Brazila piproarbo

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Kiel legi la taksonomionVikipedio:Kiel legi la taksonomion
Kiel legi la taksonomion
Brazila piproarbo
Brazila piproarbo
Brazila piproarbo
Biologia klasado
Regno: Plantoj Plantae
Divizio: Angiospermoj Magnoliophyta
Klaso: Dukotiledonoj Magnoliopsida
Ordo: Sapindaloj Sapindales
Familio: Anakardiacoj Anacardiaceae
Genro: Skino Schinus
Specio: S. terebinthifolia
Schinus terebinthifolia
Raddi[1]
Aliaj Vikimediaj projektoj
vdr

Schinus terebinthifolia estas specio de florplanto en la familio de akaĵuarbo, Anacardiaceae, apartenanta al subtropika kaj tropika Sudameriko (sudorienta Brazilo, norda Argentino kaj Paragvajo). Ĝi troviĝas en ĉi tiuj ŝtatoj de Brazilo: Alagoaso, Bahio, Sankta Spirito, Suda Matogroso , Minas-Ĝerajso, Paraibo, Pernambuko, Paranao, Rio-de-ĵanejro, Norda Riogrando, Suda Riogrando, Sankta Katarino, San-Paŭlo kaj Serĝipo. Oftaj nomoj inkluzivas brazilan piproarbon,[2] aroejran, rozan pipron, larĝfolian pipron,[3] wilelaiki (aŭ wrililaiki),[4] Kristnaskan arbon[5] kaj Floridan ilekson.[6] La specia nomo estis tre ofte misliterumita kiel "terebinthifolius", pro konsiderinda historia konfuzo pri la ĝusta sekso de la genra nomo; aktuale en 2015 tio estis solvita kun la difino ke la ĝusta sekso de Schinus estas ina (prefere ol vira), kaj adjektivaj nomoj ene de la genro estu literumitaj konforme al tio.[7]

Priskribo[redakti | redakti fonton]

Brazila piproarbo estas vasta arbedo aŭ malgranda arbo, kun malprofunda radika sistemo, atinganta altecon de 7–10 m. La branĉoj povas esti vertikalaj, kuŝantaj aŭ preskaŭ rektosimilaj, ĉiuj sur la sama planto. Ĝia ŝanĝebla morfologio permesas al ĝi prosperi en ĉiaj ekosistemoj: de dunoj ĝis marĉoj, kie ĝi kreskas kiel duonakvema planto.[8] La folioj estas alternaj, 10–22 cm longaj, pinate kunmetitaj kun (3–) 5–15 folieroj; la folieroj estas proksimume ovalaj (lancetformaj ĝis elipsaj), 3–6 cm longaj kaj 2–3,5 cm larĝaj, kaj havas fajne dentitajn randojn, akutan ĝis rondecan apekson kaj flavecajn vejnojn. La folia akso inter la folieroj estas kutime (sed ne kutime) iomete flugila. La planto estas dioika, kun malgrandaj blankaj floroj abunde portataj en aksaj aretoj. La frukto estas drupo de 4–5 mm en diametro, portata en densaj aretoj de centoj.

Estas du varioj:

  • S. terebinthifolia var. acutifolia, folioj ĝis 22 cm, kun 7–15 folieroj, frukto rozkolora.
  • S. terebinthifolia var. terebinthifolia, folioj ĝis 17 cm, kun 5-13 folieroj, frukto ruĝa.

La nombro de kromosomoj estas 2n = 28.[9]

Kultivado kaj uzoj[redakti | redakti fonton]

Brazila pipro estas vaste kultivata kiel ornama planto en senfrostaj regionoj de Sudameriko pro sia foliaro kaj frukto. Ĝi estas konsiderata kiel mieldona floro [8] kaj estas la ĉefa fonto de nutraĵo por la abelo Tetragonisca angustula, kiu estas grava mielproduktanto.[10]

Kvankam ĝi ne estas vera pipro (genro Piper), ĝiaj sekigitaj drupoj ofte vendiĝas kiel rozkoloraj piprograjnoj, same kiel la fruktoj de la rilata specio Schinus molle (perua piprarbo). La semoj povas esti uzataj kiel spico, aldonante pipran guston al manĝaĵoj. Ili kutime vendiĝas en seka stato kaj havas helruĝecan koloron. Ili malpli ofte vendiĝas piklitaj en sala akvo, tiam ili havas obtuzan, preskaŭ verdan nuancon.

En Usono ĝi estis enkondukita en Kalifornion, Teksason, Havajon, Arizonon, Nevadon, Luizianon[11] kaj Floridon. Plantita origine kiel ornama ekstere de sia indiĝena teritorio, brazila pipro disvastiĝis kaj estas konsiderata entruda specio en multaj subtropikaj regionoj kun modera ĝis alta pluvado, inkluzive de partoj aŭ la tuta Aŭstralio, Bahamoj, Bermuda, suda Ĉinio, Kubo, Fiĝioj. , Franca Polinezio, Gvamo, Havajo, Malto, Marŝala Insularo, Maŭricio, Nov-Kaledonio, Nov-Zelando, Norfolkinsulo, Porto-Riko, Reunio, Sudafriko kaj Usono. En pli sekaj lokoj, kiel Israelo kaj suda Kalifornio, ĝi ankaŭ kreskas, sed ĝenerale ne montriĝis entrudiĝema. En Kalifornio, ĝi estas konsiderata entruda en marbordaj regionoj laû la Kalifornia Invada Planta Konsilio.[12]

Brazila pipro oni malfacile regas ĉar ĝi produktas bazajn ŝosojn se la trunko estas fortranĉita. Arboj ankaŭ produktas abundajn semojn disigitajn de birdoj kaj formikoj. Ĉi tiu sama fortikeco igas la arbon tre utila por rearbarigo en sia indiĝena medio, sed ebligas al ĝi fariĝi invada ekster sia natura teritorio.[8]

Tokseco[redakti | redakti fonton]

Kiel multaj aliaj specioj en la familio de Anakardiacoj, brazila pipro havas aroman sukon, kiu povas kaŭzi haŭtajn reagojn (similajn al brulvundaj hederoj) ĉe iuj sentemaj homoj - kvankam la reago estas kutime pli malforta ol tiu induktita de tuŝo de la proksime rilata Lithraea molleoides, konata en Brazilo kiel "sovaĝa" aroejro (aroeira brava). Male, Schinus terebinthifolia estas ofte konata kiel "malsovaĝa" aroejra (aroeira mansa).

En artikolo pri triterpenoj oni rimarkas, ke la konsumitaj fruktoj havas "paralizan efikon" en birdoj.[13] La narkotaj kaj toksaj efikoj al birdoj kaj aliaj bestoj ankaŭ estis rimarkitaj de aliaj, ekz., Agentejo pri Akvoplanta Administrado. La AMA-Manlibro de Venenaj kaj Vundaj Plantoj raportas, ke la triterpenoj trovitaj en la fruktoj povas rezultigi iritiĝon de la gorĝo, gastroenterito, lakso kaj vomado.[14] Kiel plej multaj aliaj membroj de la Anakardiacoj, brazila pipro enhavas aktivajn alkenilfenolojn, ekz., "Uruŝiolo", "Kardolo", kiuj povas kaŭzi kontaktan dermiton kaj inflamon ĉe sentemaj individuoj.[15][16] Kontakto kun la "suko" de tranĉita aŭ kontuzita arbo povas rezultigi erupcion, lezojn, eksudemajn ulceretojn, severan jukadon, ŝrumpiĝo kaj ruĝiĝon kaj ŝveliĝon (precipe de la okuloj).[17]

La bruligado de la plantoj eligas multajn aerajn iritilojn, do ĝi ne estas efika regrimedo. Oni diras, ke ĝi havas "muskatfloran' similan efikon al proksimaj homoj kaj tre konsilas malproksimon.

Historio[redakti | redakti fonton]

Ankaŭ konata kiel "Florida ilekso", Schinus terebinthifolia estis enkondukita en Floridon antaŭ 1891, probable pli frue,[18] tie ĝi disvastiĝis rapide ekde ĉirkaŭ 1940,[19] anstataŭigante indiĝenajn plantojn, tiaj kiel mangrovaj, kun miloj da akreoj okupataj. Ĝi estas lerta pri koloniigado de difektitaj lokoj kaj povas kreski en malseka kaj seka kondiĉoj. Ĝia kreskokutimo permesas al ĝi grimpi super subvegetaĵaj arboj kaj invadi maturajn kanopeojn, formante arbustarojn, kiuj sufokas plej multajn aliajn plantojn.

Kiel invada plago[redakti | redakti fonton]

La specio, inkluzive la semon, estas laŭleĝe malpermesita vendi, transporti aŭ planti en Florido, laŭ la Listo de Malutilaj Fiherboj de la Departemento pri Agrikulturo kaj Konsumantoj de Florido.[20] Ĝi estas klasifikita kiel Kategorio 1, plago, fare de The Florida Exotic Pest Plant Council (FL EPPC).[21] Por eviti ke la planto disvastiĝu en indiĝenajn plantokomunumojn kaj delokigu ilin, lokaj regularoj kaj mediaj gvidlinioj postulas ekstermadon de brazila pipro kie ajn eblas. La planto kaj ĉiuj partoj ankaŭ estas kontraŭleĝaj por vendo aŭ transdono en Teksaso.[22] Kiel unu el la du specioj venditaj kiel rozkolora piprograjno, la alia estas Schinus molle, ĝi malhavas ĝenerale agnoskitan kiel sekuran (GRAS) statuson ĉe la FDA.[23]

Pluraj biologiaj luktoj estas studataj por uzo en Florido.[24][25][26][27][28][29][30]

Ĝi estas deklarita fiherbo en pluraj ŝtatoj de Aŭstralio.[31][32][33] En Sudafriko, ĝi estas klasita kiel invadanto de kategorio 1 en Kvazulu-Natala provinco, kie iuj plantoj estas forigotaj kaj detruotaj, kaj invadanto en kategorio 3 en ĉiuj aliaj provincoj, tio signifas ke ĝi eble ne plu estos plantita.[34]

Regadaj rimedoj[redakti | redakti fonton]

Du herbicidoj estas aprobitaj por uzo en Usono por ekstermi brazilan pipron: Triklopiro, uzante la bazŝelan metodon; kaj glifosato. Pikloramo povas esti uzata se la ŝtumpeto estis ĵus tranĉita, sed ĉi tio estas nek la preferata nek plej efika rimedo por ekstermado.

Calophya terebinthifolii kaj Calophya lutea estas du psilidioj en la genro Calophya kun alta specifeco - inter plantoj en Florido - por brazila pipro. Tiel ili estas rekomendindaj por uzo en biologia lukto en tiu areo.[35]

Kuracaj uzoj[redakti | redakti fonton]

Piproarbo estas la temo de vasta popola kuracado, kiam ĝi estas indiĝena. Praktike ĉiuj partoj de ĉi tiu tropika arbo, inkluzive de ĝiaj folioj, ŝelo, frukto, semoj, rezino kaj oleorezino (aŭ balzamo) estis kuracataj de indiĝenaj popoloj tra la tropikoj. La planto havas tre longan historion de uzo kaj aperas en antikvaj religiaj artefaktoj kaj en idoloj inter iuj el la antikvaj ĉiliaj indianoj. [Citaĵo bezonis]

Laŭlonge de Suda kaj Centr-Ameriko, brazila piparbo estas raportita esti adstringa, kontraŭbakteria, diureza, digesta stimulilo, tonika, antivirusa kaj vundokuraca. En Peruo la suko estas uzata kiel milda laksigilo kaj diurezilo kaj la tuta planto estas uzata ekstere por frakturoj kaj kiel topika antisepsaĵo. La oleorezino estas uzata ekstere kiel vundokuracilo por ĉesi sangadon kaj por dentodoloroj kaj ĝi estas prenata interne por reŭmatismo kaj kiel purigilo. En Sudafriko, folia teo estas uzata por trakti malvarmojn kaj folian dekoktaĵon oni enspiras por malvarmoj, hipertensio, depresio kaj neregula korbatado. En la brazila amazonio, ŝela teo estas uzata kiel laksigilo kaj ŝela kaj folia teo estas uzata kiel stimulilo kaj antidepresiilo. En Argentino, dekoktaĵo estas farita kun la sekigitaj folioj kaj estas prenita por menstruaj malsanoj kaj ankaŭ estas uzita por spiraj kaj urinduktaj infektoj kaj malsanoj. [Citaĵo bezonita]

Brazila pipra arbo ankoraŭ estas uzata en herbokuracado hodiaŭ en multaj landoj. Ĝi estas uzata por multaj kondiĉoj en la tropikoj, inkluzive menstruajn malordojn, bronkiton, gingiviton, gonoreon, podagron, okulajn infektojn, reŭmatismon, ulcerojn, ŝvelaĵojn, tuberkulozon, ulcerojn, uretriton, urogenitalajn malordojn, venereajn malsanojn, verukojn kaj vundojn. En brazila herbokuracado hodiaŭ, la sekigitaj ŝeloj kaj / aŭ folioj estas uzataj por koraj problemoj (hipertensio kaj neregula korbatado), ĉiaj infektoj, menstruaj malordoj kun troa sangado, tumoroj kaj ĝenerala inflamo. Likva ekstrakto aŭ tinkturo preparita kun la ŝelo estas uzata interne kiel stimulilo, toniko kaj adstringa kaj ekstere por reŭmatismo, podagro kaj sifiliso.[36]

Lastatempe la frukto de la planto estis studita kaj montras promeson kiel kuracadon por MRSA. Kemiaĵo en la bero ŝajnas malhelpi bakteriojn produkti toksinon, kiu detruas histon. Ĝi ankaŭ ŝajnas subpremi la manieron kiel la bakterioj interrilatas.[37][38]

Referencoj[redakti | redakti fonton]

  1. Brazila piproarbo en Germplasm Resources Information Network (GRIN), Agrikultura ministerio de Usono (USDA), Agrikultura esplora servo (ARS), National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Marilando.Ŝablono:GRIN/zorgado/neniu numero donita
  2. "Schinus terebinthifolius". Natural Resources Conservation Service PLANTS Database. USDA. Retrieved 6 November 2015 (enwp).
  3. Broadleaved pepper tree (Schinus terebinthifolius). Alirita 2015-07-19.
  4. Christmas-berry. Arkivita el la originalo je 2016-03-10. Alirita 2016-12-04. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2016-03-10. Alirita 2021-02-12.
  5. portugale Schinus terebinthifolius at Instituto de Pesquisas e Estudos Florestais
  6. Brazilian-pepper tree, Christmasberry tree, Florida Holly. Alirita 2017-10-06.
  7. Zona, S. (2015). The correct gender of Schinus (Anacardiaceae). Phytotaxa, 222(1), 75–77. doi:https://doi.org/10.11646/phytotaxa.222.1.9
  8. 8,0 8,1 8,2 Paulo Backes & Bruno Irgang, Mata Atlântica: as árvores e a paisagem, Porto Alegre, Paisagem do Sul, 2004, page 102
  9. Brazila piproarbo ĉe Tropicos.org. En: IPCN Chromosome Reports. Missouri Botanical Garden, St. Louis
  10. (December 2012) “Floral sources to Tetragonisca angustula (Hymenoptera: Apidae) and their pollen morphology in a Southeastern Brazilian Atlantic Forest.”, Revista de Biología Tropical 60 (#4), p. 1491–501. doi:10.15517/rbt.v60i4.2067. 
  11. Schinus terebinthifolius; Element stewardship abstract. Arkivita el la originalo je February 21, 2007. Arkivigite je 2007-02-21 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2007-02-21. Alirita 2021-02-12.
  12. http://www.cal-ipc.org
  13. Campello, J.P. and A.J. Marsaioli. 1974. Triterpenes of Schinus terebinthifolius. Phytochemistry 13: 659-660
  14. Lampe, K.F. and M.A. McCann. 1985. AMA Handbook of Poisonous and Injurious Plants. American Medical Association, Chicago.
  15. Lampe, K.F. and R. Fagerstrom. 1968. Plant Toxicity and Dermatitis. Williams & Wilkins Co., Baltimore
  16. Tomlinson, P.B. 1980. The Biology of Trees Native to Tropical Florida. Harvard University Printing Office, Allston.
  17. Morton, J.F. 1978. Brazilian pepper - Its impact on people, animals and the environment. Econ. Bot.32: 353-359.
  18. (1974) “Growth inhibition by Schinus terebinthifolius”, HortScience 9 (#3), p. 301. 
  19. Ewel, J. J. 1986. Invasibility: Lessons from south Florida. in H. A. Mooney and J. A. Drake, eds. Ecology of biological invasions of North America and Hawaii, pp. 214–230. Springer-Verlag, New York.
  20. Archived copy. Arkivita el la originalo je 2009-01-15. Alirita 2009-07-14. Arkivigite je 2009-01-15 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2009-01-15. Alirita 2021-02-12.
  21. Florida Exotic Pest Plant Council Invasive Plant Lists. Arkivita el la originalo je 2021-04-19. Alirita 19-a de julio 2018. Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2021-04-19. Alirita 2022-10-22.
  22. Texas Invasives. Arkivita el la originalo je 2012-10-24. Alirita 19-a de julio 2018. Arkivigite je 2012-10-24 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2012-10-24. Alirita 2021-02-12.
  23. Singh, Ram J.. (2011) “2. Medicinal Plants—Nature's Pharmacy”, Genetic Resources, Chromosome Engineering, and Crop Improvement: Medicinal Plants 6. CRC Press. ISBN 978-1420073843.
  24. Patricia Prade, PhD, an expert in biological control of Florida's most serious invasive plant.
  25. Taxonomy of Calophya (Hemiptera: Calophyidae) Species Associated with Schinus terebinthifolia (Anacardiaceae), Daniel Burckhardt et al, Florida Entomologist, 101(2):178-188 (2018). https://doi.org/10.1653/024.101.0205. doi:10.1653/024.101.0205. http://doi.org/10.1653/024.101.0205. 
  26. Yellow Brazilian Peppertree Leaf-Galler (suggested common name) Calophya latiforceps Burckhardt (Insecta: Hemiptera: Calophyidae: Calophyinae), Cuda et al.
  27. Salvinia Weevil Cyrtobagous salviniae (Calder & Sands) (Insecta: Coleoptera: Curculionidae), Prade et al.
  28. Brazilian Peppertree Thrips Pseudophilothrips ichini (Hood) (Insecta: Thysanoptera: Phlaeothripidae), Patricia Prade, et al.
  29. Brazilian Peppertree - Integrated Management Guide 2019 - Cuda et al.
  30. Patricia Prade, Rodrigo Diaz, Marcelo D. Vitorino, James P. Cuda, Prem Kumar, Barrett Gruber & William A. Overholt (2016) Galls induced by Calophya latiforceps (Hemiptera: Calophyidae) reduce leaf performance and growth of Brazilian peppertree, Biocontrol Science and Technology, 26:1, 23-34, DOI: 10.1080/09583157.2015.1072131. doi:10.1080/09583157.2015.1072131. http://doi.org/10.1080/09583157.2015.1072131. 
  31. Broadleaved pepper tree Schinus terebinthifolius Declared Class 3. Arkivita el la originalo je 2013-05-31. Alirita 19-a de julio 2018. Arkivigite je 2013-05-31 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-05-31. Alirita 2021-02-12.
  32. Archived copy. Arkivita el la originalo je 2012-09-02. Alirita 2012-08-30.
  33. Swan Weeds — List of Weeds. Alirita 19-a de julio 2018.
  34. Invasive Alien Plants - CARA List. South African Nursery Association. Arkivita el la originalo je 2013-03-13. Alirita 2013-03-26. Arkivigite je 2013-03-13 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio. Arkivita el la originalo je 2013-03-13. Alirita 2021-08-27.
  35. Prade, P., Minteer, C.R., Gezan, S.A. et al. Host specificity and non-target longevity of Calophya lutea and Calophya terebinthifolii, two potential biological control agents of Brazilian peppertree in Florida, USA. BioControl (2020). DOI 10.1007/s10526-020-10058-3. doi:10.1007/s10526-020-10058-3. http://doi.org/10.1007/s10526-020-10058-3. 
  36. Tropical Plant Database File for - Brazilian Peppertree - Schinus molle. Alirita 19-a de julio 2018.
  37. Common weed could help fight deadly superbug, study finds. Alirita 19-a de julio 2018.
  38. (2017) “Virulence Inhibitors from Brazilian Peppertree Block Quorum Sensing and Abate Dermonecrosis in Skin Infection Models”, Scientific Reports 7 (#1), p. 42275. doi:10.1038/srep42275.  pdf

Eksteraj ligoj kaj noto[redakti | redakti fonton]