Lingvistiko
Lingvoscienco (aŭ lingvistiko aŭ malpli ofte lingviko) laŭ larĝa difino estas ĉia studo pri homa lingvo, nome la fako de lingvistoj.
Lingvistiko estas la scienca[1] studo pri lingvo.[2] Ekzistas larĝe tri aspektoj de la studo, kiuj inkludas lingvoformularon, lingvosignifon, kaj lingvon en kunteksto.[3] La plej fruaj konataj agadoj en la priskribo de lingvo estis atribuitaj al Pāṇini proksimume 500 a.K., nome lia analizo de sanskrito en Ashtadhyayi.[4]
Lingvistiko analizas homan lingvon kiel sistemo por rilatado de sonoj (aŭ subskribitaj gestoj) kaj signifoj.[5] La fako fonetiko studas lingvan sonon, kaj temas pri la faktaj trajtoj de fonemoj kaj ne-paroladaj sonoj, kaj kiel ili estas produktitaj kaj perceptitaj. La studo de lingvosignifo, aliflanke, interkonsentoj kun kiel lingvoj ĉifras rilatojn inter entoj, trajtoj, kaj aliaj aspektoj de la mondo por peri, procezi, kaj asigni elvokivon, same kiel por administri kaj solvi ambiguecon. Dum la studo de semantiko tipe temas pri verkondiĉoj, pragmatikaj interkonsentoj kun kiel signifoj estas influitaj per kunteksto.[6]
Gramatiko estas la sistemo de reguloj kiu regas la formon de la eldiraĵoj en antaŭfiksita lingvo. Ĝi amplekseas kaj sonon kaj signifon, kaj inkludas morfologion (nome pri la formacio kaj kunmetaĵo de vortoj), sintakson (la formacio kaj kunmetaĵo de frazoj kaj frazoj de tiuj vortoj), kaj fonologion (sonsistemoj).[7]
Dum la 20-a jarcento, Ferdinand de Saussure karakterizis inter la nocioj de lingvo kaj parolo en sia formuliĝo de strukturisma lingvistiko. Laŭ li, parolado estas la specifa eldiraĵo paroladi, dum lingvo rilatas al abstrakta fenomeno kiu teorie difinas la principojn kaj sistemon de reguloj kiuj regas lingvon.[8] Tiu distingo estas rememorigo de tiu igita fare de Noam Chomsky inter kompetenteco kaj efikeco, kie kompetenteco estas la ideala scio de individuo pri lingvo, dum efikeco estas la specifa maniero kiel en ĝi estas uzita.[9]
La formala studo de lingvo kaŭzis la kreskon de kampoj kiel psikolingvistiko, kiu esploras la reprezentantaron kaj funkciadon de lingvo en la menso; neŭrolingvistiko, kiu studas lingvon prilaborantan en la cerbo; kaj akirado de lingvaĵo, kiu esploras pri kiel infanoj kaj plenkreskuloj akiras specialan lingvon.
Lingvistiko ankaŭ inkludas neformalajn alirojn al la studo de aliaj aspektoj de homa lingvo, kiel ekzemple sociaj, kulturaj, historiaj kaj politikaj faktoroj.[10] La studo de kulturaj diskursoj kaj dialektoj estas la domajno de soci-lingvistiko, kiu rigardas la rilaton inter lingva variado kaj sociaj strukturoj, same kiel tiu de diskursa analizo, kiu implikas la strukturon de tekstoj kaj konversacioj.[11] Esplorado pri koncepto lingvo tra historia kaj evolua lingvistikoj temas pri lingvoŝanĝoj, kaj la origino kaj kresko de lingvoj, precipe dum plilongigita tempodaŭro.
Korpuslingvistiko prenas nature okazantajn tekstojn kiel sia primara objekto de analizo, kaj studas la variadon de gramatikaj kaj aliaj ecoj bazitaj sur tiaj korpusoj. Stilistiko estas la studo de padronoj de stilo, ene de skriba same kiel parola diskurso.[12] Lingvodokumentaro kombinas antropologian enketon kun lingva enketado por priskribi lingvojn kaj iliajn gramatikojn. Leksikografio mapas vortprovizojn en lingvoj por skribi vortarojn kaj enciklopediojn kaj redakti alian tian instrumaterialon por eldonejoj. En la aĝo de cifereca teknologio, lingvistoj, tradukistoj, kaj leksikografoj laboras pri komputillingvo por faciligi kaj krei interretunuojn kaj ciferecajn vortarojn ankaŭ por poŝtelefono same kiel por skribotablaj maŝinoj, kaj krei softvaron per teknika kaj homa lingvo kiu ebligas grandan nombron da sociaj funkciadoj, de fasonado ĝis eĉ maŝin-bazita traduko mem. Fakta scio pri lingvo povas esti uzita en la instruado de ĝi kiel dua aŭ fremda lingvo. Esploreksperimentoj en lingvistiko en la lastatempaj jaroj vidis komunumojn de lingvistoj konstruantajn novajn artajn lingvojn kiel Esperanto, por testi la teoriojn de lingvo en abstrakta kaj artefarita kunteksto. Decidantoj laboras kun la registaro por efektivigi novajn planojn en edukado kaj instruado kiuj estas bazitaj sur iaj lingvaj faktoroj.
Studfakoj rilatitaj al lingvistiko inkludas semiotikon, la studon de signoj kaj simboloj kaj ene de lingvo kaj ekstere, literaturscienco, tradukscienco, kaj parolad-lingva patologio.
Limoj
Ofte oni rigardas beletrosciencon kun stiloscienco, parolarto, norma gramatiko, kaj similaj kiel aliajn fakojn ol lingvoscienco.
La historio de lingvoscienco montras, kiel diversaj skoloj emfazis diversajn aspektojn de lingvoj, kaj estis influitaj de pluraj sciencaj fakoj aŭ influis ilin. Pro tio kun filozofio, logiko, instruarto, etnoscienco, sociscienco kaj informadteorio, lingvoscienco havas komunajn esplorkampojn, kiuj plimalpli memstariĝis: lingvoinstruo, komputa lingvoscienco, psikolingvistiko, socilingvistiko...
Subfakoj
En sia nuna stato lingvoscienco enhavas interalie la jenajn subfakojn:
- Fonologio - studo de la sonsistemoj de lingvoj
- Fonetiko - studo de la sonoj kiuj ekzistas en homaj lingvoj
- Gramatiko - studo de la formo kaj aranĝo de vortoj
- Morfologio
- Sintakso
- Frazologio - studo de leksikaj unuoj en frazoj
- Semantiko - studo de la signifo de vortoj kaj ties aranĝoj
- Pragmatiko - studo de interinfluoj inter parolo kaj parolsituacio
- Tipologio - klasifiko de lingvoj laŭ gramatikaj trajtoj
Ĉi tiu dispartigo ne perfektas. Lingvistoj agnoskas ekzemple, ke la disigo inter morfologio kaj sintakso ne tute klaras, kaj ke ili ambaŭ kontribuas al semantiko. Pli bonan aranĝon oni tamen ankoraŭ ne establis.
Ismoj kaj skoloj
Skoloj ekde la 1910aj jaroj:
Famaj demandoj kaj debatoj:
Modernaj formalaj gramatikmodeloj:
Pluraj vidpunktoj
La multaj lingvosciencaj skoloj postlasis malsamajn alirojn al lingvoscienco. Tio kaŭzas streĉojn, eĉ pri la difino de lingvoscienco mem.
Diakrono kaj sinkrono
Ĝis la komenco de 1900aj jaroj, oni studis lingvojn en la kadro de filologio. Lingvojn oni klarigis kaj prezentis kiel idojn de pli antikvaj lingvoj. Tio estis tratempa lingvoscienco (diakrona lingvoscienco). Modernaj skoloj male emfazas koheran kaj kompletan priskribon de lingvo en ĝia efektiva stato. Tio estas unutempa lingvoscienco (sinkrona lingvoscienco).
Mankas kadro por unuigi la du vidpunktojn: unuflanke oni konstatas, ke vorto havis participan klason en iu epoko kaj havas prepozician klason en posta epoko. Aliflanke oni priskribas lingvajn statojn, en kiuj al la vorto oni donas unu klason, aŭ la alian, aŭ ambaŭ. La dinamikon de evoluo nenio klare prezentas.
Teorio kaj apliko
Simile al aliaj sciencoj, lingvoscienco havas teoriajn kaj aplikajn flankojn. La teoria aliro favoras la bone formaligitajn aspektojn, kiaj fonologio, sintakso laŭ pure priskriba vidpunkto. Sed tiuj ne tre interesas ordinarulon, kiu vidas lingvosciencon tra la konsiloj de vortaroj aŭ gramatiklibroj, aŭ tra la studo de eventuale utilaj fremdaj lingvoj kaj por tio petas, ke oni prezentu lingvon laŭ preskriba vidpunkto.
Ĉi tiu streĉo inter teorio kaj praktiko konstateblas en aliaj situacioj. Ekzemple en hezito pri la klaso de vorto teoriema universitatulo elektos laŭ principaj reguloj, sed praktikema lingvokomputisto elektos simple la klason, per kiu komputiĝos pli bonaj rezultoj.
Ekzemploj de aplikaj fakoj:
- Lingvoinstruo
- Lingvokomputiko
- Logopedio
- Terminologio
- Vortarfarado
Lingvo kaj kompetento
Tradicie lingvoscienco rigardis lingvon kiel apartan eston, eventuale ligitan al kulturoj, moroj, aŭ al logiko kaj racio. Strukturismo metis kontraston inter lingvo kiel abstrakta modelo, kaj parolo kiel realaĵo. La generisma skolo renversis la perspektivon, prenante kiel studotemon la homan parolkapablon, kiun ĝi nomas kompetento, kontraste al parolado, kiun ĝi nomas efektivigo.
Tiuj ŝanĝoj lasis sensolvaj plurajn demandojn: ĉu lingvoscienco estas memstara scienco kun propra studaĵo, aŭ ĉu ĝi estas branĉo de psikologio studanta parolkapablon? Pli grave, ĉu la formalaj modeloj faritaj de lingvistoj nur ekstere klarigas la lingvajn fenomenojn, aŭ ĉu ili estas – ĉu ili estu – taŭgaj bildoj de la mensa kapablo de homoj? Ĉi lastan demandon neŭroscienco malgraŭ grandaj esperoj ne helpis respondi.
Informo kaj komuniko
Logiko kaj informteorio tiris lingvosciencon al prezento de lingvo kiel informilo. Ili taskas al ĝi, mezuri la kvantojn aŭ kvalitojn de veraj aŭ malveraj asertoj portataj de frazoj. Ili proksimigas la teorion de homaj lingvoj al la teorio de programlingvoj, kun similaj modeloj de morfologio kaj sintakso.
Socilingvistiko kaj pragmatiko male emfazas, ke lingvon uzas homoj por interkontakti. Ĝi estas komunikilo. Bonan tagon nek veras nek malveras, kaj ne estas primonda aserto ligebla al loko en universala nomsistemo de ekzistaĵoj. Ĉi tiu vidpunkto volonte konsideras semantikon kiel plej gravan parton de lingvo, eĉ se la formaligo de senco ne tiom progresis.
Vidu ankaŭ
- Listo de lingvoj
- Dialekto
- Planlingvo, Konstruita lingvo
- akcento, etimologio, metalingvistiko, onomastiko, ortografio, tradukoscienco, lingvofilozofio
| ||||||||
Eksteraj ligiloj
greke http://www.phon.ucl.ac.uk/home/sampa/home.htm greke http://www.canoo.com/wmtrans/home/index.html greke http://www.englishpage.com/grammar greke http://www.arcs.ac.at/dissdb/rn036488 greke http://www.linguistlist.org greke La neebleco de priesperanta lingvoscienco
- ↑ Crystal, David. (1990) Linguistics. Penguin Books. ISBN 9780140135312.
- ↑ Halliday, Michael A.K.. (2006) On Language and Linguistics. Continuum International Publishing Group. ISBN 0-8264-8824-2.
- ↑ Martinet, André. (1960) Elements of General Linguistics, Tr. Elisabeth Palmer Rubbert (Studies in General Linguistics, vol. i.), London: Faber.
- ↑ S.C. Vasu (Tr.). (1996) The Ashtadhyayi of Panini (2 Vols.). Vedic Books. ISBN 9788120804098.
- ↑ Jakobson, Roman. (1937) Six Lectures on Sound and Meaning. MIT Press, Cambridge, Massachusetts. ISBN 0262600102.
- ↑ Chierchia, Gennaro and Sally McConnell-Ginet. (2000) Meaning and Grammar: An Introduction to Semantics. MIT Press, Cambridge, Massachusetts. ISBN 9780262531641.
- ↑ Adrian Akmajian, Richard A. Demers, Ann K. Farmer, Robert M. Harnish. (2010) Linguistics, 6‑a eldono, The MIT Press. ISBN 0-262-51370-6.
- ↑ de Saussure, F. (1986). Course in general linguistics (3a eld.). (R. Harris, Trad.). Chicago: Open Court Publishing Company. (Origina verko publikigita en 1972). p. 9-10, 15.
- ↑ Chomsky, Noam. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press.
- ↑ Journal of Language and Politics
- ↑ Raymond Mougeon and Terry Nadasdi. (1998) Sociolinguistic Discontinuity in Minority Language Communities pp. 40-55. Linguistic Society of America.
- ↑ "Stylistics" de Joybrato Mukherjee. Ĉapitro 49. Encyclopedia of Linguistics.