Monoteismo

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Dio la Patro de Ludovico Mazzolino (1480 – ĉ. 1528)
Mitraisma pastro; foje interpretata kiel bildo de Zaratuŝtro
Allah (Dio) arablingve

Monoteismo aŭ unudiismo estas la kredo ke ekzistas nur unu dio. Plejofte la dio de unudiismo estas ĉiopova, ĉieesta, ĉioscia, ĉiam justa kaj bona.

Monoteismo estas difinita fare de la Encyclopaedia Britannica kiel kredo je la ekzisto de unu dio aŭ en la unueco de dio. [1] La Oxford Dictionary of the Christian Church (Oksforda Vortaro de la Kristana Eklezio) donas pli limigitan difinon: "kredo je unu persona kaj transcendenta dio", kontraste al politeismo kaj panteismo.[2] Distingo povas esti farita inter ekskluziva monoteismo unuflanke, kaj aliflanke inkluziva monoteismo kaj pluriforma monoteismo kiuj, agnoskante multajn apartajn diojn, postulas iun subestan unuecon.[3]

Monoteismo karakterizas la tradiciojn de Atonismo, Babismo, la Bahaa Kredo, Kaodaismo, Ĉondogjo, Kristanismo, Diismo, Eckankar, Islamo, Judismo, Rastafaria movado, Ravidasiismo, Seiĉo-no-Ie, Ŝivaismo, Sikismo, Tenrikjo, Viŝnuismo, kaj Zaratuŝtrismo kaj elementoj de la kredo estas videblaj en multnombra aliaj religioj.[4]

Origino kaj evoluo

La vorto monoteismo venas de la greka μόνος (monos)[5] kun la signifo "unuopaĵo" kaj θεός (teos)[6] kun la signifo "dio".[7] La esprimo unue estis uzata en la angla fare de Henry More (1614–1687).[8]

Laŭ kristana tradicio, monoteismo estis la origina religio de la homaro sed estis ĝenerale perdita post la falo de homo. Tiu teorio estis plejparte prirezignita en la 19-a jarcento en favoro de evolua progresado de animismo tra politeismo ĝis monoteismo, sed antaŭ 1974 tiu teorio estis malpli vaste tenita.[2] Aŭstra antropologo Wilhelm Schmidt postulis Urmonotheismus, tio estas "originan" aŭ "primitivan monoteismon" en la 1910-aj jaroj.[9] Oni kontraŭis, ke judismo, kristanismo, kaj Islamo kreskis en opozicio al politeismo same kiel faris greka filozofia monoteismo.[2] Krome, dum kredo je "alta dio" ne estas universala, ĝi estas trovita en multaj partoj de Afriko kaj multaj aliaj areoj de la mondo.[10]

Monolatrio povas esti sceno en la evoluo de monoteismo de politeismo. Tri ekzemploj de tio estas la sekto de Atono dum la regado de la egipta faraono Aĥnaton, la ascendo de Marduk de la zorgado pri Babelo ĝis la postulo de universala supereco, kaj la ascendo de Yahweh de inter la hebreaj dioj ĝis la sola dio de pli posta Judismo.[11]

En Zaratuŝtrismo, Ahura Mazda prezentiĝas kiel supera kaj transcenda diaĵo. Depende de la dato de Zaratuŝtro (kutime situigita en la frua Ferepoko), tio povas esti unu el la plej frue dokumentitaj kazoj de la apero de monismo en hindoeŭropa religio.

En la grandurboj de la Antikva Oriento, ĉiu grandurbo havis lokan patrondiinon, kiel ekzemple Ŝamaŝo ĉe Larsa aŭ Sin en Ur. La unuaj asertoj de tutmonda supereco de specifa dio datas el la Malfrua Bronzepoko, per la Granda Himno al Atono de Aĥnaton (konjekte ligite al judismo fare de Sigmund Freud en sia Der Mann Moses und die monotheistische Religion). Tamen la historia ĝusteco de la Eliro estas pridisputata. Krome ĝi ne estas klara al kiu amplekso Atonismo de Aĥnaton estis monoteisma prefere ol henoteista ĉar Aĥnaton mem identiĝis kun la dio Atono.

Fluoj de monismo aŭ monoteismo aperas en veda-Hindio pli frue, ĉefe kun kultado de Sinjoro Kriŝno, kiu estas plenkreska monoteismo, sed ankaŭ kun ekz. la Nasadija Sukta. En la Hind-irana tradicio, la Rigvedo elmontras nociojn de monismo, aparte en la relative malfrua deka libro, ankaŭ datrilatita al la frua Ferepoko, ekz. en la Nasadija sukta.

Etika monoteismo kaj la rilata koncepto de absoluta bono kaj malbono aperas en Zaratuŝtrismo kaj judismo, poste kulminante per la doktrinoj de Kristologio en prakristanismo kaj poste (ekde la 7-a jarcento) en la tawhid en Islamo. En islama teologio, persono kiu spontanee "malkovras" monoteismon estas nomita ḥanīf, la origina ḥanīf estus Abraham.

Pli detalaj difinoj

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Teismo.
  • Diismo postulas la ekziston de ununura kreinto-dio, kiu havas malgrandan aŭ neniun daŭran implikiĝon kun la mondo.[12] Samuel Clarke karakterizis kvar specojn de deisto: tiuj kiuj kredis je kreinto kun neniu plu intereso en la mondo; tiuj kiuj ankaŭ vidis certan providencan mendadon de la materiala universo sed ne en la moralaj kaj spiritaj sferoj; tiuj kiuj krome, kredis ke dio havis kelkajn moralajn atributojn sed ne kredis je estonta vivo; kaj tiuj kiuj, malaprobante revelacion, ĉiujn verojn de Natura religio akceptis.[13]
  • La esprimo Henoteismo havas du apartajn uzojn. En la kunteksto de bibliaj studoj ĝi normale signifas la ekskluzivan adoradon de trib-nacia diaĵo kiu ne neas la realecon de patrondiaĵoj de aliaj popoloj, dum aliloke ĝi ofte iĝas sinonimo por monolatrio, kiu estas kredo je aŭ la kultado de unu dio sen neado de la ekzisto de aliaj.[14] Hinduismo foje estas troĝeneraligita kiel henoteista.
  • Monismo estas la filozofia opinio kiu klarigas ke ĉio estas laŭ ununura realeco kaj tiel konfliktas kun iu kredo kiu distingas radikale inter malsamaj karakteroj de estaĵo (ekz. kristanismo).[15] La speco de monoteismo trovita en hinduismo, komprenas, ke kaj panteismo kaj panenteismo estas monistaj.
  • Panenteismo estas formo de monista monoteismo kiu diras ke la estaĵo de dio inkludas kaj penetras la tutan Universon sed male al panteismo la universo ne estas identa kun dio.[16]
  • Panteismo diras ke la universo kaj dio estas identaj.[17] Filozofie, ĝi asertas ke ekzistas nur unu substanco kiu estas absoluta, eterna kaj senfina kaj tiel ĉiuj aĵoj, inkluzive de homoj, ne estas sendependaj substancoj sed nur reĝimoj aŭ manifestiĝoj de la Absoluto.[18] La ekzisto de transcendenta estaĵo fremda al naturo estas neita.
  • Substanca monoteismo, trovita en kelkaj indiĝenaj afrikaj religioj, diras ke la multaj dioj estas malsamaj formoj de ununura subesta substanco.
  • Triunua monoteismo estas la kristana doktrino de kredo je unu dio kiu estas tri apartaj "personoj": nome Patro Dio, dio la Filo (Jesuo) kaj dio la Sankta Spirito. Se uzite en tiu kunteksto, la vorto "persono" estas termino kaj signifas "io tre malsama de tio kion ĝi faras ene de ofta parolado".[19] Aparte, la ideo de memkonscio trovita en nuntempa uzokutimo ne estis entute elstara.[20]

Abrahamaj religioj

"Abraham buĉoferas Isaakon" de Caravaggio.

Religioj strikte unudiaj estas judismo kaj islamo. Ankaŭ la kristanismo estas ĝenerale rigardata kiel unudiisma, sed pro la doktrino pri la triunuo, kelkaj pli striktaj unudiistoj rigardas ĝin kiel specon de politeismo.

Kelkaj kristanaj grupoj malakceptis la triunuon aŭ ortodoksan koncepton pri tiu. Unueca Pentekostismo, Stone-Campbell-istoj, Kristadelfianismo, Svedenborganismo kaj Iglesia ni Cristo kredas ke Jesuo Kristo estas la Dio de la Malnova Testamento enkarniĝe. Kelkaj grupoj de kristanistoj kiel la Atestantoj de Jehovo, plej el la Adventistoj kaj la Eklezio de la Sankta Nomo estas dudiistoj. Ili kredas ke Jesuo estas laǔdinda kaj adorinda sed diferencas disde Dio Patro kaj estas iel malplia diaĵa. La Mormonoj estas plurdiistoj kiuj kredas, ke la Patro, Filo kaj Sankta Spirito estas tri apartaj dioj inter multaj aliaj, vere, ke ĉiuj fariĝos dioj.

Kelkaj religihistoriistoj opinias ke la judismo origine ne estis monoteisma sed monolatria.

Aliaj religioj

En hinduismo multaj opinias ke ĝiaj multaj dioj estas nur aspektoj de unusola, iom simile al la kristana trinuno, do diskutindas ĉu ĝi estas unudia aŭ plurdia. Vidu ezemple la kazojn de Viŝnuismo kaj Ŝivaismo.

Vidu ankaŭ

Notoj

Jerusalemo: ĉefurbo de monoteismaj religionoj
  1. ↑ "Monotheism", Britannica, 15a eld. (1986), 8:266.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eld. (1974). "Monotheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2a eld.). Oxford: Oxford University Press.
  3. ↑ Encyclopædia Britannica Online, art. "Monotheism" Accessed 23 January 2013, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism
  4. ↑ *Zoroastrian Studies: The Iranian Religion and Various Monographs, 1928 – Page 31, A. V. Williams Jackson – 2003
    • Global Institutions of Religion: Ancient Movers, Modern Shakers – Page 88, Katherine Marshall – 2013
    • Ethnic Groups of South Asia and the Pacific: An Encyclopedia – Page 348, James B. Minahan – 2012
    • Introduction To Sikhism – Page 15, Gobind Singh Mansukhani – 1993
    • The Popular Encyclopedia of World Religions – Page 95, Richard Wolff – 2007
    • Focus: Arrogance and Greed, America's Cancer – Page 102, Jim Gray – 2012
    • monotheism 2012. Encyclopædia Britannica Online. Konsultita la 12an de Januaro 2012, el http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism
  5. ↑ Monos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, sub la kapvorto Perseus
  6. ↑ Theos, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, sub la kapvorto Perseus
  7. ↑ La greka komponaĵo μονοθεισμός estas uzata nur en Moderna greka. Estis unusola atesto de μονόθεον en la bizanca himno (Canones Junii 20.6.43; A. Acconcia Longo kaj G. Schirò, Analecta hymnica graeca, vol. 11 e codicibus eruta Italiae inferioris. Romo: Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici. Università di Roma, 1978)
  8. ↑ More, Henry. (1660) An Explanation of the Grand Mystery of Godliness. London: Flesher & Morden.
  9. ↑ Armstrong, Karen A History of God p. 3
  10. ↑ Nida, E.A. Customs, Culture and Christianity Tyndale Press: 1963, pp 141,2
  11. ↑ The Origins of Biblical Monotheism: Israel's Polytheistic Background and the Ugaritic Texts|Mark S. Smith|Oxford University Press, 6 Nov 2003|pg 5
  12. ↑ Alister E. McGrath Christian Theology, An Introduction, Blackwell: 2003, p.582
  13. ↑ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eds. (1974). "Deism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2 ed.). Oxford: Oxford University Press.
  14. ↑ Bright, John. A History of Israel SCM Press (1964), p.129; Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eld. (1974). "Henotheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2s eld.). Oxford: Oxford University Press.
  15. ↑ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eld. (1974). "Monism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2a eld.). Oxford: Oxford University Press.
  16. ↑ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eld. (1974). "Panentheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2a eld.). Oxford: Oxford University Press.
  17. ↑ Cross, F.L.; Livingstone, E.A., eld. (1974). "Pantheism". The Oxford Dictionary of the Christian Church (2a eld.). Oxford: Oxford University Press.
  18. ↑ Brugger, Walter eld. Diccionario de Filosofía', Herder, Barcelona (1975) art Panteísmo
  19. ↑ Litton, E.A., Introduction to Dogmatic Theology (eld Philip E. Hughes), James Clarke (1960) p.102
  20. ↑ Kelly, J.N.D. Early Christian Doctrines Adam kaj Charles Black (1965), p. 115

Bibliografio

  • Dever, William G.; (2003). Who Were the Early Israelites?, William B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, MI.
  • Köchler, Hans. The Concept of Monotheism in Islam and Christianity. Vienna: Braumüller, 1982. ISBN 3-7003-0339-4 (Google Print)
  • Kirsch, Jonathan. God Against The Gods: The History of the War Between Monotheism and Polytheism. Penguin Books. 2005.
  • Leibowitz, Ilya. Monotheism in Judaism as a Harbinger of Science, Eretz Acheret Magazine
  • Silberman, Neil A.; kaj kolegoj, Simon and Schuster; (2001) The Bible Unearthed New York.
  • Whitelam, Keith; (1997). The Invention of Ancient Israel, Routledge, New York.
  • Martin Buber, Moïse, Presses universitaires de France, 1957
  • Sigmund Freud, L’Homme Moïse et la religion monothéiste, Gallimard, 1986
  • Marthe Robert, D'Œdipe à Moïse (lectures de Freud), Agora/Pocket, 1987
  • Schelling, Le Monothéisme (1828), Vrin, 1992
  • Thomas Römer (eld.), Jean-Daniel Macchi (eld.) kaj Christophe Nihan (eld.), Introduction à l'Ancien Testament, Labor et Fides,‎ 2009 (1a eld. 2004), 902 p. (ISBN 978-2-8309-1368-2)
  • André Lemaire, La Naissance du monothéisme : Point de vue d'un historien, Bayard, 2003
  • Emmanuel Levinas, De Dieu qui vient à l'idée, Paris, J. Vrin, 1992
  • Eberhard Bons kaj Thierry Legrand, Le monothéisme biblique. Evolution, contextes et perspectives, Ed. du Cerf, 2011 - ISBN 2204093114
  • Thomas Römer, Les Cornes de Moïse : Faire entrer la Bible dans l'histoire, leçon inaugurale de Thomas Römer au Collège de France, 5 février 2009, Fayard, 2009. Vidéo
  • Jean Soler, "Aux origines du Dieu unique - L'invention du monothéisme" - Éditions de Fallois, 2002 - ISBN 9782877064378
  • Walter Brugger (eld.): Philosophisches Wörterbuch. 23. Auflage. Herder, Freiburg/B. 1998, ISBN 3-451-20410-X.
  • Othmar Keel, Christoph Uehlinger: Göttinnen, Götter und Gottessymbole. Neue Erkenntnisse zur Religionsgeschichte Kanaans und Israels aufgrund bislang unerschlossener ikonographischer Quellen. 5. Auflage. Herder, Freiburg/B. 2001, ISBN 3-451-02134-X (Quaestiones disputatae; 134).
  • Oswald Loretz: Des Gottes Einzigkeit. Ein altorientalisches Argumentationsmodell zum „Schma Jisrael“. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1997, ISBN 3-534-13276-9 (siehe auch das reichhaltige Literaturverzeichnis im Anhang).
  • Walter Simonis: Über Gott und die Welt. Gottes- und Schöpfungslehre. Patmos-Verlag, Düsseldorf 2004, ISBN 3-491-70375-1.
  • Fritz Stolz: Einführung in den biblischen Monotheismus. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1996, ISBN 3-534-18967-1.
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Monoteismo&oldid=5572663"