Edmond Halley: Malsamoj inter versioj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
NOVA (el en) : EDMONT HALLEY, (1656-1742) brita matematikisto kaj astronomo, kalkulis la orbiton de Haleja kometo
 
+ KAVA TERO (hollow earth)
Linio 16: Linio 16:
|fama_pro = [[Haleja kometo]]
|fama_pro = [[Haleja kometo]]
}}
}}
'''Edmond Halley''' [[Royal Society|FRS]] (prononcu: ˈɛdmənd ˈhɔːliː; 8-a de novembro 1656 – 14-a de januaro 1742) estis brita [[astronomiisto]], [[geofiziko|geofizikisto]], [[matematikisto]], [[meteorologio|meteorologiisto]], and [[fizikisto]], fama pro la kalkulado de la orbito de la [[Haleja kometo]], nomita laŭ li.
'''Edmond Halley''' [[Royal Society|FRS]] (prononcu: ˈɛdmənd ˈhɔːliː; 8-a de novembro 1656 – 14-a de januaro 1742) estis brita [[astronomiisto]], [[geofiziko|geofizikisto]], [[matematikisto]], [[meteorologio|meteorologiisto]], and [[fizikisto]].

Li plej famiĝis pro la kalkulado de la [[orbito]] de la [[Haleja kometo]], nomita laŭ li. Sed ankaŭ en aliaj sciencaj kampoj li havas grandajn meritojn: Li grave kontribuis al scio pri la tera magnetkampo kaj pri mosuno. Li malkovris la [[propra moviĝo|propran moviĝon]] de "fiksaj" steloj<!-- [[:de:Eigenbewegung (Astronomie)]], [[:en:Proper motion]], ... -->. Li plibonigis la [[subakvokloŝo]]n<!-- [[:de:Taucherglocke]] [[:fr:cloche de plongée]] ou cloche à plongeur, [[:en:Diving bell]]--> kaj la [[oktanto]]n (el kiu evoluis la [[sekstanto]]). Plie li kreis la matematikan bazon por la [[Asekura matematiko|matematiko de vivasekuro]]j<!-- [[:de:Lebensversicherung]] -->.


== Biografio, kariero ==
== Biografio, kariero ==
Linio 33: Linio 35:
En 1691 li ne ricevis - pro nekaŝita ateismo - astronomian katedron en Oksfordo.
En 1691 li ne ricevis - pro nekaŝita ateismo - astronomian katedron en Oksfordo.


De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri [[magneta deklinacio]]. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la [[Maniko]]n kaj vizitis la [[Adriatiko]]n.
En 1698 li estis sendita denove al la sudatlantiko por esplori pli detale pri la devioj en la [[tera magnetkampo]] - la unua nure scienca ekskurso de brita mararmea ŝipo.

De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri [[magneta deklinacio]]. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la [[Maniko]]n kaj vizitis la [[Adriatiko]]n.

En 1705 li publikigis ''Synopsis Astronomia Cometicae'', en kiu li opiniis, ke la kometo vidita en 1456, 1531, 1607 kaj 1682 revenos en 1758. Li ne vivis sufiĉe longe por mem vidi ĝin reveni, sed kiam ĝi aperis, oni nomis ĝin [[Haleja kometo]] (hodiaŭ: ''1P/Halley'').

[[Image:Stonehenge, Salisbury retouched.jpg|thumb|200px|Stonehenge, julie 2008]]

En 1716 Halley proponis metodon por mezuri la distancon inter tero kaj suno kun alta precizeco mezurante la tempon de [[trapaso de Venuso]]<!-- [[:en:Transit of Venus]], --> antaŭ la suna disko. Kaj en 1718 li malkovris la [[propra moviĝo|propran moviĝon]] de "fiksaj" steloj<!-- [[:de:Eigenbewegung (Astronomie)]], [[:en:Proper motion]], ... -->. <ref>{{cite book |last=Holberg|first=JB|title=Sirius:Brightest Diamond in the Night Sky|pages=41–42|year=2007|publisher=Praxis Publishing|location=Chichester, UK|isbn=0-387-48941-X}}</ref>

En 1720 li faris unuan klopodon kune kun amiko, la [[antikvaĵisto]] William Stukeley, science determini la aĝon de [[Stonehenge]]. Supozante ke ĝi estis konstruita utiligante magnetan kompason, Halley proponis tri datojn (920 [[p.K.]], 220 [[p.K.]] kaj 460 [[a.K.]]), la plej frua estis ĝenerale akceptita. Intertempe ni scias, ke Halley eraris je pluraj jarmiloj, sed la ideo science [[datado|datigi]] antikvaĵojn estis revolucia en lia tempo.<ref>Johnson, Anthony, ''Solving Stonehenge, The New Key to an Ancient Enigma''(Thames & Hudson 2008) ISBN 978-0-500-05155-9</ref>

Halley sekvis John Flamsteed en 1720 kiel [[astronomo|reĝa astronomo]], posteno, kiun li tenis ĝis sia morto en [[Greenwich]] aĝante 85. Lia tombo troviĝas en la tombejo de la - intertempe detruita - preĝejo St. Margaret, Lee, Londono, 30-minuta vojo de la observejo de [[Greenwich]].

== Hipotezo pri la kava tero ==
[[Image:Halleold.jpg|thumb|Maljuna Halley kun bildo pri la ''[[kava tero]]'']]
En 1692, Halley proponis la '''hipotezon pri la kava tero''', ideo kiu fascinis multajn aŭtorojn al sciencfikciaj verkoj. Hodiaŭ - post pli bona kompreno de gravito, kaj kono de tertremoscienco kaj la disvastiĝo de sismaj ondoj - la hipotezo estas komplete rifutata. Kaj ŝajnas absurde, ke altrangaj sciencistoj kiel Newton kaj Halley entute okupiĝis pri ĝi.


Laŭ kalkulo de [[Isaac Newton|Newton]] la luno havas pli grandan [[denseco]]n ol la tero. Laŭ la ĝenerala supozo, ke ĉiuj planedoj kaj lunoj havu la saman denson, Halley konkludas, ke la tero ne estas kompakta. Krome li observis, ke la magneta kampo de la tero havas kvar polusojn kaj varias laŭ la tempo (vidu pli detale —> [[Arkta magnetpoluso#La migranta poluso|Migranta poluso]]).
<!--
In 1698, Halley was given the command of the ''Paramour'', a 52-foot [[Pink (ship)|pink]], so that he could carry out investigations in the South Atlantic into the laws governing the [[Magnetic declination|variation of the compass]]. On 19 August 1698, he took command of the ship and, in November 1698, sailed on what was the first purely scientific voyage by an English naval vessel. Unfortunately problems of insubordination arose, allegedly by officers resentful of being under a civilian's command. The ''Paramour'' returned to England in July 1699. Halley thereupon received a commission as a temporary Captain in the [[Royal Navy]], recommissioned the ''Paramour'' on 24 August 1699 and sailed again in September 1699 to make extensive observations on the conditions of terrestrial [[magnetism]]. This task he accomplished in a second Atlantic voyage which lasted until 6 September 1700, and extended from 52 degrees north to 52 degrees south. The results were published in ''General Chart of the Variation of the Compass'' (1701). This was the first such chart to be published and the first on which [[Isogon (geomagnetism)|isogonic]], or Halleyan, lines appeared.


Halley supozis, ke la tero konsistas el centra globo ĉirkaŭata de tri koncentraj malplenaj globoj en proksimume la grandeco de diametro de la planedoj [[Merkuro (planedo)|Merkuro]], [[Marso (planedo)|Marso]] kaj [[Venuso (planedo)|Venuso]]. <ref>{{cite journal | author = Halley, E. | title = An account of the cause of the change of the variation of the magnetic needle; with an hyphothesis of the structure of the internal parts of the earth | journal = Philosophical Transactions of [[Royal Society of London]] | year = 1692 | volume = 16 | pages = 563 &ndash; 578 | url = http://www.archive.org/details/philosophicaltra03royarich | doi = 10.1098/rstl.1686.0107}}</ref>
In November 1703 Halley was appointed [[Savilian Professor of Geometry]] at the University of Oxford, his theological enemies, [[John Tillotson]] and [[Edward Stillingfleet|Bishop Stillingfleet]] having died, and received an honorary degree of doctor of laws in 1710. In 1705, applying [[historical astronomy]] methods, he published ''Synopsis Astronomia Cometicae'', which stated his belief that the comet sightings of 1456, 1531, 1607, and 1682 related to the same comet, which he predicted would return in 1758. Halley did not live to witness the comet's return, but when it did, the comet became generally known as [[Halley's Comet]].


Halley imagis ĉiun internan sferon kun atmosfero kaj estanta luma (kaj eble loĝata), kaj konjektis ke ellasata gaso kaŭzis la polusan brilon [[Aurora borealis]]. <ref>{{cite web|last=Carroll|first=Robert Todd|author=Robert Todd Carroll|year=2006-02-13|url=http://skepdic.com/hollowearth.html|title=Hollow Earth|work=[[Skeptic's Dictionary|The Skeptic's Dictionary]]|accessdate=2006-07-23}}</ref>
[[Image:Halley Edmund grave.jpg|right|thumb|Grave of Edmond Halley]]


Ĉiu el la kvar planedopartoj havas sian propran magnetkampon, kaj - ĉar ili rotacias kun diversaj rapidecoj - la rezultanta magnetkampo surface de la tero daŭre ŝanĝiĝas, kiel li mezuris.
In 1716 Halley suggested a high-precision measurement of the distance between the Earth and the Sun by timing the [[transit of Venus]]. In doing so he was following the method described by [[James Gregory (astronomer and mathematician)|James Gregory]] in ''Optica Promota'' (in which the design of the [[Gregorian telescope]] is also described). It is reasonable to assume Halley possessed and had read this book given that the Gregorian design was the principal telescope design used in astronomy in Halley's day{{Fact|date=May 2009}}. It is not to Halley's credit that he failed to acknowledge Gregory's priority in this matter. In 1718 he discovered the [[proper motion]] of the "fixed" stars by comparing his [[astrometry|astrometric]] measurements with those given in Ptolemy's ''[[Almagest]]''. [[Arcturus]] and [[Sirius]] were two noted to have moved significantly, the latter having progressed 30 arc minutes (about the diameter of the moon) southwards in 1800 years.<ref>{{cite book |last=Holberg|first=JB|title=Sirius:Brightest Diamond in the Night Sky|pages=41–42|year=2007|publisher=Praxis Publishing|location=Chichester, UK|isbn=0-387-48941-X}}</ref>


Ĉi-teorio pri kava tero estas la unua dedukto de la [[Neŭtono|Neŭtona]] [[gravito|leĝo de universala gravito]] (publikigita en ''[[Philosophiae Naturalis Principia Mathematica|Principia]]''). Alia dedukto, sed nur posta, estis la anonco de kometo en la jaro 1695.
In 1720, together with his friend the antiquarian [[William Stukeley]], Halley participated in the first attempt to scientifically date [[Stonehenge]]. Assuming that the monument had been laid out using a magnetic compass, Stukeley and Halley attempted to calculate the perceived deviation introducing corrections from existing magnetic records, and suggested three dates (AD 920, AD 220 and 460 BC), the earliest being the one accepted. These dates were wrong by thousands of years, but the idea that scientific methods could be used to date ancient monuments was revolutionary in its day.<ref>Johnson, Anthony, ''Solving Stonehenge, The New Key to an Ancient Enigma''(Thames & Hudson 2008) ISBN 978-0-500-05155-9</ref>


==Vidu ankaŭ ==
Halley succeeded [[John Flamsteed]] in 1720 as [[Astronomer Royal]], a position Halley held until his death in [[Greenwich]] at the age of 85. Halley was buried in the graveyard of the old church of St. Margaret, [[Lee, London|Lee]] (now ruined). In the same vault is Astronomer Royal [[John Pond]]; the unmarked grave of Astronomer Royal [[Nathaniel Bliss]] is nearby.<ref>Halley's gravesite is in a cemetery at the junction of Lee Terrace and Brandram Road, across from the Victorian Parish Church of St. Margaret. The cemetery is a 30-minute walk from the Greenwich Observatory.</ref>
-->
==See also==
*[[Scienca revolucio]]
*[[Scienca revolucio]]


== Nomitaj laŭ Halley ==
== Nomitaj laŭ Halley ==
[[Image:Edmond Halley plaque in Westminster Abbey.jpg|right|thumb|Plaque in South Cloister of [[Westminster Abbey]]]]
[[Image:Edmond Halley plaque in Westminster Abbey.jpg|right|thumb|Plakedo en [[Westminster Abbey]], suda klostro]]
(Prononcu Halley kiel ˈhæli aŭ kiel ˈheɪli ''"Hailey").
(Prononcu Halley kiel ˈhæli aŭ kiel ˈheɪli ''"Hailey").
* '''Halley''' - kratero sur Luno
* '''Halley''' - kratero sur Luno
Linio 60: Linio 75:
* '''Halley Street''', en Blackburn, Victoria, Australia
* '''Halley Street''', en Blackburn, Victoria, Australia
* '''Edmund Halley Road''', Oxford Science Park , Oxford, OX4 4DQ UK
* '''Edmund Halley Road''', Oxford Science Park , Oxford, OX4 4DQ UK
* [[Haleja kometo]]
* '''[[Haleja kometo]]'''


==Notoj, referencoj==
==Notoj, referencoj==
[[Image:Edmond Halley Royal Greenwich Observatory Museum.jpg|thumb|right|upright|Bust of Halley ([[Royal Observatory, Greenwich]])]]
[[Image:Edmond Halley Royal Greenwich Observatory Museum.jpg|thumb|right|upright|Busto ([[Greenwich|Royal Observatory, Greenwich]])]]
<references/>
<references/>



Kiel registrite je 18:37, 13 okt. 2009

Edmond Halley
Persona informo
Edmond Halley
Naskiĝo 8-an de novembro 1656 (1656-11-08)
en Haggerston, London, England
Morto 14-an de januaro 1742 (1742-01-14) (85-jaraĝa)
en Greenwich, London, England
Tombo St Margaret's, Lee vd
Religio diismo vd
Nacieco Britio
Etno Angloj vd
Lingvoj latinaangla vd
Ŝtataneco Reĝlando AnglioReĝlando de Granda Britio vd
Alma mater Universitato de Oxford
Memorigilo Edmond Halley
Familio
Edz(in)o Mary Tooke vd
Profesio
Okupo matematikisto • terfizikisto • astronomo • meteologo • kartografofilozofokuiristofizikisto • universitata instruisto • klimatologo vd
Laborkampo Astronomio, geofiziko, matematiko, meteorologio
Labor-institucioj University of Oxford
Royal Observatory, Greenwich
Aktiva en Sankta Heleno vd
Fama pro Haleja kometo
Verkado
Verkoj A Synopsis of the Astronomy of Comets vd
vd Fonto: Vikidatumoj
vdr

Edmond Halley FRS (prononcu: ˈɛdmənd ˈhɔːliː; 8-a de novembro 1656 – 14-a de januaro 1742) estis brita astronomiisto, geofizikisto, matematikisto, meteorologiisto, and fizikisto.

Li plej famiĝis pro la kalkulado de la orbito de la Haleja kometo, nomita laŭ li. Sed ankaŭ en aliaj sciencaj kampoj li havas grandajn meritojn: Li grave kontribuis al scio pri la tera magnetkampo kaj pri mosuno. Li malkovris la propran moviĝon de "fiksaj" steloj. Li plibonigis la subakvokloŝon kaj la oktanton (el kiu evoluis la sekstanto). Plie li kreis la matematikan bazon por la matematiko de vivasekuroj.

Biografio, kariero

Halley naskiĝis en Hackney, centra kvartalo de Londono, kiel filo de riĉa sapofabrikisto. Li ĉiam interesiĝis pri matematiko. Li lernis en St Paul's School kaj - de 1673 - en Queen's College, Oxford. Jam kiel juna studento li publikigis sciencajn verkojn pri la sunsistemo kaj pri sunmakuloj.

En 1676, post la universitataj studoj, li vojaĝis al St. Helena en la Suda Atlantiko, kie li starigis 24-futan teleskopon por esplori la stelojn de la suda hemisfero. [1] En 1679 li iris al Gdańsk (Danzig), taskigita de Royal Society por solvi disputon inter Johannes Hevelius kaj Robert Hooke. Halley restis ĉe Hevelius kaj konfirmis la validecon de ties observoj. Samjare li publikigis Catalogus Stellarum Australium, katalogon de 341 sudaj steloj. Pro la akurateco de siaj stelmapoj li akiris famon kiel Tycho Brahe. Halley majstriĝis en Oxford kaj elektiĝis kiel membro de la Royal Society.

Poste li publikigis duan parton de siaj rezultoj el St. Helena en verko kaj mapo pri pasatoj kaj musonoj. En ĝi li identigis la varmiĝon per sola radiado kiel kaŭzon por aermoviĝo kaj atmosfera premo.

Li edziĝis en 1682 kaj havis tri gefilojn.

Mapo de Halley, 1702

Li estis agnoskita kiel gvida sciencisto en pluraj kampoj, disputis kun Isaac Newton kaj konvinkis lin finverki Principia Mathematica Philosophiae Naturalis (1687)

En 1691 li ne ricevis - pro nekaŝita ateismo - astronomian katedron en Oksfordo.

De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri magneta deklinacio. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la Manikon kaj vizitis la Adriatikon.

De 1698 ĝis 1700 Halley kiel komandanto de militŝipo HMS Paramour veturis en la nordan kaj sudan atlantikon, por esplori la magnetecon en diversaj punktoj de la tera surfaco. Kiel rezulton li publikigis - en 1701 - la unuan mapon pri magneta deklinacio. Dum pliaj vojaĝoj li mezuris la Manikon kaj vizitis la Adriatikon.

En 1705 li publikigis Synopsis Astronomia Cometicae, en kiu li opiniis, ke la kometo vidita en 1456, 1531, 1607 kaj 1682 revenos en 1758. Li ne vivis sufiĉe longe por mem vidi ĝin reveni, sed kiam ĝi aperis, oni nomis ĝin Haleja kometo (hodiaŭ: 1P/Halley).

Stonehenge, julie 2008

En 1716 Halley proponis metodon por mezuri la distancon inter tero kaj suno kun alta precizeco mezurante la tempon de trapaso de Venuso antaŭ la suna disko. Kaj en 1718 li malkovris la propran moviĝon de "fiksaj" steloj. [2]

En 1720 li faris unuan klopodon kune kun amiko, la antikvaĵisto William Stukeley, science determini la aĝon de Stonehenge. Supozante ke ĝi estis konstruita utiligante magnetan kompason, Halley proponis tri datojn (920 p.K., 220 p.K. kaj 460 a.K.), la plej frua estis ĝenerale akceptita. Intertempe ni scias, ke Halley eraris je pluraj jarmiloj, sed la ideo science datigi antikvaĵojn estis revolucia en lia tempo.[3]

Halley sekvis John Flamsteed en 1720 kiel reĝa astronomo, posteno, kiun li tenis ĝis sia morto en Greenwich aĝante 85. Lia tombo troviĝas en la tombejo de la - intertempe detruita - preĝejo St. Margaret, Lee, Londono, 30-minuta vojo de la observejo de Greenwich.

Hipotezo pri la kava tero

Maljuna Halley kun bildo pri la kava tero

En 1692, Halley proponis la hipotezon pri la kava tero, ideo kiu fascinis multajn aŭtorojn al sciencfikciaj verkoj. Hodiaŭ - post pli bona kompreno de gravito, kaj kono de tertremoscienco kaj la disvastiĝo de sismaj ondoj - la hipotezo estas komplete rifutata. Kaj ŝajnas absurde, ke altrangaj sciencistoj kiel Newton kaj Halley entute okupiĝis pri ĝi.

Laŭ kalkulo de Newton la luno havas pli grandan densecon ol la tero. Laŭ la ĝenerala supozo, ke ĉiuj planedoj kaj lunoj havu la saman denson, Halley konkludas, ke la tero ne estas kompakta. Krome li observis, ke la magneta kampo de la tero havas kvar polusojn kaj varias laŭ la tempo (vidu pli detale —> Migranta poluso).

Halley supozis, ke la tero konsistas el centra globo ĉirkaŭata de tri koncentraj malplenaj globoj en proksimume la grandeco de diametro de la planedoj Merkuro, Marso kaj Venuso. [4]

Halley imagis ĉiun internan sferon kun atmosfero kaj estanta luma (kaj eble loĝata), kaj konjektis ke ellasata gaso kaŭzis la polusan brilon Aurora borealis. [5]

Ĉiu el la kvar planedopartoj havas sian propran magnetkampon, kaj - ĉar ili rotacias kun diversaj rapidecoj - la rezultanta magnetkampo surface de la tero daŭre ŝanĝiĝas, kiel li mezuris.

Ĉi-teorio pri kava tero estas la unua dedukto de la Neŭtona leĝo de universala gravito (publikigita en Principia). Alia dedukto, sed nur posta, estis la anonco de kometo en la jaro 1695.

Vidu ankaŭ

Nomitaj laŭ Halley

Plakedo en Westminster Abbey, suda klostro

(Prononcu Halley kiel ˈhæli aŭ kiel ˈheɪli "Hailey").

  • Halley - kratero sur Luno
  • Halley - kratero sur Marso
  • Halley Research Station, Antarktiko
  • Haleja metodo, por nombra solvo de ekvacio
  • Halley Street, en Blackburn, Victoria, Australia
  • Edmund Halley Road, Oxford Science Park , Oxford, OX4 4DQ UK
  • Haleja kometo

Notoj, referencoj

Busto (Royal Observatory, Greenwich)
  1. Gazetteer - p. 7. MONUMENTS IN FRANCE - page 338
  2. Holberg, JB. (2007) Sirius:Brightest Diamond in the Night Sky. Chichester, UK: Praxis Publishing, p. 41–42. ISBN 0-387-48941-X.
  3. Johnson, Anthony, Solving Stonehenge, The New Key to an Ancient Enigma(Thames & Hudson 2008) ISBN 978-0-500-05155-9
  4. Halley, E. (1692). “An account of the cause of the change of the variation of the magnetic needle; with an hyphothesis of the structure of the internal parts of the earth”, Philosophical Transactions of Royal Society of London 16, p. 563 – 578. doi:10.1098/rstl.1686.0107. 
  5. Carroll, Robert Todd (2006-02-13). Hollow Earth. The Skeptic's Dictionary. Alirita 2006-07-23.

Plua legado

  • Armitage, Angus. (1966) Edmond Halley. London: Nelson.



  • Cook, Alan H.. (1998) Edmond Halley: Charting the Heavens and the Seas. Oxford: Clarendon Press.


  • Ronan, Colin A.. (1969) Edmond Halley, Genius in Eclipse. Garden City, New York: Doubleday and Company.



Eksteraj ligiloj