Tupia lingvo: Malsamoj inter versioj

[kontrolita revizio]

← Iru al antaŭa ŝanĝo Iru al sekvanta ŝanĝo →

Enhavo forigita Enhavo aldonita

Enteksta

Kiel registrite je 18:37, 29 jan. 2011

Tupia Lingvo
Aliaj nomoj:	Antikva Tupia, Klasika Tupia, Marborda Tupia, Tupinambá, Tupinikín, Brazila Lingvo, Lingvo de Brazilo, Lingvo de l' Maro, Abanhe'enga, Nheengatu.
Parolata en:	Brazilo (preskaŭ morta)
Denaskaj parolantoj:	nekonata (maksimume 10 mil, plej eble mil)
Lingva klasifiko:	Pra-Tupia Tupia Tupi-Gvarania Subgrupo 3 Tupia
Kreolaj dialektoj:	San-Paŭlia lingvo (morta), Nheengatu (Moderna)
Oficiala agnosko:	ne
Ligva kodo
ISO 639-1:	ne havas
ISO 639-2:	sai
SIL:	TPN

La Tupia Lingvo, ankaŭ nomata Tupinambao aŭ antikva Tupio, estas morta indiana lingvo kiu estis parolata en Brazilo de Rio de Ĵanejrio ĝis Maranjo. La Tupinambao estis parolata kiel gepatra lingvo origine de la indianoj Tupinambaoj kaj Tupinikioj kaj post ankaŭ de brazilanoj, do la portugala lingvo en tiu epoko havis en Brazilo nur administrativan statuson. Kontraŭe al kelkaj komunaj nesciencaj asertoj pri la Tupinambao, la Tupinambaa aŭ Tupia lingvo estis ja unu lingvo, ne grupo de dialektoj aŭ lingvoj parolataj en Sudameriko nek artfarita lingvo. La Tupinambao estis dokumentita inter la jaroj 1550 kaj 1750 de eŭropaj pastroj, kiuj skribis gramatikojn kaj lernolibrojn pri ĝi kaj tradukis al ĝi katekizajn tekstojn. Kvankam la pastroj dokumentadis la Tupinambaon sekvante la gramatikan nomenklaturon de la eŭropaj klasikaj lingvoj, la lingvajn dokumentojn kiujn ili antaŭsavis al ni eble simetrias al la lingvo kiu estis parolata de la popoloj Tupinambao kaj Tupinikio. Kontraŭ la malfeliĉaj asertoj laŭ kiuj Tupinambao ne estis lingvo apartenanta al unu tribo, antaŭ estis leksikona unuformigo de diversaj dialektoj, fiksitaj en la gramatikoj de pastroj kiel José de Anchieta kaj de aliaj jezuitoj, Barbosa (1956) nin atentigas ke en siaj propaj verkoj la pastroj informis pri lokalaj variantaj formoj de Tupiaj dialektoj aŭ similaj formoj de aliaj Tupiaj lingvoj. Legu pri tio la bonegan tekston de Barbosa, 1956). La Tupia lingvo male estis lingvafrankao en Brazilo ĝis la 18-a jarcento, kiam la portugala (ĉefministro) Markizo de Pombal malpermesis lian uzon en lernejoj kaj dokumentoj kaj deklaris la portugalan la oficiala lingvo de Portugalio (kaj sekve de Brazilo) en 1758 (antaŭe en Portugalio oni uzis la latinon flanke al la portugala en oficialaj dokumentoj).

Esperantaj vortoj el la tupia

Pro la longa disvastigo de la Tupinambao, estas hodiaŭ en la portugala lingvo pluraj vortoj kiuj devenas el la Tupia.

Anhingo (kaj Anhingedoj); Akaĵuo; Arao; Arapongo; Boao; Brauno; Grauno; Jaguaro; Kapibaro; Kotingedoj; Manioko; Oŭrikurio; Preao; Sabiao; Sacio; Sapukajo; Surukukuo; Tapioko; Tatuo (besto); Tukano, Agvarao, Jakuo, Jakutingo, Kariamo, Pitango.

La Patro nia en Tupinambao: Oré rub, ybákype tekoar, I moetepýramo nde rera t'oîkó. T'our nde Reino! T'onhemonhang nde remimotara ybype Ybákype i nhemonhanga îabé! Oré remi'u, 'araîabi'ondûara, eîme'eng kori orébe. Nde nhyrõ oré angaîpaba resé orébe, oré rerekomemûãsara supé oré nhyrõ îabé. Oré mo'arukar umẽ îepé tentação pupé, oré pysyrõte îepé mba'ea'iba suí.

Bibliografio

BARBOSA, Pe. A. Lemos. Curso de Tupi Antigo: Gramática, Exercícios, Textos. Rio de Janeiro: Livraria São José, 1956.

NAVARRO, Eduardo de Almeida. Método moderno de Tupi antigo. São Paulo: Editora Global, 2004

Bibliografio en Esperanto

Kompleta Gramatiko de la Tupia Lingvo (Francisko Valdomiro Lorenz);

Vidu ankaŭ

Nengatua lingvo

@@ Linio 34: / Linio 34: @@
 | valign="top" | [[SIL]]: ||  TPN
 |}
-La '''Tupia Lingvo''' vere ne estas unu lingvo, sed grupo de [[dialekto]]j aŭ [[lingvo]]j parolataj en [[Sudameriko]]. La "klasika" tupia lingvo, aŭ "ĝenerala" tupia ankaŭ nomata  '''Nheengatu''' [njeejnga'''tu'''], t. e. "eleganta lingvo" estas [[kreolo|kreola]] lingvo parolata en [[Brazilo]] de la 16-a ĝis la [[18-a jarcento]]j eĉ de [[blankulo]]j. La tupia estis uzita de la [[jezuitoj]] en ilia [[katekizo]] de [[Maranhão]] ĝis [[São Vicente (São Paulo)|San-Vicento]] (parto de nuna [[San-Paŭlio]]).
+La '''Tupia Lingvo''', ankaŭ nomata [[Tupinambao]] aŭ [[antikva Tupio]], estas morta indiana lingvo kiu estis parolata en [[Brazilo]] de [[Rio de Ĵanejrio]] ĝis [[Maranjo]]. La [[Tupinambao]] estis parolata kiel [[gepatra lingvo]] origine de la [[indiano]]j [[Tupinambao]]j kaj [[Tupinikio]]j kaj post ankaŭ de [[brazilano]]j, do la [[portugala lingvo]] en tiu epoko havis en [[Brazilo]] nur administrativan statuson.
+Kontraŭe al kelkaj komunaj nesciencaj asertoj pri la [[Tupinambao]], la Tupinambaa aŭ [[Tupia lingvo]] estis ja unu [[lingvo]], ne  grupo de [[dialekto]]j aŭ [[lingvo]]j parolataj en [[Sudameriko]] nek artfarita [[lingvo]]. La [[Tupinambao]] estis dokumentita inter la jaroj 1550 kaj 1750 de eŭropaj pastroj, kiuj skribis [[gramatiko]]jn kaj [[lernolibro]]jn pri ĝi kaj tradukis al ĝi katekizajn [[teksto]]jn. Kvankam la [[pastro]]j dokumentadis la [[Tupinambao]]n sekvante la gramatikan nomenklaturon de la eŭropaj [[klasikaj lingvoj]], la lingvajn dokumentojn kiujn ili antaŭsavis al ni eble simetrias al la [[lingvo]] kiu estis parolata de la [[popolo]]j [[Tupinambao]] kaj [[Tupinikio]]. Kontraŭ la malfeliĉaj asertoj laŭ kiuj Tupinambao ne estis lingvo apartenanta al unu [[tribo]], antaŭ estis leksikona unuformigo de diversaj [[dialekto]]j, fiksitaj en la [[gramatiko]]j de [[pastro]]j kiel [[José de Anchieta]] kaj de aliaj jezuitoj, Barbosa (1956) nin atentigas ke en siaj propaj verkoj la pastroj informis pri lokalaj variantaj formoj de Tupiaj dialektoj aŭ similaj formoj de aliaj Tupiaj lingvoj. Legu pri tio la bonegan tekston de Barbosa, 1956).
+La Tupia lingvo male estis [[lingvafrankao]] en Brazilo ĝis la 18-a [[jarcento]], kiam la portugala ([[ĉefministro]]) [[Markizo de Pombal]] malpermesis lian uzon en [[lernejo]]j kaj [[dokumento]]j kaj deklaris la portugalan la oficiala lingvo de [[Portugalio]] (kaj sekve de [[Brazilo]]) en [[1758]] (antaŭe en [[Portugalio]] oni uzis la [[latino]]n flanke al la portugala en oficialaj [[dokumento]]j).
+==Esperantaj vortoj el la tupia==
-Ĝi estas iomete artfarita, ĉar eŭropaj pastroj skribis [[gramatiko]]jn kaj [[lernolibro]]j pri ĝi sekvante la [[gramatika nomenklaturo]] de [[latina lingvo]] kaj provante proksimigi ĝin de la latina. Sekve, ĝi ne estis lingvo apartenanta al unu [[tribo]], sed la unuformigo leksikona de diversaj dialektoj, fiksitaj de la gramatiko de [[pastro]] [[José de Anchieta]] kaj de aliaj jezuitoj. La tupia, sekve, estis la rezuto de tiu normiga klopodo por servi al ĉiuj [[misiisto]]j en iliaj laboroj. La jezuitoj trudis la tupian en siaj vilaĝetoj normigante la diferencojn ekzistantaj inter la faktoroj de ĉiu tribo, kreante instrumenton de interkomunikiĝo, ĉu inter la diversaj [[tribo]]j grupiĝintaj, ĉu inter [[eŭropido]]j mem, pro tio, estas granda la influo de la [[portugala lingvo|portugala]] kaj de [[hispana lingvo]] en la tupia. En 18-a jarcento, la portugala ''condestável'' ([[ĉefministro]]) [[Markizo de Pombal]] malpermesis la uzon de l' tupia en [[lernejo]]j kaj [[dokumento]]j kaj deklaris la portugalan la oficiala lingvo de [[Portugalio]] (kaj sekve de [[Brazilo]]) en [[1758]] (antaŭe en Portugalio oni uzis la [[latino]]n flanke al la portugala en oficialaj [[dokumento]]j).
+Pro la longa disvastigo de la Tupinambao, estas hodiaŭ en la portugala lingvo pluraj vortoj kiuj devenas el la Tupia.
-Tiu lingvo, sistemigita de jezuitoj, ĝis hodiaŭ estas parolata de la [[indiĝeno]]j ĉirkaŭ la rivero [[Negro (rivero)|Negro]]. Kelkaj triboj parolas kreolan tupian kiu apenaŭ konservas misformigitan kaj reduktintan terminaron el la tupia, simpligante komplete la [[morfologio]]n kaj [[sintakso]]n.
+*[[Anhingo]] (kaj [[Anhingedoj]]); [[Akaĵuo]]; [[Arao]]; [[Arapongo]]; [[Boao]]; [[Brauno]]; [[Grauno]]; [[Jaguaro]]; [[Kapibaro]]; [[Kotingedoj]]; [[Manioko]]; [[Oŭrikurio]]; [[Preao]]; [[Sabiao]]; [[Sacio]]; [[Sapukajo]]; [[Surukukuo]]; [[Tapioko]]; [[Tatuo (besto)|Tatuo]] (besto); [[Tukano]], [[Agvarao]], [[Jakuo]], [[Jakutingo]], [[Kariamo]], [[Pitango]].
-La plejparto de l' [[vorto]]j tupiaj havas [[vortradiko]]jn unu aŭ du [[silabo]]jn longaj, kio, kurioze tre similas al sistemo de [[apriora lingvo|aprioraj projektoj]] de artfaritaj lingvoj: ''CAA'' [ka:] signifas planto, do ''caapim'' [ka:'''pim'''] signifas "planto en ĝenerala senco", ''[[caatinga]]'' [ka:'''tin'''ga] signifas "blanka planto", ''caaju'' signifas "fruktdona planto" kaj ''caaubi'' [ka:ŭ'''bi''']], arbo, ktp. ''Y'' [ü] estas likvo, ''caayin'' (planto+likvo+sufikso) estas trinkaĵo farita el plantoj.
-Aliaj radikoj: ''Sy'' (patrino, origino), ''Tyba'' (patro, trunko), ''Aba'' (homo), ''Yby'' (planko, lando), ''Oca'' (domo, hejmo), ''An'' (umbro, fantomo), ''Itá'' (ŝtono). De tiuj substantivaj radikoj, oni faras centojn kaj milojn da vortoj per aglutinado. Tupia lingvo estas aglutina, kaj ne havas artikolojn, gramatikan nombron nek genron.
-<p>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;<p>La [[Patro nia]] en dialekto tupinambá:
+<p>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;<p>La [[Patro nia]] en Tupinambao:
 Oré rub, ybákype tekoar,
@@ Linio 58: / Linio 59: @@
 oré pysyrõte îepé mba'ea'iba suí.
-==Esperantaj vortoj el la tupia==
+==Bibliografio==
-*[[Anhingo]] (kaj [[Anhingedoj]]); [[Akaĵuo]]; [[Arao]]; [[Arapongo]]; [[Boao]]; [[Brauno]]; [[Grauno]]; [[Jaguaro]]; [[Kapibaro]]; [[Kotingedoj]]; [[Manioko]]; [[Oŭrikurio]]; [[Preao]]; [[Sabiao]]; [[Sacio]]; [[Sapukajo]]; [[Surukukuo]]; [[Tapioko]]; [[Tatuo (besto)|Tatuo]] (besto); [[Tukano]].
+BARBOSA, Pe. A. Lemos. Curso de Tupi Antigo: Gramática, Exercícios, Textos. Rio de
+Janeiro: Livraria São José, 1956.
+NAVARRO, Eduardo de Almeida. Método moderno de Tupi antigo. São Paulo:
+Editora Global, 2004
 ==Bibliografio en Esperanto==