Jido (lingvo)

• nomo: ייִדיש [jidiŝ], ankaŭ (antaŭlonge) jidiŝ-dajĉ, jidiŝ-tajĉ
• parolantoj: 3 milionoj (215 000 en Israelo)
• landoj: Israelo, Argentino, Aŭstralio, Belarusio, Belgio, Kanado, Estonio, Hungario, Latvio, Litovio, Moldavio, Panamo, Pollando, Puerto-Riko, Rumanio, Rusio, Sud-Afriko, Ukrainio, Urugvajo, Usono (precipe Nov-Jorko)
• origino: el la ĝermana
• skribo: modifita hebrea

La jida lingvo (aŭ judgermana aŭ jido) estas lingvo de la aŝkenazoj, juda popolo el Germanio kaj Mez-Eŭropo. Laŭdevene, ĝi estas ĝermana lingvo; tamen, multaj jidaj vortoj venis el la hebrea kaj slavaj lingvoj. La vorto jida devenas de la jida vorto jid (judo).

Onidire, jido malaperas iom post iom el la ne-ortodoksa socio, ĉar nun estas malpli da socia bezono paroli ĝin ol antaŭe. En la ortodoksa juda socio la jida lingvo estas tre vivanta. Tamen, la jida travivas per aliaj lingvoj. La usona angla lingvo havas multajn jidajn vortojn (ekz-e bobkes, chutzpah, kibbitz, maven, shmuck, shlep, shlemiel, shtup, toches). Ofte, tiaj jidaj vortoj havas fiajn signifojn, kiuj estas pli akceptataj en la angla.

Ĝis la dudeka jarcento, jido estis la plej grava juda lingvo por literaturo kaj kulturo. Antaŭ la dua mondmilito, la lingvo havis pli ol dek milionojn da parolantoj. Tamen, la lingvo nun malrapide mortiĝas; havante nur tri milionojn da parolantoj, la plejparto inter kiuj estas maljunaj. Por tio estas ĉefe tri kaŭzoj:

• La amasmurdado ordone de Adolf Hitler de milionoj da judoj, inter kiuj la plejparto estis jidoparolantoj, grave malfortigis la parolantaron de la lingvo.

• Poste, por batali kontraŭ la malkompreno kiu kondukas al antisemitismo, multaj judoj klopodis proksimiĝi al la kulturo de la lando, en kiu ili vivis. Do, ekzemple, hodiaŭaj judoj en Usono plejofte parolas nur angle, en Francujo france, ktp., kvankam cent jarojn antaŭe ili parolus ĉefe jide, kaj nur due la nacian lingvon.

• La juda regno de Israelo, kiu estis kreita post la milito por ke judoj havu sian propran landon, oficialigis la modernan hebrean (aŭ ivritan), sed ne la jidon. Tial ĝi iĝis la ĉefa kultura lingvo de la judoj, kaj la jido estis nur kultura restaĵo de la aŝkenazoj.

Tamen, jidoŝatantoj esperas. Israelo nun interesiĝas pri la estonteco de la lingvo, kaj organizaĵoj en tiu lando kaj en Usono klopodas konservi ĝin. Sed pli grava por la estonteco de la lingvo estas tio, ke iuj judaj sektoj preferas vivi aparte (eĉ en Israelo), parolas jide, uzante la hebrean nur por la religio. Sed ilia ĉiutaga uzo de la jido estas ankaŭ, por ili, parto de ilia religia eco. Do oni povas kredi, ke dum tiuj sektoj vivos, la jida lingvo ĉiam estos parolata en la mondo, kvankam neniam kiel la granda kultura kaj literatura lingvo, kia ĝi estis en la tempo, kiam ĝi estis la ĉefa lingvo de la juda klerularo.

L. L. Zamenhof publikigis gramatikon de jido (ISBN 951-9005-48-X).

Vidu ankaŭ: Judhispana lingvo, Shuadit

Famaj aŭtoroj verkintaj en la jida

• Isaac Bashevis Singer, Nobel-premiito pri literaturo.
• Ŝolem Alejĥem
• I. L. Perec
• Mendele Mojĥer Sforim

Eksteraj ligoj

• Di Velt fun Yidish: Audio Stories
• [1] jidaj radio-elsendoj el Aŭstralio

Vidu ankaŭ jenon:

• Lingvistiko
• Listo de lingvoj
• Lingva familio