bestaj kaj plantaj populacioj malaperis de la Tero. Tiuj formortoj estis kaŭzitaj kiel rezulto de dramecaj ŝanĝoj sur la Tero, kutime, klimataj ŝanĝoj post vulkanaj okazaĵoj kaj kosmologiaj okazaĵoj.

La evoluo de vivo komenciĝis en akvo, kaj inter la komenco de vivo, antaŭ ĉirkaŭ 3,8 miliardoj da jaroj, kaj antaŭ ĉirkaŭ 425 milionoj da jaroj ĉiuj estaĵoj vivis en akvo sole. Antaŭ proksimume 540 milionoj da jaroj, kun la altiĝo de la temperaturo de la Tero kaj la koncentriĝo de oksigeno en la aero, akcelita evoluo komenciĝis en la besta regno, de unuĉelaj organismoj, simplaj en strukturo, ĝis diversaj multĉelaj organismoj, kaj poste, ĝis estaĵoj kun eksteraj skeletoj kaj poste estaĵoj kun internaj skeletoj, kiujn ĝis hodiaŭ oni trovas en fosilioj multajn pruvojn pri ilia ekzisto. La evoluo de la estaĵoj sur la Tero estis kontinua kun pliiĝoj kaj malkreskoj en la nombro da specioj.

Formortokazaĵo okazas kiam granda nombro da specioj mortas ĝis la lasta detalo en relative mallonga tempodaŭro. Surbaze de fosiliaj registroj, la fona indico de formortoj sur la Tero estas 2-3 taksonomiaj familioj de maraj senvertebruloj kaj vertebruloj ĉiun milionon da jaroj.

Ekde kiam la vivo komenciĝis sur la Tero okazis kelkaj okazoj de amasaj formortoj, kiuj multe superis la fonan indicon. Kvankam amasaj formortoj sendube okazis en la plej frua aĝo - la Proterozoiko kaj eĉ la transiro de la Antaŭkambrio al la Kambrio - kiu manifestiĝis per akra kresko de la nombro de specioj (Kambria eksplodo) kaj la unua apero de multĉelaj specioj, nur en la eono fanerozoa (kiu komenciĝis antaŭ 545 milionoj da jaroj, ebligis la biologian inventon de ostoj kaj konkoj al la riĉeco de la fosiliaj registroj el kiu ordigita studo de formortaj ŝablonoj povas esti evoluigita.

La nombro da gravaj formortoj, asertitaj kiel okazintaj en la lastaj 540 milionoj da jaroj, varias de fonto al fonto, de kvin gravaj formortoj al pli ol 20. Ĉi tiuj diferencoj ĉefe reflektas la sojlon, kiun esploristoj elektas uzi por priskribi formortan eventon kiel gravan eventon, kaj kiajn datumojn ili konsideras kiel la plej bona mezuro.

Formortokazaĵoj[redakti | redakti fonton]

La kvin klasikaj amasformortoj estis identigitaj fare de Raup kaj Spekowski (1982) kaj pri ili estas vaste interkonsento: ĉe la fino de la Ordovicio, ĉe la fino de la Devonio, ĉe la fino de la Permio, ĉe la fino de la Triaso, kaj fine de la Kretaceo. [1] Tiuj okazaĵoj kaj kelkaj pli en la sekva listo:

  1. Antaŭ ĉirkaŭ 2,4 miliardoj da jaroj: Sekvante procezojn fotosintezajn kaŭzitajn de la kresko de koncentriĝo de oksigeno en la atmosfero, formortis preskaŭ ĉiuj specioj de la anaerobaj organismoj sur la planedo. Ĉi tiu evento estas nomita la oksigena katastrofo.
  2. Antaŭ 488 milionoj da jaroj: Serio de amasaj formortoj dum la transiro de la Kambrio al la Ordovicio, en kiu formortis multaj specioj de brakiopodoj, kaj estis grava redukto de la nombro de specioj de trilobitspecioj.
  3. Antaŭ 444 milionoj da jaroj: la transiro de la Ordovicio al la Silurio, okazis kiel rezulto de la glaciepoko kaj inkludis du formortokazaĵojn. Maraj estaĵoj ŝanĝiĝis draste kiam marniveloj falis kaj tio kaŭzis la unuan formorton. La dua okazis duonmilionon ĝis milionon da jaroj poste kiam la marnivelo rapide altiĝis. Eblas ke gama-radia eksplodo akcelis tiun ĉi estingon [2].
  4. Antaŭ 360 milionoj da jaroj: Proksime de la transiro inter Devonio kaj Karbonio, estis kontinua serio da subitaj formortoj, sekvitaj de periodo de malkresko en la nombro da specioj, kiu daŭris eble ĉirkaŭ 20 milionojn da jaroj.
  5. Antaŭ 251 milionoj da jaroj: En la transiro de la Permio al Triaso, evento de la permi-triasa amasa formorto (aŭ la formorto de P/Tr). Ĉi tiu estas la plej granda amasa formorto konata ĝis nun. Proksimume 95% de ĉiuj maraj specioj formortis, same kiel proksimume 53% de ĉiuj maraj familioj kaj proksimume 84% de la specioj (la relative malalta indico de formortintaj familioj kompare kun formortintaj specioj ŝuldiĝas al la fakto ke la malmultaj pluvivaj specioj apartenis al multaj familioj). Krome, proksimume 70% de la terspecioj estis formortintaj tiutempe, inkluzive de plantoj, insektoj kaj vertebruloj.
  6. Antaŭ 200 milionoj da jaroj: la formorta evento en la transiro de la Triaso al la Ĵurasio. Proksimume 20% de ĉiuj familioj marbestaj estis formortintaj, kiel la plej multaj el la arkosaŭroj, kiuj ne estis dinosaŭroj, la plej multaj el la Terapsidoj kaj fine la grandaj amfibioj, malaperis.
  7. Antaŭ 66 milionoj da jaroj : Kretacea-terciara evento en la transiro de la Kretaceo al Paleogeno (ankaŭ konata kiel K/T formorto). Ĉirkaŭ 50% de la specioj formortis. Tiu formorto estas signifa por homo kiam la dinosaŭroj formortis, kaj mamuloj iĝis la dominaj vertebruloj surtere. Ĉi tiu formorto malegale influis malsamajn grupojn de bestoj - kelkaj formortis, kelkaj ricevis severan baton kaj kelkaj estis nur iomete tuŝitaj. La akceptita takso estas ke tiu formorto ŝuldiĝis al okazaĵo de asteroido aŭ kometo trafita.
  8. Hodiaŭ: La nuna formorto ankaŭ konata kiel la Holocena amasa formort-okazaĵo. Oni timas, ke la naturo estas en la komenco de plia formorto pro la efikoj de akcelita evoluo kaj pro homa aktiveco, kiu ne konsideras la naturan medion kaj kondukas al detruo de vivmedioj kaj malapero de multaj specioj. La forceja efiko, senarbarigo, nekontrolita ĉasado kaj trofiŝkaptado, kiuj perturbas la naturan ekvilibron, kaj pliigas la median poluon, kondukas al sistema detruo de bestaj kaj plantaj socioj kaj povas konduki al la sepa formorto. Enketo de 1998 fare de la Usona Muzeo de Natura Historio trovis, ke 70% de biologoj vidas nian tempon kiel tempon de granda formorto. Kelkaj el ili, kiel A. A. Wilson de la Universitato de Harvard, antaŭdiras ke la detruo kaŭzita de homoj al la biosfero povos konduki al la formorto de proksimume duono de la specioj en la venonta jarcento. Esploristoj kaj grupoj farantaj konservadklopodojn kiel la ruĝa listo de la IUCN de Endanĝerigitaj Specioj, ĉiuj montras al daŭranta periodo de masiva formorto. La formorto de grandaj mamuloj direkte al la fino de la lasta glaciepoko ankaŭ estas konsiderata kiel parto de la formortokazaĵo de la holocena evento ĉar ĝi estis verŝajne pro la disvastiĝo de la homo en la mondo post kiam li forlasis Afrikon. Pro la masiva efiko de homo sur la planedo, oni proponas nomi la nunan periodon Antropoceno.

Kialoj de amasaj formortoj[redakti | redakti fonton]

Post akceptado de la aliro, ke la formorto en la transiro de la Kretaceo al la Terciaro estis kaŭzita de la efiko de granda kosmokorpo sur la Tero, dum la hodiaŭaj formortoj ŝuldiĝas al la agoj de la homa kulturo, estas ankoraŭ neklare kio kaŭzis la ceteron de la amasaj formortoj. Kelkaj el la teorioj estas diskutitaj malsupre - la duobligoj ŝuldiĝas al la fakto, ke iuj esploristoj kredas, ke tio estas la kaŭzo de certa formorto, dum aliaj esploristoj opinias, ke la kialo estas malsama:

  1. Damaĝaj okazaĵoj - efiko de frapo de sufiĉe granda kometo aŭ asteroido al la tero povas kaŭzi al tutmonda mega-cunamo, arbaraj brulegoj, kaj nuklea vintro fenomeno kiu kaŭzas polvon leviĝi en la atmosfero kaj bloki sunlumon dum jaroj. Ĉiuj ĉi tiuj kune, kaj eble aliaj nerektaj efikoj estas sufiĉe forta faktoro por interrompi la tutan tutmondan ekosistemon kaj kaŭzi formortojn. Nur koncerne la formorton de la fino de la Kretaceo ekzistas fortaj signoj de tia damaĝo. Cirkonstancaj signoj de tiaj okazaĵoj ankaŭ ekzistas kun konsidero al la formortoj kiuj okazis ĉe la fino de la Permia periodo, la fino de la Ordovicio, la fino de la Ĵurasio kaj la fino de la Eoceno.
  2. Klimataj ŝanĝoj - Rapida klimata ŝanĝo povas esti taŭga rimedo de streĉo al la medio ĝis ĝi kondukas al formorto. Ĝis nun la komuna opinio estis, ke laŭ observado en lastatempaj glaciepokoj, ili ŝajnas havi nur moderajn efikojn al biodiverseco. Tamen artikolo de Scientific American hipotezas, ke amasaj formortoj en la pasinteco estis rezulto de mondvarmiĝo kaj ne de asteroidoj. Laŭ la artikolo, la kresko de temperaturo kaŭzis redukton de la maso de oksigeno en la oceanoj, kio kaŭzis la erupcion de anaerobaj bakterioj kiuj elsendis la toksan gason, hidrogenan sulfidon. La gaso estis liberigita en la atmosferon kaj sufokis la plej grandan parton de la bestoj, kio plu reduktis oksigennivelojn kaj plu pliigis la populacion de malaerobaj bakterioj. Krome, ĉi tiu gaso ankaŭ damaĝas la ozonan tavolon, kaŭzante plian detruon de vegetaĵaro kaj bestoj. [3] Formortoj kiuj estas plej verŝajne rilataj al klimata ŝanĝo estas jenaj: la fino de la Ordovicio, la fino de la Permio, la Devonio, kaj aliaj.
  3. Vulkana agado - kovrante multajn areojn per vulkana cindro kiu implikis la ellason de milionoj da kubaj kilometroj da lafo en mallonga tempodaŭro, povus esti veneninta la atmosferon kaj oceanojn en maniero kiel tiu povus esti kaŭzinta formorton. Ĉi tiu aliro estis proponita por la fino de la Kretaceo, la fino de la Permio, la fino de la Triaso kaj la formorto de la Ĵurasio.
  4. Gamma-radia erupcio - Erupcio de gamaradioj de proksima planedo (unu malpli ol 6 000 lumjaroj for) povas kaŭzi radiadon trafi la surfacon de la Tero kaj mortigi la estaĵojn kiuj vivas tie, same kiel detrui la ozontavolon. Laŭ statistiko, unu gamaradia eksplodo estas atendita por okazo proksime de la Tero en la venontaj 540 milionoj da jaroj. Tiu kialo estis proponita kiel ebleco por la formortokazaĵo de la fino de la Ordovicio.
  5. Platotektoniko - Estis sugestite, ke la malfermo kaj fermo de marvojoj kaj transteraj pontoj eble ludis rolon en formortokazaĵoj, kie antaŭe izolitaj populacioj venas en kontakton kaj kreas novan dinamikon en la ekosistemo. Ĉi tiu aliro estas klarigita kiel kialo de la formorto de la fino de la permperiodo.

Aliaj teorioj kiel ekzemple la disvastiĝo de novaj epidemioj aŭ simple la forigo de konkurantoj de konkurado post precipe sukcesa biologia novaĵo estas ankaŭ enkalkulitaj. Multaj tamen opinias, ke la amasaj formortoj en la historio de la Tero estis subitaj kaj disvastigitaj, por esti la sola rezulto de biologiaj eventoj.

Hipotezo de la formortaj cikloj[redakti | redakti fonton]

La sugesto farita estas ke biodiverseco kaj/aŭ formortaj eventoj povas esti trafitaj de ciklaj procezoj. La plej konata aserto estas ke ekzistas ciklo de 26-30 milionoj da jaroj en la formortoprocezo, kiel sugestite fare de Raup kaj Spekowski en 1986. En 2005, Rod kaj Muller asertis, ke biodiverseco ŝanĝiĝas unufoje ĉiujn 62 milionojn da jaroj (plus aŭ minus 3 milionoj).

Estas malfacile taksi la validecon de la asertoj de tiuj kiuj argumentas, ke statistike estas entute malfacile distingi ŝablonon de formortoj, kaj estas malfacile meti tion en statistikon ekde la kaŭzoj de formortoj kiuj estis ankoraŭ necertaj. Eĉ pli ĝenerale estas malfacile vidi en la datumoj ripetantan ŝablonon. La plej multaj el la fruaj verkoj en la kampo ankaŭ suferas de malbona informo de la geologia kalendaro (eraroj de pli ol 10 milionoj da jaroj) kvankam hodiaŭ eblas atingi rezolucion de malpli ol 4 milionoj da jaroj kaj tio sufiĉas por studi la procezojn.

Statistikoj estas gravaj por determini la procezojn kiuj eble kondukis al la ciklaj ŝablonoj de formortoj kaj plia laboro povas temigi provi trovi indicon por tiaj procezoj.

Nemesis-konjekto[redakti | redakti fonton]

Unu teorio, kiu ankoraŭ ne estas konfirmita, sed ankaŭ ne tute malakceptita, estas ke la ciklo respondeca por formorto povus estinti kaŭzita de la orbito de dua stelo kiu ankaŭ igus nian sunon en duoblan stelsistemon. Ĉi tiu teoria stelo, nomita "Nemesis", cikle interrompas la ripozon de la kometoj en la Oorta-nubo, sendante ŝtormon de asteroidoj kaj grandaj kometoj al la interna sunsistemo. Simila teorio indikas ke la sunsistemo oscilas super kaj sub la ebeno de la galaksio rezultigante periodajn pluvojn. Aliaj teorioj proponas la eblecon de geologia malstabileco kies ciklo estas konstruita ene de la profundo de la tero kaj trarompas la mantelon de la tero je regulaj intervaloj de grandegaj erupcioj de vulkanoj kaj aktiveco de platotektoniko. Se nur unu el ĉi tiuj teorioj estas ĝusta, tiam ne gravas, ke kaj Raup kaj Speckosky kaj Rod kaj Muller antaŭdiras naturan formorton ene de la venontaj 10 milionoj da jaroj.

Literaturo[redakti | redakti fonton]

  • Brannen, Peter. (2017) The Ends of the World: Volcanic Apocalypses, Lethal Oceans, and Our Quest to Understand Earth's Past Mass Extinctions. Harper Collins. ISBN 978-0-06-236480-7.


Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]

Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]

Literaturo[redakti | redakti fonton]

  1. ↑ Raup, D. & Sepkoski, J. (1982). "Mass extinctions in the marine fossil record". Science 215: 1501–1503.
  2. ↑ Alok Jha, Sea life 'killed by exploding star', The Guardian
  3. ↑ Peter D. Ward, Impact from the Deep, Scientific American, Oktobro 2006
Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Amasa_formorto&oldid=8391736"