Gronlanda lingvo: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
aldono |
aldono |
||
| Linio 20: | Linio 20: | ||
}} |
}} |
||
La '''gronlanda lingvo''' (kodoj laŭ [[ISO 639]]: ''<code>kal, kl</code>'') estas [[inuita lingvo]] parolata de ĉirkaŭ 40 mil homoj en [[Gronlando]] kaj sep mil homoj en [[Danio]]. En Gronlando ĝi estas oficiala lingvo, kun la [[dana lingvo|dana]]. Ekzistas [[:kl:|Vikipedio]] en la gronlanda lingvo, kiu proksime rilatis al la inuitaj lingvoj en [[Kanado]], kiel ekzemple [[Inuktituta lingvo]]. |
La '''gronlanda lingvo''' (kodoj laŭ [[ISO 639]]: ''<code>kal, kl</code>'') estas [[inuita lingvo]] parolata de ĉirkaŭ 40 mil homoj en [[Gronlando]] kaj sep mil homoj en [[Danio]]. En Gronlando ĝi estas oficiala lingvo, kun la [[dana lingvo|dana]]. Ekzistas [[:kl:|Vikipedio]] en la gronlanda lingvo, kiu proksime rilatis al la inuitaj lingvoj en [[Kanado]], kiel ekzemple [[Inuktituta lingvo]]. La gronlanda ne apartenas al la inuktitutaj lingvoj, kvankam tion skribas kelkaj fontoj. Sed la lingvo estas tiel proksime parenca, ke rekta kompreno grandparte eblas.<ref>Kauderwelsch, paĝo 13</ref> |
||
== Klasifiko == |
|||
Kalaallisut apartenas al la [[eskim-aleutaj lingvoj]] kaj estas parolata en [[Gronlando]]. Ĝi estas proksime parenca al la [[Kanado|kanadaj]] lingvoj kiel [[Inuktituto]] kaj kiel tiu forte [[polisinteza lingva strukturo|polisinteza]]. |
|||
Oni povas distingi tri dialektojn: okcidenta, orienta kaj norda (aŭ polusa). La okcidenta dialekto havas plej da parolantoj kaj estas la bazo de la oficiala lingvo. La vorto ''Kalaallisut'' estas la [[ekvativo]] kaj signifas laŭvorte ''kiel Gronlandano''. |
|||
Por kompari: la nomo ''Inuktitut'' estas redonata en Kalaallisut kiel ''Inuttut''. Unu el la plej konataj vortoj de Inuktituto, ''iglu'' („domo“), estas en Kalaallisut ''illu'' (ĉe tio ''ll'' staras por la [[senvoĉa laterala alveolara frikativo|laterala frikativo]] {{IFA|ɬ}}). |
|||
Esperanto krom la vorto "[[iglo]]" (gronl. illu) transprenis la vortojn "[[anorako]]" (gronl. annoraaq)<!--, [[parka]] (gronl. parqaaq)--> a "[[kajako]]" (gronl. qajaq) el Kalaallisuta. |
|||
== Fonologio == |
|||
La plej ekstensiva studio de la Kalaallisuta fonologio estas [[Jørgen Rischel]]'s "Topics in West Greenlandic Phonology" (1974)<ref>Jørgen Rischel, 1974, Topics in West Greenlandic Phonology. Copenhagen: Akademisk Forlag.</ref>. |
|||
Tri vokaloj: '''/i/''', '''/u/''' a '''/a/''' |
|||
Antaŭ la [[uvulara konsonanto|uvulara konsonanto]] ([q] aŭ [ʁ]) /i/ estas realigata alofonie kiel [e] aŭ [ɛ] kaj /u/ kiel [o] aŭ [ɔ]. Ĉi tiu alterno montriĝas en la moderna norma ortografio per la skribo /i/ kaj /u/ kiel <e> resp. <o> se ili aperas antaŭ la uvularoj (<q> kaj <r>). |
|||
Se vorto havas la finaĵon i aŭ u, tio ŝanĝas al e aŭ o, se aldoniĝas sufikso, kies unua sono estas [q] aŭ [ʁ]. Ekz. ''ini'' "ĉambro" + ''-qarpa'' "ĉu ekzistas?" -> ''ineqarpa'' "ĉu ekzistas ĉambro?". Sed e aŭ o en vortoj kun la finaĵo je q aŭ r ŝanĝiĝas el i aŭ u, se ŝanĝiĝas la sufikso. Ekz. ''qimmeq'' "hundo" -> ''qimmit'' "hundoj". |
|||
Duoblaj vokaloj estas parolataj kiel du silaboj<!--mora-->, tiel ili estas fonologie vokala sekvo sed ne longa vokalo, ili ankaŭ estas skribataj kiel du vokaloj en la ortografio. <!--There is no stress phonemic or phonetic but heavy syllables (with double vowel or in front of a consonant cluster) sound stressed and some intonational patterns also sound like stress.--> |
|||
=== Konsonantoj === |
|||
Literoj inter // estas la fonemoj kaj la sekva litero estas la maniero laŭ kiu oni skribas ĝin en la nova norma Gronlanda ortografio ekde la jaro 1973. |
|||
{| class="prettytable" |
|||
|- |
|||
! |
|||
! [[Labiala konsonanto|Labialo]] |
|||
! [[Alveolara konsonanto|Alveolaro]] |
|||
! [[Palatala konsonanto|Palatalo]] |
|||
! [[Velara konsonanto|Velaro]] |
|||
! [[Uvulara konsonanto|Uvularo]] |
|||
|- |
|||
| [[Kluzilo]] |
|||
| align="center" | /p/ - p |
|||
| align="center" | /t/ - t |
|||
| |
|||
| align="center" | /k/ - k |
|||
| align="center" | /q/ - q |
|||
|- |
|||
| [[Frikativa konsonanto|Frikativaj]] |
|||
| align="center" | /v/ - v~f <ref><f> estas maniero de skribado de nevoĉa /vv/ [[duobla konsonanto]].</ref> |
|||
| align="center" | /s/ - s |
|||
| |
|||
| align="center" | /ɣ/ - g |
|||
| |
|||
|- |
|||
| [[Nazala konsonanto|Nazaloj]] |
|||
| align="center" | /m/ - m |
|||
| align="center" | /n/ - n |
|||
| |
|||
| align="center" | /ŋ/ - ng |
|||
| |
|||
|- |
|||
| [[Likvida konsonanto|Likvidoj]] |
|||
| |
|||
| align="center" | /l/ - l ~ /ɬ/ - ll |
|||
| |
|||
| |
|||
| align="center" | /ʁ/ - r |
|||
|- |
|||
| [[Duonvokalo]] |
|||
| |
|||
| |
|||
| align="center" | /j/ - j |
|||
| |
|||
| |
|||
|} |
|||
La Kalaallisuta fonologio distingiĝas fonologie de aliaj Inuitaj lingvoj per serio de asimiladoj. Unu el la plej konataj Inuktitutaj vortoj, ''iglu'' (''domo''), estas ''illu'' en la Gronlanda (Kalaallisut), kie la konsonanta sekvo /gl/ de Inuktituto estas asimilata al senvoĉa laterala afrikato. Kaj ekzemple la nomo ''Inuktitut'', se ĝi estas tradukata al Kalaallisut, estas ''Inuttut''. |
|||
== Gramatiko == |
|||
Kalaallisut havas en limigita amplekso [[ergativo|ergativan]] strukturon. La kunmetado (kunmeto de memstaraj vortoj) estas diference al la derivado tre malofta. |
|||
La enhavaj vortoj (germane ''Inhaltswörter'') povas esti grupigitaj en la Grondlanda (Kalaallisut) (kun certaj limigoj) en la vortospeciajn klasojn [[nomen|nomina]] kaj [[verbo]]j. Ĉiu el ĉi tiuj kategorioj estas dividata en [[netransitiva]]jn kaj [[transitiva]]j vortoj. Estas distingataj: kvar [[persono (lingvo)|personoj]] (1., 2., 3., 3. refleksiva), du [[numero]]j (singularo, pluralo; [[dualo]] kiel en [[Inuktituto]] ne ekzistas), ok [[modo]]j ([[indikativo]], [[participialo]], [[imperativo]], [[optativo]], [[subjunktivo de estinteco]], [[subjunktivo de futuro]], [[habituativa subjunktio]]), dek [[kazo (gramatiko)|kazoj]] ([[absolutivo]], [[relativo]], [[ekvativo]], [[instrumentalo]], [[lokativo]], [[alativo]], [[ablativo]], [[prosekutivo]] sed ankaŭ por certaj nomenoj: [[nominativo]] kaj [[akuzativo]]). Ĉe la verbo ankaŭ estas markataj la subjekto kaj objekto en formo de persono kaj numero. Transitivaj nomenoj havas posedajn afiksojn. |
|||
== Transiro de buŝa al skriba lingvo == |
== Transiro de buŝa al skriba lingvo == |
||
| Linio 32: | Linio 108: | ||
En danaj fremdvortoj krome estas uzataj la jenaj literoj: |
En danaj fremdvortoj krome estas uzataj la jenaj literoj: |
||
b c d h w x y z æ ø å |
b c d h w x y z æ ø å |
||
== Notoj == |
|||
{{referencoj}} |
|||
== Fonto == |
== Fonto == |
||
Kiel registrite je 12:03, 28 jan. 2012
| gronlanda | ||
| Kalaallisut | ||
| ||
| lingvo • moderna lingvo | ||
|---|---|---|
| Inuita lingvo • eskim-aleuta lingvaro | ||
| Parolata en | Gronlando | |
| Parolantoj | 56 200 | |
| Denaskaj parolantoj | ĉircaŭ 50 000 | |
| Skribo | Latina skribo / Gronlanda skribo | |
| Lingvistika klasifiko | ||
| Eskim-aleŭta lingvaro | ||
| Oficiala statuso | ||
| Oficiala lingvo en | Gronlando | |
| Reguligita de | Oqaasileriffik | |
| Lingva statuso | 2 vundebla | |
| Lingvaj kodoj | ||
| Lingvaj kodoj | ||
| ISO 639-1 | kl | |
| ISO 639-2 | kal | |
| ISO 639-3 | kal | |
| SIL | KAL | |
| Glottolog | gree1280 | |
| Angla nomo | Greenlandic | |
| Franca nomo | groenlandais | |
| Vikipedio | ||
La gronlanda lingvo (kodoj laŭ ISO 639: kal, kl) estas inuita lingvo parolata de ĉirkaŭ 40 mil homoj en Gronlando kaj sep mil homoj en Danio. En Gronlando ĝi estas oficiala lingvo, kun la dana. Ekzistas Vikipedio en la gronlanda lingvo, kiu proksime rilatis al la inuitaj lingvoj en Kanado, kiel ekzemple Inuktituta lingvo. La gronlanda ne apartenas al la inuktitutaj lingvoj, kvankam tion skribas kelkaj fontoj. Sed la lingvo estas tiel proksime parenca, ke rekta kompreno grandparte eblas.[1]
Klasifiko
Kalaallisut apartenas al la eskim-aleutaj lingvoj kaj estas parolata en Gronlando. Ĝi estas proksime parenca al la kanadaj lingvoj kiel Inuktituto kaj kiel tiu forte polisinteza.
Oni povas distingi tri dialektojn: okcidenta, orienta kaj norda (aŭ polusa). La okcidenta dialekto havas plej da parolantoj kaj estas la bazo de la oficiala lingvo. La vorto Kalaallisut estas la ekvativo kaj signifas laŭvorte kiel Gronlandano.
Por kompari: la nomo Inuktitut estas redonata en Kalaallisut kiel Inuttut. Unu el la plej konataj vortoj de Inuktituto, iglu („domo“), estas en Kalaallisut illu (ĉe tio ll staras por la laterala frikativo ɬ).
Esperanto krom la vorto "iglo" (gronl. illu) transprenis la vortojn "anorako" (gronl. annoraaq) a "kajako" (gronl. qajaq) el Kalaallisuta.
Fonologio
La plej ekstensiva studio de la Kalaallisuta fonologio estas Jørgen Rischel's "Topics in West Greenlandic Phonology" (1974)[2].
Tri vokaloj: /i/, /u/ a /a/
Antaŭ la uvulara konsonanto ([q] aŭ [ʁ]) /i/ estas realigata alofonie kiel [e] aŭ [ɛ] kaj /u/ kiel [o] aŭ [ɔ]. Ĉi tiu alterno montriĝas en la moderna norma ortografio per la skribo /i/ kaj /u/ kiel <e> resp. <o> se ili aperas antaŭ la uvularoj ( kaj <r>).
Se vorto havas la finaĵon i aŭ u, tio ŝanĝas al e aŭ o, se aldoniĝas sufikso, kies unua sono estas [q] aŭ [ʁ]. Ekz. ini "ĉambro" + -qarpa "ĉu ekzistas?" -> ineqarpa "ĉu ekzistas ĉambro?". Sed e aŭ o en vortoj kun la finaĵo je q aŭ r ŝanĝiĝas el i aŭ u, se ŝanĝiĝas la sufikso. Ekz. qimmeq "hundo" -> qimmit "hundoj".
Duoblaj vokaloj estas parolataj kiel du silaboj, tiel ili estas fonologie vokala sekvo sed ne longa vokalo, ili ankaŭ estas skribataj kiel du vokaloj en la ortografio.
Konsonantoj
Literoj inter // estas la fonemoj kaj la sekva litero estas la maniero laŭ kiu oni skribas ĝin en la nova norma Gronlanda ortografio ekde la jaro 1973.
| Labialo | Alveolaro | Palatalo | Velaro | Uvularo | |
|---|---|---|---|---|---|
| Kluzilo | /p/ - p | /t/ - t | /k/ - k | /q/ - q | |
| Frikativaj | /v/ - v~f [3] | /s/ - s | /ɣ/ - g | ||
| Nazaloj | /m/ - m | /n/ - n | /ŋ/ - ng | ||
| Likvidoj | /l/ - l ~ /ɬ/ - ll | /ʁ/ - r | |||
| Duonvokalo | /j/ - j |
La Kalaallisuta fonologio distingiĝas fonologie de aliaj Inuitaj lingvoj per serio de asimiladoj. Unu el la plej konataj Inuktitutaj vortoj, iglu (domo), estas illu en la Gronlanda (Kalaallisut), kie la konsonanta sekvo /gl/ de Inuktituto estas asimilata al senvoĉa laterala afrikato. Kaj ekzemple la nomo Inuktitut, se ĝi estas tradukata al Kalaallisut, estas Inuttut.
Gramatiko
Kalaallisut havas en limigita amplekso ergativan strukturon. La kunmetado (kunmeto de memstaraj vortoj) estas diference al la derivado tre malofta.
La enhavaj vortoj (germane Inhaltswörter) povas esti grupigitaj en la Grondlanda (Kalaallisut) (kun certaj limigoj) en la vortospeciajn klasojn nomina kaj verboj. Ĉiu el ĉi tiuj kategorioj estas dividata en netransitivajn kaj transitivaj vortoj. Estas distingataj: kvar personoj (1., 2., 3., 3. refleksiva), du numeroj (singularo, pluralo; dualo kiel en Inuktituto ne ekzistas), ok modoj (indikativo, participialo, imperativo, optativo, subjunktivo de estinteco, subjunktivo de futuro, habituativa subjunktio), dek kazoj (absolutivo, relativo, ekvativo, instrumentalo, lokativo, alativo, ablativo, prosekutivo sed ankaŭ por certaj nomenoj: nominativo kaj akuzativo). Ĉe la verbo ankaŭ estas markataj la subjekto kaj objekto en formo de persono kaj numero. Transitivaj nomenoj havas posedajn afiksojn.
Transiro de buŝa al skriba lingvo
En 1851 Samuel Kleinschmidt, hernhuta pastro ĉe la misionstacio en Nuuk, eldonis Grammatik der grönlandischen Sprache kie li pere de latinaj literoj kreis gronlandan alfabeton (kun 2 specialaj sonoj gdl/rdl/vdl = l sed kun samtempe elblovita aero de la buŝflankoj kaj ĸ = tre fermita qr kiu restas preskaŭ en la gorĝo) kaj ortografio. Tiu estis la unua klopodo por krei inuitan skriban lingvon. La ortografio de Samuel Kleinschmidt restis ĝis 1973 kiam oni i.a. sanĝis la alfabeto tiel ke nun gdl/rdl/vdl = ll, kaj ĸ = q.
En gronlandaj vortoj nuntempe estas uzataj la sekvaj literoj:
a e f g i j k l m n o p q r s t u v
La longeco de vokaloj kaj konsonantoj gravas ĉe la distingo de vortoj.
En danaj fremdvortoj krome estas uzataj la jenaj literoj:
b c d h w x y z æ ø å
Notoj
- ↑ Kauderwelsch, paĝo 13
- ↑ Jørgen Rischel, 1974, Topics in West Greenlandic Phonology. Copenhagen: Akademisk Forlag.
- ↑ <f> estas maniero de skribado de nevoĉa /vv/ duobla konsonanto.
Fonto
- Richard H. Kölbl: Grönländisch - Wort für Wort, Reise Know-How Rump Verlag, Bielefeld 2006, ISBN 3-89416-373-9 germane
