Egiptio: Malsamoj inter versioj
| [nekontrolita versio] | [nekontrolita versio] |
Gmdkmd4 (diskuto | kontribuoj) Neniu resumo de redakto |
Neniu resumo de redakto Etikedoj: Poŝtelefona redakto Redakto per poŝtelefona aplikaĵo Redakto de Android-aplikaĵo |
||
| Linio 144: | Linio 144: | ||
}} |
}} |
||
Egiptio (arabe: مصر Misr, egipta arabe: مصر Masr), oficiale la Araba Respubliko de |
Egiptio (arabe: مصر Misr, egipta arabe: مصر Masr), oficiale la Araba Respubliko de Egiptio, estas transcontinenta lando tra la nordorienta angulo de [[Afriko]] kaj sudokcidenta angulo de [[Azio]] per landponto formita de la [[Sinajo|Sinaja]] Duoninsulo. Egiptio estas lando mediteranea borde de la [[Gaza sektoro|Gaza Bendo]] kaj [[Israelo]] al la nordoriento, la [[Akaba Golfo]] oriente, la [[Ruĝa Maro]] oriente kaj sude, [[Sudano]] sude kaj [[Libio]] okcidente. Tra la golfo de [[Akabo]] kuŝas [[Jordanio]], kaj trans la Sinaja Duoninsulo kuŝas Saud-Arabio, kvankam [[Jordanio]] kaj [[Saud-Arabio]] ne dividas landlimon kun Egiptujo. |
||
Egiptio havas unu el la plej longaj historioj de iu ajn lando, traktanta sian heredaĵon reen al la 6-a-4-a jarmilo BCE. Konsiderata kradelo de [[civilizacio]], Malnova Egiptio vidis iujn el la plej fruaj evoluoj de [[skribado]], [[agrikulturo]], [[urbanizado]], organizita [[religio]] kaj centra registaro. Konkretaj monumentoj kiel ekzemple la [[Gizo|Gizaj]] [[piramido]]j ([[Nekropolo de Gizo|nekropolo]]) kaj ĝia Granda [[Sfinkso]], ankaŭ la ruinoj de [[Memfiso (Egiptio)|Memfiso]], [[Tebo (Egiptio)|Tebo]], [[Karnak]], kaj la [[Valo de la Reĝoj]], reflektas ĉi tiun heredaĵon kaj restas gravan fokuson de scienca kaj populara intereso. La longa kaj riĉa kultura heredaĵo de Egiptio estas integra parto de sia nacia identeco, kiu suferis kaj ofte asimilis diversajn fremdajn influojn, inkluzive de [[greka]], [[persa]], [[roma]], [[araba]], [[otomana]] kaj nubia. Egiptio estis frua kaj grava centro de [[kristaneco]], sed estis plejparte izolita en la sepa jarcento kaj daŭre estas plejparte [[islamano]], kvankam kun grava kristana minoritato. |
Egiptio havas unu el la plej longaj historioj de iu ajn lando, traktanta sian heredaĵon reen al la 6-a-4-a jarmilo BCE. Konsiderata kradelo de [[civilizacio]], Malnova Egiptio vidis iujn el la plej fruaj evoluoj de [[skribado]], [[agrikulturo]], [[urbanizado]], organizita [[religio]] kaj centra registaro. Konkretaj monumentoj kiel ekzemple la [[Gizo|Gizaj]] [[piramido]]j ([[Nekropolo de Gizo|nekropolo]]) kaj ĝia Granda [[Sfinkso]], ankaŭ la ruinoj de [[Memfiso (Egiptio)|Memfiso]], [[Tebo (Egiptio)|Tebo]], [[Karnak]], kaj la [[Valo de la Reĝoj]], reflektas ĉi tiun heredaĵon kaj restas gravan fokuson de scienca kaj populara intereso. La longa kaj riĉa kultura heredaĵo de Egiptio estas integra parto de sia nacia identeco, kiu suferis kaj ofte asimilis diversajn fremdajn influojn, inkluzive de [[greka]], [[persa]], [[roma]], [[araba]], [[otomana]] kaj nubia. Egiptio estis frua kaj grava centro de [[kristaneco]], sed estis plejparte izolita en la sepa jarcento kaj daŭre estas plejparte [[islamano]], kvankam kun grava kristana minoritato. |
||
Kiel registrite je 18:05, 18 nov. 2018
| Egiptio | |||
| arabe: جمهورية مصر العربية (Gumhurijat Misr al-Arabijah) | |||
| respubliko | |||
 | |||
.svg) | |||
|
|||
| Oficiala nomo: Araba Respubliko Egiptio | |||
| Himno: Biladi, Biladi, Biladi (Mia lando, mia lando, mia lando) | |||
| Rivero | Nilo | ||
|---|---|---|---|
| Ĉefurbo | Kairo | ||
| - alteco | 68 m s. m. | ||
| - koordinatoj | 30° 3′ 29″ N 31° 13′ 44″ O / 30.05806 °N, 31.22889 °O (mapo) | ||
| Areo | 980 869 km² (98 086 900 ha) | ||
| Loĝantaro | 81 931 242 (2012) | ||
| Denseco | 83,53 loĝ./km² | ||
| sendependeco | 2-a de februaro 1922 | ||
| Prezidanto (ekde septembro 2015) | Abdel Fattah el-Sisi (ekde junio 2014) | ||
| - Ĉefministro | Mustafa Madboli | ||
| Horzono | +2 UTC+3 (somere) (UTC+2) | ||
| ISO 3166-1 | EGY, EG | ||
| Interreta domajno | .eg | ||
| Telefona kodo | +20 | ||
| nacia tago | 23-a de julio | ||
| Monunuo | pundo (EGP) | ||
| Lingvoj | Araba | ||
| Plej ofta religio | Islamo | ||
.svg) | |||
  Situo de Kairo enkadre de Egiptujo
| |||
 Vikimedia Komunejo: Egypt
| |||
Egiptio (arabe: مصر Misr, egipta arabe: مصر Masr), oficiale la Araba Respubliko de Egiptio, estas transcontinenta lando tra la nordorienta angulo de Afriko kaj sudokcidenta angulo de Azio per landponto formita de la Sinaja Duoninsulo. Egiptio estas lando mediteranea borde de la Gaza Bendo kaj Israelo al la nordoriento, la Akaba Golfo oriente, la Ruĝa Maro oriente kaj sude, Sudano sude kaj Libio okcidente. Tra la golfo de Akabo kuŝas Jordanio, kaj trans la Sinaja Duoninsulo kuŝas Saud-Arabio, kvankam Jordanio kaj Saud-Arabio ne dividas landlimon kun Egiptujo.
Egiptio havas unu el la plej longaj historioj de iu ajn lando, traktanta sian heredaĵon reen al la 6-a-4-a jarmilo BCE. Konsiderata kradelo de civilizacio, Malnova Egiptio vidis iujn el la plej fruaj evoluoj de skribado, agrikulturo, urbanizado, organizita religio kaj centra registaro. Konkretaj monumentoj kiel ekzemple la Gizaj piramidoj (nekropolo) kaj ĝia Granda Sfinkso, ankaŭ la ruinoj de Memfiso, Tebo, Karnak, kaj la Valo de la Reĝoj, reflektas ĉi tiun heredaĵon kaj restas gravan fokuson de scienca kaj populara intereso. La longa kaj riĉa kultura heredaĵo de Egiptio estas integra parto de sia nacia identeco, kiu suferis kaj ofte asimilis diversajn fremdajn influojn, inkluzive de greka, persa, roma, araba, otomana kaj nubia. Egiptio estis frua kaj grava centro de kristaneco, sed estis plejparte izolita en la sepa jarcento kaj daŭre estas plejparte islamano, kvankam kun grava kristana minoritato.
De la 16-a ĝis la komenco de la 20-a jarcento, Egiptujo estis regita de eksterlandaj imperiaj potencoj: la Otomana Imperio kaj la Brita Imperio. Moderna Egiptio datiĝas de 1922, kiam ĝi gajnis nominalan sendependecon de la Brita Imperio kiel monarkio. Tamen, brita militaŭkcio de Egiptio daŭrigis, kaj multaj egiptoj kredis, ke la monarkio estis instrumento de brita koloniismo. Post la revolucio de 1952, Egiptio forpelis britajn soldatojn kaj burokratojn kaj finis britan okupacion, ŝtatigis la britan-tenitan Sueza Kanalon, ekzilis la reĝon Faruk la 1-a kaj sian familion, kaj deklaris sin kiel respubliko. En 1958 ĝi kunfandis kun Sirio por formi la Unuiĝintan Araban Respublikon, kiuj dissolviĝis en 1961. Dum la dua duono de la 20-a jarcento, Egiptujo suferis socian kaj religian disputon kaj politikan nestabilecon, batali plurajn armitajn konfliktojn kun Israelo en 1948, 1956, 1967 kaj 1973, kaj okupante la Gazan Bendon ĝis 1967. En 1980, Egiptio subskribis la Camp David-Agordojn, retiriĝante de la Gaza Bendo kaj agnoskante Israelon. La lando daŭre alfrontas defiojn de terorismo, politika mizero kaj ekonomia subevoluo.
Islamo estas la oficiala religio de Egiptujo kaj la araba estas ĝia oficiala lingvo. Kun pli ol 95 milionoj da loĝantoj, Egiptujo estas la plej populara lando en Afriko kaj la araba mondo, la tria plej popolara en Afriko (post Niĝerio kaj Etiopio), kaj la dek-kvina- plej popolaraj en la mondo. La granda plimulto da siaj homoj loĝas proksime de la bordoj de la Nilo-Rivero, areo de ĉirkaŭ 40,000 kvadrataj kilometroj, kie troviĝis la sola arable teritorio. La grandaj regionoj de la sahara dezerto, kiuj konsistigas la plej multajn landojn de Egiptujo, estas malmulte loĝataj. Ĉirkaŭ duono de la loĝantoj de Egiptujo loĝas en urbaj areoj, kun plejparto disvastigita tra la dense popolitaj centroj de plej granda Kairo, Aleksandrio kaj aliaj gravaj urboj en la Nildelto.
Egiptio estas konsiderita regiona potenco en Nordafriko, Mezoriento kaj la islama mondo, kaj meza potenco tutmonde. La ekonomio de Egiptio unu el la plej grandaj kaj plej diversigitaj en Mezoriento, kaj estas projektita kiel unu el la plej grandaj en la 21a jarcento. En 2016, Egiptio renkontis Sudafrikon kaj iĝis la dua plej granda ekonomio de Afriko (post Niĝerio). Egiptio estas fondinta membro de Unuiĝintaj Nacioj, Movado de Nealiancitaj Landoj, Araba Ligo, Afrika Unio kaj Organizo de Islama Kunlaboro.
Nomoj
La angla nomo Egiptio estas derivita de la Malnova Greka Aígyptos (Αἴγυπτος), tra Meza Franca Egypte kaj Latina Egiptio. Ĝi reflektas plene grekajn linearajn tabulojn kiel a-ku-pi-ti-yo. La adjektivo aigýpti-, aigýptioswas pruntis en Kopta kiel gipatoj, kaj de tie en la araba kiel Qbṭī, reen formita en قبط qubṭ, de kie angla Kopto. La grekaj formoj estis pruntitaj de la malfrua egipta (Amarna) Hikuptah "Memphis", korupteco de la pli frua egipta nomo (⟨Ḥwt-kȝ-ptḥado), kiu signifas "hejmon de la ka (animo) de Ptah", la nomo de templo al la dio Ptah ĉe Memfiso. Strabo atribuis la vorton al populara etimologio, en kiu Aígyptos (Αἴγυπτος) evoluis kiel komponaĵo de Aigaiou huptiōs (Aἰγαίου ὑπτίως), kiu signifas "sub la Egeo".
Miṣr ([mesˤɾ]; مصر) estas la klasika kranika araba kaj moderna oficiala nomo de Egiptujo, dum Maṣr ([mɑsˤɾ]; مصر) estas la loka prononco en Egipta Araba. La nomo estas de semita origino, rekte konata kun aliaj semaj vortoj por Egiptio kiel ekzemple la Hebrea מצצרים (Mitzráyim). La plej malnova atestado de ĉi tiu nomo por Egiptio estas la Akadio mi-iṣ-ru miṣru, rilata al miṣru / miṣirru / miṣaru, kiu signifas "limon" aŭ "limon".
La antikva egipta nomo de la lando estis km.t, kiu signifas nigran landon, verŝajne aludante al la fekundaj nigraj grundoj de la Nilo-inundaj ebenaĵoj, apartaj de la deshret (⟨dšṛtado) aŭ "ruĝa tero" de la dezerto. Ĉi tiu nomo estas ofte vokita kiel Kemet, sed probable estis prononcita en la malnova egipta lingvo. La nomo estas realigita kiel kēmeand kēmə en la kopta etapo de la egipta lingvo, kaj aperis en frua greka kiel Χημία (Khēmía). Alia nomo estis ⟨tꜣ-mry "land of the riverbank". La nomoj de Supra kaj Malsupra Egiptio estis Ta-Sheme'aw (⟨tꜣ-šmꜥwifat) "sedgeland" kaj Ta-Mehew (⟨tꜣ mḥw) "northland", respektive.
Datumoj pri Egiptujo
Loko: 27 No, 30 Or (nordorienta Afriko)
semotaŭga: 2 %
urba: 45 % (2000)
homoj per kvadrata kilometro: 68,7 (2000)
homoj per kvadrata kilometro da semotaŭga tero: 3433,6 (2000)
kreska procentaĵo: 1,72 % (2000, takso)
naskoj: 25,38 per 1000 homoj per jaro (2000, takso)
mortoj: 7,83 per 1000 homoj per jaro (2000, takso)
migrantoj: −0,35 per 1000 homoj (2000, takso)
mortokvanto de beboj: 62,32 mortoj per 1000 naskoj (2000, takso)
infanoj po virino: 3,15 infanoj naskitaj per virino (2000, takso)
meza vivo longeco: 63,33 jaroj (61,29 viroj, 65,47 virinoj) (2000, takso)
La plej grandaj urboj: milionoj en 2000 (takso):
| 14,35 | Kairo (11-a tutmonde) |
| 4,75 | Aleksandrio |
Lingvo:
la araba (oficiala).
La klerularo regas
la anglan kaj
la francan
alfabeta (legoscia): 51,4 % (63,6 % viroj, 38,8 % virinoj) (1995, takso)
sendependeco: la 28-an de februaro 1922 de Britio
organizoj: UNO (1945), Araba Ligo
konstitucio: la 11-an de septembro 1971
korupteco: 3,1 CPI (10 = honesta, 0,0 = tute korupta) (2000)
Ekonomio: 62 Gd (1998, takso)
per kapo: 0,91 kd (1998, takso)
kreskada procentaĵo: 5 % (1999, takso)
inflacio: 3,7 % (1999)
senokupa: 11,8 % (1999, takso)
registara buĝeto: 8,2 Gd (1998/99)
MEP laŭ 2006
- suma = $329,791 mlrd
- pokapa = $ 4.836
Geografio
La ĉefa geografiaĵo de Egiptio estas la Nilo, kies fontorivero Kagera fontas el la montaro de Burundio, kaj kiu trafluas la landon de la sudo al la nordo je longeco de ĉirkaŭ 1.550 km, antaŭ ol enflui ĉe la 24.000 km² granda Nildelto en la Mediteraneon. Krom kelkaj oazoj kaj malgrandaj havenoj ĉe la marbordo, nur ĝiaj akvo kaj fruktodonaj bordoj ebligas agrikulturon kaj loĝadon. Tiu areo estas ĉirkaŭ 5 procentoj de la tuta teritorio de Egiptujo.
Klimato
Egiptio troviĝas ene de la nordafrika sekeca zono kun tre malmultaj pluvoj kaj grandaj sezonaj kaj ĉiutagaj temperaturvariaĵoj. Nur la norda marbordo kaj la Nildelto ricevas pluvojn de inter 100 kaj 200 mm; sude de Kairo pluvas nur maloftege.
Mezaj tagaj temperaturoj en januaro estas inter 20 °C (Port Said, Kairo) kaj 24 °C (Asuano), kun nokta malvarmego. Julie la tagaj temperaturoj averaĝas 31 °C (Port Said), 35 °C (Kairo) kaj 41 °C (Asuano), sed oni facile eltenas la varmegon pro relative malalta malseketeco de la aero (ĉirkaŭ 30 % somere).
De marto ĝis junio blovas la varmega Ĥamsino, sablo- kaj polvovento el la sudo..
Flaŭro kaj faŭno
Ekzistas malmulte da naturaj vegetaĵoj pro la malmultaj pluvaj kaj pro la intensa agrikulturo en la valo de la Nilo. La dezerto estas preskaŭ tute senvegetaĵa, nur unuope kreskas tamarikoj, akacioj kaj dornarbustoj, en la dezerta stepo ankaŭ malmolaj herboj. Laŭ la bordoj de la Nilo ariĝas Nilakacioj, daktilujoj, morusujoj kaj karobujoj. Tipaj en la Nildelto estas lotus-arboj, bambuoj kaj fragmitoj. Preskaŭ tute malaperis la papirusoj kreskigitaj ĉi tie en la antikvo.
La faŭno de Egiptujo riĉas je akvobirdoj en la Nildelto kaj laŭ la Nilo (inter aliaj ardeedoj, gruoj kaj egiptaj anseroj). Dum la vintraj monatoj alvenas multaj migrobirdoj el Eŭropo. Inter la egiptaj rabbirdoj estas milanoj, ŝafgrifoj kaj akcipitroj. Inter mamuloj troveblas la domigitaj kameloj, azenoj, ŝafoj kaj kaproj, kaj sovaĝaj ŝakaloj, hienoj, fenekoj, katoj kaj en montaraj regionoj ibeksoj. En la dezerto vivas leporoj, saltmusoj, diversaj lacertedoj kaj skorpioj. En kamparaj regionoj ĉe la Nilo troveblas la egipta kobro, kaj ĉe la Naserlago vivas ankoraŭ iuj krokodiloj. En la Nilo kaj en la lagoj ĉe la delta marbordo vivas pli ol 190 diversaj fiŝspecioj.
Naciaj parkoj
En Egiptujo ekzistas tri naciaj parkoj:
| Nomo | Fondiĝo | Grando [ha] | Rimarko | Mapo | Bildo |
|---|---|---|---|---|---|
| Nacia Parko Gebel-Elba | 1986 | 3.560.000 | en la disputata triangulo Halaib | ||
| Nacia Parko Ras-Mohammed | 1983 | 48.000 | 
| ||
| Nacia Parko Ŭadi-al-Gamal | 2003 | 745.000 |
Historio
Antikva Egiptujo
La rivero Nilo donis, per sia ĉiujara inundo, fruktodonan ŝlimon, kiu ebligis intensan terkulturadon. Forestis aliaj povegaj popoloj, ĉar la lando siutis en la valo de Nilo, izolita de vastaj dezertoj. Ĉio ĉi permesis la disvolviĝon de unu el la unuaj vere elstaraj civilizacioj en la historio de la homaro.
Kiam la unuaj loĝantoj atingis la bordojn de Nilo, fuĝinte el la dezertiĝanta Saharo, la borda regiono de la rivero estis marĉaro kaj fokuso de malario. La unuaj komunumoj igis la landon loĝebla, kaj ĝi strukturiĝis en regionojn, kiuj post longa tempo iĝis konataj per la greka vorto nomos (Νομός) anstataŭ la originala Egipta sepat. Post epokoj de interkonsentoj kaj disputoj, ĉirkaŭ la jaro -4000 la nomos-oj grupiĝis en du pralandojn: Supra Egiptujo kaj Malsupra Egiptujo. Egiptujo unuiĝis ĉirkaŭ la jaro -3100, en la tempo de faraono Menes (Narmer laŭ la egipta nomo).
La historio de la Antikva Egiptujo dividiĝas en tri imperiojn kun intervenaj periodoj de internaj konfliktoj kaj hegemonio de eksterlandaj registoj. La Malnovan Imperion karakterizis florado de artoj kaj konstruado de grandegaj piramidoj. Dum la Meza Imperio (2050–1800 a. K.), post epoko de discentrigo, Egiptujo travivis periodon de brilo en sia ekonomio. En la Nova Imperio (1567–1085 a. K.), sub la regado de la faraonoj de la 18-a dinastio la egipta monarkio atingis hegemonion en la ĉirkaŭaj regionoj konkerante najbarajn popolojn kaj etendante siajn teritoriojn. La lastan dinastion venkis persoj en la jaro 341 a. K.. Tiujn siavice anstataŭis regantoj grekaj kaj romaj. La romia periodo komenciĝis ĉirkaŭ la jaro 30 a. K. kiel rezulto de la venko de Marko Antonio en la Batalo de Aktio, kaj konsistis el sep jarcentoj de relativa paco kaj ekonomia stabileco. Ekde la mezo de la 4-a jarcento, Egiptujo apartenis al la Orienta Roma Imperio.
De Egiptujo Mezepoka al la formado de la moderna ŝtato
Post la morto de Mahometo, en 642, okazas la araba invado, kiu ekregas la landon kun akcepto de la tiama loĝantaro, nome kristanaj koptoj. La araboj enkondukis Islamon kaj la araban en la 7-a jarcento kaj regis la venontajn ses jarcentojn. Fine de la 10-a jarcento, dum mallonge la Fatimedoj enpoviĝis. Poste venos la epoko de Saladino kiu estos kultura kaj ekonomia renaskiĝo favorata de la spirito de la Ĝihado, sankta milito reage al la kristanaj krucmilitoj.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Mameluka Sultanlando (Kairo).Inter 1250 kaj 1517, la Mamelukoj, kiuj estis parto de militista loka klaso, ekkontrolis la registaron ĉirkaŭ la jaro 1250, venkis sur la mongoloj en ties avanco tra Azio, sed ne estis kapablaj malhelpi la okupon de la lando nek la kontrolon de la regado fare de la turkoj otomanaj en 1517. La Otoman–Mameluka Milito de 1516–1517 kondukis al la faligo de la Mameluka Sultanlando kaj al la aligo de Levantenio, Egiptio kaj la Arabia Duoninsulo kiel provincoj de la Otomana Imperio.
Sub la otomana regado, Egiptujo malaltiĝis al marĝena situacio ene de la granda Otomana Imperio. Kvankam la mamelukoj rekuperis la povon dum mallonga periodo, en 1798 la armeo de Napoleono okupis la landon. Ankaŭ la franca okupado ne daŭris longe, kiu apenaŭ lasis spurojn, sed markis la komencon de la studaro pri egiptologio pri la kulturo de la Antikva Egiptujo.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Franca militiro al Egiptio.Nuntempa epoko
Post la eliro de la francaj trupoj estis serio de enlandaj militoj inter otomanoj, mamelukoj kaj solduloj albanaj, ĝis en 1805 Egiptujo akiris sendependon, kaj estis nomumita sultano Muhammad Ali (Kavalali Mehmed Ali Paŝa), kiu estis alveninta al la lando kiel vicreĝo por rekonkeri ĝin je konto de la Turka Imperio, kaj kiu faros eksteran politikon por-okcidentan entreprenante serion de reformoj, kiuj kombinis tradiciajn strategiojn de centrigo de la povo kun la importado de eŭropaj modeloj por la kreado de novaj strukturoj kaj militaj, kaj edukaj, industriaj aŭ agrikulturaj, inklude planojn por irigacio, kiujn daŭrigos kaj ampleksos lia nepo kaj sukcedanto Ismail Paŝao, la unua kedivo.
Post la malfermo de la Kanalo de Suez en 1869, Egiptujo iĝis grava centro de komunikado, sed falis en altan ŝuldon. La Batalo de Tel el-Kebir okazis inter la armeoj de egipta insurekcio estrita de Ahmed Urabi kaj la Brita ĉe Tall al Kabir en la 13a de Septembro 1882. La britoj ekregis la egiptan registaron en formo de protektorato ĉirkaŭ 1882. Tiu alilanda influo estis forte malakceptita; la naciisma-liberala partio Varf kaj Saad Zaghlul ricevis plimulton en la Leĝdona Asembleo. Britio ekzilis Zaghlul, sed per tio kaŭzis revolucion kaj devis en 1922 denove deklari la sendependecon de Egiptio, kun nova konstitucio kaj reĝimo parlamenta. Saad Zaghlul estis elektita kiel ĉefministro de Egiptujo en 1924 kaj restis tia, kun interrompeto, ĝis sia morto en 1927. Vafd subtenis moderajn rilatojn kun Britio, kiu en 1936 per la tiel nomata traktato Angla-Egipta ricevis certain rajtojn en Egiptujo, pli ol plaĉis al la naciistoj. La daŭraj britaj enmiksiĝoj plutenis politikan malstabilecon, ĝis en 1952 puĉo devigis la reĝon Faruk la 1-a abdiki (favore al sia filo Ahmad Fŭad) kaj enpovigi la kolonelon Gamal Abdel Nasser, kiel prezidenton de la nova registaro. La 18-an de junio 1953 Egiptujo iĝis respubliko.
Nasser deklaris la ŝtatigon de la Kanalo de Suez kio estis tialo de grava plibonigo de la egipta trezoro, kvankam por tio li devis milite fronti en 1956 la kuntruparon de francoj, britoj kaj israelanoj, kiuj, sensukcese, klopodis elpostenigi la novan registaron (Sueza krizo). Tiu milita venko metis Nasser estre de la registaroj de Mezoriento kaj kiel imitendan ekzemplon por la araba mondo por liberigo de la eksterlandaj enmiksiĝoj.
Inter 1958 kaj 1961 Egiptujo, dum la prezidanteco de Gamal Abdel Nasser, formis parton, kun Sirio, de la Unuiĝinta Araba Respubliko.
La malvenko de la araba armearo kontraŭ Israelo en 1967 dum la Sestaga milito, senigis Egiptujon el la duoninsulo Sinajo kaj el la zono Gazo. Post plia milito kontraŭ Israelo, nome Milito de Jom Kippur de 1973, Egiptujo rericevis la Sinajon rezulte de la pactraktatoj de Camp David, subskribita en 1978 de la sukcedanto de Nasser, Anvar Sadat.
Tiuj pactraktatoj estis malakceptitaj de la araba mondo, kaj la konsekvencoj estis forpelo de Egiptujo el la Araba Ligo kaj la ascendo de la islama fundamentismo en la lando post la revolucio irana.
En 1981 Sadat estis murdita kaj sukcedis lin Hosni Mubarak, kiu plutenis la politikon de sia antaŭulo. Enlanda politiko sukcesis venki la fundamentismon, spite kelkajn atencojn kontraŭ eksterlandaj turistoj, kiuj damaĝis la ĉefan enspezofonton de la lando: nome turismo.
Januare de 2011 la protestoj de nordafrika lando Tunizio etendiĝis al Egiptio, kie okazis multaj manifestacioj kaj en Kairo kaj en aliaj urboj: oni petis forigon de la delonga prezidento Hosni Mubarak. Post fortaj protestoj okazis popola revolucio kaj demisias la prezidento. Postaj liberaj balotoj donas la povon al partioj ligitaj al la politika islamismo, kaj estas elektita prezidanto Mohamed Mursi, gvidanto de la Islama Frataro.
En novembro 2012 Mursi deklaris, ke liaj decidoj ne estas submeteblaj al tribunala kontrolo kaj tiel donis al si kvazaŭ absolutan povon (kiun li poste iom malabsolutigis). Sekve okazis protestaj kaj ankaŭ subtenaj manifestacioj. Mursi prezentis proponon de konstitucio ellaboritan de islamemuloj kaj en decembro aranĝis plebisciton pri ĝi. Ĉar multaj juĝistoj rifuzis kunlabori pri la organizado de la plebiscito, necesis aranĝi ĝin en du fazoj; la partopreno estis modesta (ĉ. triono), sed la akcepto de la nova konstitucio klara (preskaŭ du trionoj de la voĉdonintoj).
Dum la 2010-aj jaroj okazis multaj atencoj en Egipto aŭ kontraŭ aviadiloj venantaj el aŭ alirantaj al Egipto, ofte kontraŭx policejoj en Sinajo, ĉefe fare de ĝihadistoj aŭ kontraŭuloj al la registaro, kiaj ekzemple ĉe la Flugo 804 de EgyptAir.
Demografio
Egiptujo estas la plej loĝata lando en la araba mondo, kun pli ol 80 milionoj da loĝantoj (proksimuma kalkulo de februaro 2008), 15 000 000 el kiuj loĝas en Kairo.
Alia grava urbo kun granda loĝantaro estas Aleksandrio, ĉe la Nila Delto. Ĉirkaŭ 98 % de la landa loĝantaro koncentriĝas laŭlonge de la rivero Nilo, kies fruktodonaj bordoj reprezentas nur 3,5 % de la totala areo. La loĝdenso de loĝantaro ambaŭflanke de la rivero Nilo estas unu el plej altaj en la mondo kaj ĝia kresko estas konsiderata unu el la drastaj problemoj de la lando.
La egiptoj estas sufiĉe homogena popolo. La influo kaj mediteranea (kiaj el grekoj kaj italoj) kaj araba aperas ĉefe norde; aldone estas la nubianoj sude. Oni proponis diversajn teoriojn pri la devenoj de la egiptoj, tamen, neniu estas evidenta, kaj plej amplekse akceptite estas ke la socio egipta estis rezulto de mikso de aziaj kaj orientafrikaj popoloj, kiu translokiĝis al la valo de la Nilo post la glaciepoko. Plejparto de la moderna socio egipta estas heterogena sed plu havas kulturajn ligojn kun la antikvegipta socio. La egipta popolo parolis nur kvin lingvojn el la afrikazia lingvaro (iam konataj kiel kam-semidaj). Vidu artikolon egipta lingvo.
Etnaj grupoj
La egiptoj plejparte estas idoj de la antikvaj egiptoj, popolo kiu delonge loĝas en nordorienta Afriko. Ĉirkaŭ 4000 islamaj militistoj arabaj eniris en Egiptujon. La arabaj enmigrintoj ekmiksiĝis kun la loka loĝantaro, kaj okazis geedziĝoj inter individuoj de la komunumoj kaj araba kaj indiĝena. Aldone ekzistas idoj de aliaj invadaj popoloj, kiaj la romianoj, grekoj kaj turkoj.
La indiĝenaj grupoj el Nubio loĝas en la norda parto de Sudano kaj en la suda parto de Egiptujo. Multaj vilaĝoj nubiaj restis inunditaj de la Naserlago, ĉe Asuano, post kio ties enloĝintoj deve translokiĝis al Asuano kaj al Kairo. La registaro ne agnoskas ilin kiel etnan minoritaton.
Estas aliaj etnaj minoritatoj en Egiptujo, kiaj la arabaj beduenoj de la duoninsulo Sinajo kaj de la araba dezerto, kaj la berberoj de la oazo Siva.
Malgranda nombro da grekoj, italoj, judoj kaj aliaj, kristanaj, minoritatoj miksiĝas kun la loka islama loĝantaro.
Egiptujo havas inter 500.000 kaj 3.000.000[1] da rifuĝintoj kaj azilpetantoj. Estas ĉirkaŭ 70.000 rifuĝintoj el Palestino[1] kaj 150.000 rifuĝintoj el Irako.[2] Sed plej alta nombro de rifuĝintoj devenas de Sudano, kaj estas ĉirkaŭkalkulate inter 2 kaj 5 milionoj.
| Grupo | Observoj |
|---|---|
| Egiptoj | 77 milionoj da loĝantoj. Plej granda parto de la loĝantaro (nome 98 %), kiu parolas la dialekton nomitan egipt-araba. |
| Beduenoj | 1.300.000 loĝantoj, parolas badavian (beduenaraban). |
| Ciganoj | 1.270.000 loĝantoj, aŭ 2 %, parolas la araban en ties dialektoj navar kaj helebi. |
| nubianoj | 1.240.000 loĝantoj, aŭ 2 %, parolas la dongolan. |
| Beĝaoj | 177.000 loĝantoj parolas la bisharinan. |
| Berberoj | 5.800 loĝantoj, parolas la sivian surloke en Siva. |
| Turkoj |
Lingvo
La oficiala lingvo estas la araba en Egiptujo. La egipta versio de la araba lingvo (Masri) estas hegemonia en la araba mondo, danke al la elstara gravo, kiun Egiptujo havas en komunikiloj (televido) kaj edukado en la araba. La egipt-araba adoptis elementojn de la egipta lingvo ekde tempo antaŭislama, same kiel el la turka, franca kaj angla. La nubianoj parolas la antikvan nubian lingvon. La berbera uziĝas en diversaj setlejoj en oazoj de la okcidenta dezerto. La kristanaj koptoj uzas la koptan por servo eklezia. En la egiptaj lernejoj oni instruas la anglan kaj la francan.
Religio
La oficiala religio en Egiptio estas la sunaa Islamo, al kiu apartenas 75 % de la loĝantaro.[3][4][5][6] La dua plej granda religia grupo estas la kopta malplimulto, kiu konsistigas 19 % de la tuta loĝantaro. La ceterajn 6 % konsistigas aliaj religiaj malplimultoj, ekzemple ortodoksuloj, armenaj kristanoj, katolikoj kaj protestantoj.
En Egiptujo vivis ankaŭ judoj, en malgranda nombro sed de granda ekonomia graveco. Ili forlasis la landon ekde 1956, kiam la armitaj fortoj de Israelo, Francio kaj Britio atakis Egiptujon.
Ekde la 1980-aj jaroj al la egipta soldataro apartenis islamistaj grupoj kaj ĝihadistoj. En 1992 komenciĝis kampanjo de armita perforto, kun centroj en Kairo kaj Supra Egiptujo, kies celo estis establi registaron baziĝantan sur strikte islama leĝo (ŝario). Viktimoj de perforto estis precipe kredantoj de la kopta eklezio, registaraj funkciuloj kaj turistoj. Homrajtaj organizaĵoj konstatis, ke la egipta registaro aplikis diskriminacion kontraŭ la kopta eklezio. La leĝoj koncernantaj la konstruadon de preĝejoj kaj la malferman praktikon de religio lastatempe malmultiĝis, sed la grava konstrulaborado en la preĝejoj ankoraŭ bezonas permeson de la registaro.
Vivnivelo
Ekzistas du precipaj klasoj. La unua estas la elitaro, edukitaj sub okcidenta influo, alt- aŭ mezklasa. Al la dua grupo, multe pli humilnivela, apartenas la agrokulturistoj, la urbanaro kaj la laborista klaso. Ekzistas enormaj diferencoj en vivstilo, kutimoj, nutrado, vestado ktp. En 1970 la registaro enkondukis liberalan ekonomian politikon nomatan "la malferma pordo". Ĉi tiu politiko estas interesa precipe por la unua grupo, ĉar ĝi ligiĝas kun la eksterlandaj kulturo kaj kapitalo.
Pasintece la virinoj de la malaltaj klasoj laboris sur la kampoj kun siaj edzoj, por vivteni sian familion, dum la virinoj de la pli altaj klasoj restis en la domoj, ĉar iliaj edzoj vivtenis la familion. Nun multaj virinoj laboras for de la kuirforno kaj uzas koltukojn por kovri sian kapon por memorigi, ke ili estas islamanoj.
La plej kutimaj pladoj de la egipta kuirarto estas patkukoj, kusari (pastaĵo kun cepoj kaj diversaj herboj), fruktoj kaj freŝaj legomoj. Teo aŭ kafo kutime akompanas manĝojn. Riĉaj egiptoj kutimas enmeti en siajn menuojn eŭropajn pladojn, precipe el la franca kuirarto.
Edukado
La rapida kresko de la loĝantaro saturis la edukan sistemon. La klasĉambroj estas plenaj, de la elementaj lernejoj al la universitatoj, kvankam al la lernejoj mankas taŭga materialo por realigi bonan klerigan laboron. Multaj infanoj estas en la lernejo malregule aŭ tute ne, ĉar ili devas labori. En 2005 oni taksis, ke 71,4 % de la loĝantaro scipovis skribi, inter ili 83 % de la viroj kaj 59,4 % de la virinoj.
Politiko
La ĉefministro de Egiptio (arabe رئيس الوزراء المصري, رئيس الحكومة) estas la gvidanto de la registaro de Egiptio. En la malfruaj 1970-aj jaroj, Egiptio havis plurajn kompromisajn registarojn kiuj montriĝis esti malstabilaj, pro la lukto ekestanta inter la prezidanto kaj la ĉefministro. De 1981 ĝis 2011, la socialisma naci-demokratia partio havis signifan plimulton en la Popola Asembleo kaj provizis la ŝtatan prezidanton. La naci-demokratia partio estis malfondita per la supera administra tribunalo la 16-an de aprilo 2011, sekvante la egiptan ribelon kiu fine kaŭzis la demision de la ŝtata prezidanto Hosni Mubarak. La 19-an de septembro 2015 ekdeĵoris la nuna ĉefministro Ŝerif Ismail.
Historio de Esperanto en Egiptujo
(laŭ EdE-E 1933)
La unuaj pioniroj estis: A. Piotet en Ismailia, Robert Laussac kaj René Japiot en Aleksandrio en 1901. La lasta en 1903 presis artikolojn en "La Correspondance Egyptienne illustrée." En 1908 Fadie en Chartum gvidis Esperanto-kursojn. En 1922 aperis propaganda gazeto Egipta Esperantisto. Laŭ la Dietterle-statistiko en 1928 esperantistoj estis en 6 urboj.
Pri la progresado en la lastaj jaroj [antaŭ 1934] informas nin la ICK-raportoj. "La movado pli kaj pli atingas palpeblan formon, kiel i. a. pruvas la regule aperantaj prop. artikoloj en la enlanda gazetaro, precipe araba" (1929). "La grupo de Port Said, konsilita de C. M. Cather, faris bonegan laboron. Pli kaj pli montriĝas la fruktoj de koresponda kurso en araba lingvo" (1930). "Valoran instigon ricevis la laboro per la vizito de Scherer kaj kelkaj paroladoj. La apero de araba lernolibro de Amin El-Mofti en Aleksandrio faciligis la instruadon" (1932). "La ekzisto de araba lernolibro, de arabaj ŝlosiloj kaj flugfolioj faciligis senteble la laboron. Specialan meriton pro sia senlaca laboro akiris Tadros Migalli en Fajumo, kiu fariĝis la efektiva gvidanto nuntempa. Ĉiama helpemo de Nassif Marus. Lastatempe la grupo de Kairo tre vigliĝis danke al la kunlaboro de L. N. Newell, kiu organizis kurson laŭ Cseh-metodo" (1933).
UEA-delegitoj en 1933 estis en Aleksandrio (ankaŭ Esperanto-grupo), Fajumo, Ismailija kaj Kafr Ghannam.
Referencoj
- ↑ 1,0 1,1 Refugees in Egypt.
- ↑ Iraq: from a Flood to a Trickle: Egypt
- ↑ artikolo pri Egiptio en la Monda faktolibro de CIA (angle). Alirita 30-a de septembro 2008.
- ↑ artikolo pri Egiptio en retejo de la usona ministerio pri eksteraj rilatoj, vidita la 30-an de septembro 2008
- ↑ artikolo pri Egiptio en retejo de la brita ministerio pri eksteraj rilatoj, vidita la 15-an de aŭgusto 2008
- ↑ religioj kaj loĝantoj en Egiptio, informoj de la enciklopedio LOOKLEX, vidita la 30-an de septembro 2008
Vidu ankaŭ
Pri geografio
- Nildeltaj inunditaj savanoj
- Sahar-dezerta ekoregiono
- Nilo
- Sinajo
- Ruĝa Maro
- Golfo de Akabo
- Golfo de Suezo
- Sueza Kanalo
Pri antikva Egiptujo
Vidu la artikolojn
- Egipta civilizo
- Aegyptus (pri la romia provinco Egiptujo de la jaro 30 antaŭ Kristo ĝis 395 post Kristo)
- Faraono (kun plena listo de tiuj)
- hieroglifoj
- Howard Carter
- Kleopatro
- Moseo
- Nefertito
- La Princo de Egipto
- Rozeta ŝtono
Pri postaj epokoj
- Aleksandrio
- Biblioteko de Aleksandrio
- Ptolemeo
- Origeno
- Plotino
- Sankta Antonio
- Sultano de Egiptio
- Nag-Hamado
- Napoleono la 1-a de Francio
- Nasser
- Qutb
- Brita regado en Egiptio
- Egipta Reĝlando
- Egipta revolucio de 2011
Eksteraj ligiloj
- esperante Informoj pri Egiptio en la vikio de UEA
- Ĉi tiu artikolo legita esperante ĉe YouTube
| ||||
| ||||
