Kanalo (akvovojo)

Reviziita versio de ĉi tiu paĝo, aprobita je 8 jul. 2014, estis bazita sur ĉi tiu versio.

Kanalo (latine canalis - tubo, defluilo) estas artefarita fluejo por senprema movado de la akvo. Oni distingas kanalojn: navigeblan (Sueza, Panama, Blankmara-Balta), energetikan, irigacian, drenadan, akvokondukan kaj aliajn specojn. En kelkaj lingvoj oni distingas normalajn kanalojn disde navigokanaloj kiuj iras paralele al rivero kunhavante akvokolektan basenon, dum "normala kanalo" trairas dividon de du akvokolektaj basenoj.

Artefaritaj kanaloj, kiuj estis konstruitaj kiel transportaj vojoj, kunligas grandajn marspacojn kaj oni uzas por navigado. Internaciaj konvencioj reguligas marvojaĝojn trans tiaj kanaloj. Kiam estas fortaj nivelŝanĝo de la fluejo necesas kluzoj.

Sur enlandaj kanaloj transporto faratas ĉefe de barĝoj, kies "klasika" ŝarĝo estas 350 tunoj de malapakaĝa varo (kiel grenoj, karbo, ktp). Nun oni emas anstataŭi ilin per pli grandaj entenante 1 500 tunojn.

De kelkaj jaroj uzo de kanaltransporto malpliiĝas, ĉar ili ne iras ĉien kaj tio bezonas ofte almenaŭ du transŝarĝadojn de kaj sur kamionoj. Sed la ekologiistoj favoras kaj deziras akceli tiun veturrimedon, ĉar ĝi estas multe pli energiŝpara ol ĉiuj aliaj.

Dum pasintaj jarcentoj, kiam la vojoj estis kutime malbonaj, kaj foje tute neuzeblaj dum vintro, la veturado sur akvovojoj (ĉefe naturaj riveroj tiam) estis favorata vojaĝ- kaj transportrimedo, kaj ludis gravan rolon (vidu kazojn de malnovtempa Luaro-riverveturado, aŭ malnovtempa Rodano-riverveturado).

Unue barĝoj estis remorkitaj de ĉevalo paŝante sur vojo laŭborde de la kanalo. Nun ili estas memmotoritaj. La stiristo de la barĝo kaj ties familio loĝas sur la barĝo mem en malgranda loĝejo kaj ili pasas sian vivon en ĝi. La lernejigo de infanoj de barĝistoj estas problemo.

Beletre, la vido de barĝoj sur kanalo, kaj la vivo de barĝuloj estis temo poezia, literatura, kaj ĉefe en kanzonoj, dum unua duono de la 20-a jarcento.

Ŝanelo estas plej profunda (ŝipebla) parto de rivero aŭ de mara pasejo (kun sinonimoj markolo, kanalo).

Specoj de artefaritaj akvovojoj

En pli teknikaj terminoj, navigacia kanalo estas parte farita de serio de kanaloj preskaŭ paralela al la valgradiento kaj riverujo de neplibonigita rivero, kaj kiu ĉiam kunhavas la akvokolektan areon kun la rivero. Tiel por ŝipo, ĝi konsistas el vojo uzanta la trankvilajn partojn de la rivero mem same kiel plibonigojn formantajn homfaritan kanalon laŭ la rivero krucante la samajn ŝanĝojn en alteco kaj delokiĝo (loko). Vera kanalo estas kanalo kiu tranĉas trans akvodislimo (krestolinio), igante navigeblan kanalon ligi du malsamajn akvokolektajn areojn (valoj). Tiel ĝi ĝenerale postulas digojn, baraĵojn, pontojn kaj elfositajn kanalojn same kiel akvoprovizadon el akvorezervejoj, kaj ne estas simple navigacia kanalo paralela al riverkanalo.

Strukturoj uzitaj en artefaritaj akvovojoj

Realigitaj plibonigoj kiaj ekzemple kiuj estas necesaj en navigaciaj kanaloj ankaŭ estas kutimaj por simplaj kanaloj, do ambaŭ uzas strukturojn: digoj kaj badaĵoj por plialtigi riverakvajn nivelojn al uzeblaj profundoj; lopaj deklivoj por krei pli longan kaj pli mildan kanalon ĉirkaŭ peco de torentaĵoj aŭ faloj; kluzinstalaĵoj por permesi al rivera trafiko de kiaj ekzemple barĝoj aŭ ebenaj ŝipoj supreniri/descendi; kaj kombinaĵoj de tiaj realigitaj vojoj. Kanaloj, de kiam ili tranĉas trans drenadodisigo, estas teknike pli malfacilaj kaj ĝenerale bezonos aliajn specojn de plibonigoj - kiaj ekzemple viaduktoj kaj akveduktoj - al pontakvoj super riveretoj, rojoj, kaj manieroj konservi akvon en la kanalo. En efiko, plej komerce gravaj kanaloj, kiaj ekzemple la Pensilvania Kanalo kaj aliaj de la unua duono de la 19-a jarcento estis iomete de ĉiu tipo; uzante riverojn en longaj streĉadoj, kaj dislimon transirantan kanalojn en aliaj, do povus transiri montojn kiel la Pensilvania Kanalo ligas Pittsburgh ĝis Filadelfio trans la Allegheny Montoj. Tio estas vera ankaŭ por la nune ekzistanta komerca kanalo de hodiaŭ.

Plej grandaj kanaloj

Nomo	Lando	Longo, km
Bhakra	Barato	4,464
Gango-Kobadak	Bangladeŝo	3,038
Damodara valo	Barato	2,480
Granda Kanalo	Ĉinio	1,736
Viŝni Voloĉek	Rusio	1,397
Karakumo	Turkmenio	1,392
Gjota	Svedio	555

Plej grandaj navigeblaj kanaloj :

Nomo	Lando	Longo, km	Larĝo, m
Suda Kanalo	Francio	240	20-25
Sueza Kanalo	Egipto	161	120-320
Kiela Kanalo	Germanio	99	104-214
Panama Kanalo	Panamo	82	150-305
Manĉestra Kanalo	Britio	57	37
Welenda Kanalo	Kanado	44	24
Kanalo Nive-Vatervet	Nederlando	29	500-600
Kanalo Nordzee	Nederlando	26	50-150
Albertkanalo	Belgio	130	63-100

Specoj de kanaloj

Ekzistas du larĝaj specoj de kanalo:

Akvovojoj: kanaloj por navigebla transportado kaj navigaciaj kanaloj uzitaj por portado de ŝipoj kaj boatoj ekspedantaj varojn kaj transportantaj homojn, plue subdividitaj en tri specojn:
- Tiuj ligitaj al ekzistantaj lagoj, riveroj, aŭ eĉ inter maroj kaj oceanoj.
- Inkluditaj inter-basenaj kanaloj estas ekzemple la Sueza Kanalo, Kanalo Erie, kaj la Panama Kanalo trans akvodislimoj kaj krestoj.
- Tiuj ligitaj en urbokerna reto: kiel ekzemple la Granda Kanalo kaj aliaj de Venecio, Italio; la grakt de Amsterdamo, kaj la akvovojoj de Bangkoko.
Akveduktoj: akvoprovizadaj kanaloj kiuj estas utiligitaj por la transporto kaj livero de trinkakvo por homa konsumo, municipaj uzoj, kaj agrikultura irigacio. Rojetoj kaj irigaciaj kanaloj estas malgrandaj versioj.

Grandurboj sur akvo

Intersekcio de du kanaloj (*Grachten*) en Amsterdamo, Nederlando.

Kanaloj estas tiel profunde identigitaj kun Venecio ke multaj kanalurboj estis kromnomitaj kiel "la Venecio de ... ". Tiu grandurbo estas konstruita sur marĉaj insuloj, kun lignaj fundamentoj apogantaj la konstruaĵojn, tiel ke la tero estas homfarita prefere ol la akvovojoj. La insuloj havas longan historion de setlado; ekde la 12-a jarcento, Venecio estis potenca urboŝtato.

Amsterdamo estis konstruita laŭ simila maniero, kun konstruaĵoj sur lignaj fundamentoj. Ĝi iĝis grandurbo ĉirkaŭ 1300.

Aliaj urboj kun etendaj kanalretoj estas la jenaj: Alkmaar, Amersfoort, Bolsward, Brielle, Delft, Den Bosch, Dokkum, Dordrecht, Enkhuizen, Franeker, Gouda, Haarlem, Harlingen, Leeuwarden, Leiden, Sneek kaj Utreĥto en Nederlando; Bruĝo kaj Gento en Flandrio, Belgio; Birmingham en Anglio; Sankt-Peterburgo en Rusio; Aveiro en Portugalio; Hamburgo kaj Berlino en Germanio; Fort Lauderdale kaj Cape Coral en Florido, Usono kaj Lahore en Pakistano.

Liverpula Markomerca Urbo estas Monda heredaĵo de Unesko proksime de la centro de Liverpool, Anglio, kie sistemo de interplektado de akvovojoj kaj haveno nun estas evoluigitaj por plejparte loĝado kaj libertempa uzado.

Kanalaj Biendomoj (ofte konataj kiel marĉaj riveretoj) estas formo de subsekcio populara en grandurboj kiaj Miamoj, Florido, Teksasurbo kaj la Ora Marbordo (Aŭstralio); la Ora Marbordo havas pli ol 700 km da loĝkanaloj. Malsekaj regionoj estas malfacilaj areoj sur kiuj konstrui loĝejajn kvartalojn, tiel ke skrapi parton de la malseka regiono malsupren al navigebla kanalo disponigas plenigaĵon por konstrui alian parton de la malseka regiono super la inundnivelo por domoj. Tero estas konstruita en fingropadrono kiu disponigas antaŭurban stratenpaĝigon de akvorando gastiganta blokojn.

Bibliografio

Dosiero:Kaiserkanal01.jpg

La Granda Kanalo de Ĉinio ĉe Suzhou

Musset R (1938) La canalisation des rivières en France. In Annales de géographie ; Septembre 1938 (pp. 500-504). Armand Colin (fr)
CEVNI - Code européen des voies de navigation intérieure (dua revizio, ref : TRANS/SC.3/115/Rev.2 ) ; Commission économique pour l'Europe, Comité des transports intérieurs, Groupe de travail des transports par voie navigable, 193 paĝoj (fr)
De Rive BL (1835) Précis historique et statistique des canaux et rivières navigables de la Belgique et d'une partie de la France. Leroux. (fr)
(en) C. Wolter kaj R. Arlinghaus, « Navigation impacts on freshwater fish assemblages: the ecological relevance of swimming performance », Reviews in Fish Biology and Fisheries, Springer Netherlands, vol. 13, no 1,‎ mars 2003 (ISSN 0960-3166, DOI 10.1023, resumo)
Burton, Anthony (1995) [1989], The Great Days of the Canals, Twickenham: Tiger Books, ISBN 1-85501-695-8
Calvert, Roger (1963), Inland Waterways of Europe, George Allen and Unwin
Edwards-May, David (2008), European Waterways - map and concise directory, 3rd edition, Euromapping
Hadfield, Charles (1986), World Canals: Inland Navigation Past and Present, David and Charles, ISBN 0-7153-8555-0
Needham, J (1971), Science and Civilisation in China, C.U.P. Cambridge
Rodda, J. C. (2004), The Basis of Civilization - Water Science?, International Association of Hydrological Sciences

Eksteraj ligiloj

Aliaj projektoj

Kanalo (akvovojo) en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)
Kategorio Kanalo (akvovojo) en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)