Tabelvorto

La korelativoj aŭ tabelvortoj estas jenaj vortoj en Esperanto:

Sistemo

	-A (kvalito)	-AL (kaŭzo)	-AM (tempo)	-E (loko)	-EL (maniero)	-ES (aparteno)	-O (aĵo, afero)	-OM (kvanto)	-U (homo, situacio)
ĈI- (tutampleksa)	ĉia (j,n)	ĉial	ĉiam	ĉie (n)	ĉiel	ĉies	ĉio (n)	ĉiom	ĉiu (j,n)
I- (nedifinita)	ia (j,n)	ial	iam	ie (n)	iel	ies	io (n)	iom	iu (j,n)
KI- (demandovorto pri) (rilatovorto pri)	kia (j,n)	kial	kiam	kie (n)	kiel	kies	kio (n)	kiom	kiu (j,n)
NENI- (nea vorto pri)	nenia (j,n)	nenial	neniam	nenie (n)	neniel	nenies	nenio (n)	neniom	neniu (j,n)
TI- (montrovorto pri)	tia (j,n)	tial	tiam	tie (n)	tiel	ties	tio (n)	tiom	tiu (j,n)

• ti-, ki-, neni- ktp ne estas radikoj per si mem, nur kun korelativa finaĵo ili havas signifon. Oni devas do almeti netabelvortajn finaĵojn al plenaj tabelvortoj, krom en malmultaj okazoj (ekzemple "neniigi" kaj "neniiĝi"), kie la rezulta vorto estas jam establita.
  • neniigi, neniiĝi, nenifaro, nenieslando
  • ĉiesulino (slango)
  • tiama, iama
  • tiea (≈ tiuloka)
  • kialo
  • tiamaniere, kiamaniere... (≈ tiel, kiel...)
  • tioma, kioma, ...
  • ...ktp...

• Tamen, la tabelvortoj tio, kio, ktp ne povas pluraliĝi:
  • x tioj, kioj, ktp.
  • Kiel pluralojn, oni laŭbezone uzu la esprimojn "tiuj aferoj", "kiuj aferoj", ktp.

• Aliflanke, estas kontraŭ la Fundamento de Esperanto uzi la finaĵojn de la tabelvortoj kun netabelvortaj radikoj:
  • x alies
  • x mies
  • ...ktp...

Etimologio

Pluraj el la fontlingvoj de Esperanto posedas seriojn de interrespondaj pronomoj kaj adverboj, kiuj povis inspiri L.L. Zamenhof al lia korelativa sistemo, nome la angla, franca, germana, itala, pola kaj latina. Speciale oni pensas pri la rusa kaj malnovgreka kiel inspirofontoj (pli detale vd. en "Etimologia Vortaro de Esperanto" kaj "La Deveno de Esperanto" fare de Geraldo Mattos).

	Angla	Germana	Franca	Hispana	Portugala	Latina
	ki- / ti-	ki- / ti-	ki- / ti-	ki- / ti-	ki- / ti-	ki- / ti-
U (pronomo)	who / --	wer / der	qui, lequel / celui-là	quien, quién / ese	quem / esse(a) (pessoa)	quis / is
U (adjektivo)	which / that	welcher / dieser	quel / ce	cuál / ese	que, qual / esse	quis / is
O	what / that	was / das	quoi / cela	que, qué / eso	o que, que / isso	quid / id
A	what kind of / that kind of	was für ein / solch ein	quelle sorte de / tel	de qué tipo / de tal tipo	como, qual, de que tipo / tal	qualis / talis
E	where / there	wo / da	où / là	donde, dónde / ahí, allí	onde / aí, ali, lá	ubi / ibi
AM	when / then	wann / dann	quand / alors	cuando, cuándo / entonces	quаndo / nesse momento, então	quаndo / --
OM	how much / that much	wie viel / so viel	combien / tant	cuanto, cuánto / tanto	quanto / tal quantidade, tanto	quot / tot
EL	how / so, thus	wie / so	comment / ainsi	como, cómo / así	como, de que modo / desse modo, assim	quomodo / --
AL	why, wherefore / therefore	warum / darum	pourquoi / pour cela	por qué / por eso	porquê / por tal motivo, por isso	quare / eare
ES	whose / that one's	wessen / dessen	de qui / d'un tel	de quien, de quién, cuyo / de ese	de quem / dele(a)	cuius / eius

Tabelo de korelativoj en Esperanto kompare al la rusa kaj la pola

Jen komparo de la esperantaj, rusaj kaj polaj korelativoj, kiuj estas escepte regulaj kompare al neslavaj lingvoj.

	KI-	TI-	I-	NENI-	ĈI-
U	kiu кто kto	tiu тот tamten	iu кто-то ktoś	neniu никто nikt	ĉiu всякий wszyscy
O	kio что co	tio тот tamto	io что-то coś	nenio ничто nic	ĉio все wszystko
A	kia какой jaki	tia такой taki	ia какой-то jakiś	nenia никакой żaden, żadnego rodzaju	ĉia всяческий każdego rodzaju
E	kie где gdzie	tie там tam	ie где-то gdzieś	nenie нигде nigdzie	ĉie везде wszędzie
EN	kien куда	tien туда	ien куда-то	nenien никуда	ĉien куда угодно
AM	kiam когда kiedy	tiam тогда wtedy	iam когда-то kiedyś	neniam никогда nigdy	ĉiam всегда zawsze
OM	kiom сколько ile	tiom столько tyle	iom сколько-то ileś	neniom нисколько nic, żaden, wcale	ĉiom целиком każdą ilość
EL	kiel как jak	tiel так w ten sposób	iel как-то jakoś	neniel никак w żaden sposób	ĉiel всячески każdym sposobem
AL	kial почему dlaczego	tial потому dlatego	ial почему-то z jakiegoś powodu	nenial беспричинно bez powodu	ĉial по всякой причине z każdego powodu
ES	kies чей czyj	ties того tego	ies чей-то czyjś	nenies ничей niczyj	ĉies всех należący do wszystkich

Notu ke en la tabelo supre ne aperas ĉiuj tradukoj de la esperantaj korelativoj. Rimarku ke kelkfoje la iniciala litero aperas post prefikso kiel la iniciala "K" en сколько kaj la iniciala "T" en потому.

Rimarku ke en la pola lingvo kvar el la demandaj tabelvortoj komenciĝas per "k" aŭ enhavas ĝin, la montraj komenciĝas per "t" (aŭ enhavas ĝin), ĉiuj nedifinaj devenas el la demandaj per aldono de "ś", preskaŭ ĉiuj negativaj komenciĝas per "ni" kaj sep el naŭ kolektivaj komenciĝas per "wsz" (aŭ enhavas ĝin).

Reform-diskutoj

La korelativoj de Esperanto ŝparas multan lernadon kaj memor-streĉon, se lernanto foje alproprigis la sistemon. Instru-spertoj tamen montras, ke por lernantoj kun iuj okcident-eŭropaj lingvo-fonoj ili povas esti "malfacilaj", ĉar "fremdaj" kaj "arte faritaj", eble la plej "arte farita" parto de la Esperanta leksiko. Poetojn kelkfoje ĝenas, ke la tabela sistemo necesigas ĉiam du (aŭ kombine kun "ĉi") eĉ tri silabojn por tre ofte uzataj, plej bazaj vortoj. Eble pro tio la tabelvortoj en la pasinteco ofte estis, kaj ĉiam denove estas diskutataj laŭ du tendencoj: anstataŭigo per (laŭaserte) "pli natura" sistemo unuflanke, vastigo kaj ĝeneraligo de la tabelo aliflanke.

Ĉu anstataŭigo per pli "natura" sistemo?

L.L. Zamenhof mem estis preta rezigni pri la tabelvortoj en la (fine ne realigita) reform-diskuto de 1894. La reform-Esperanto Ido en 1908 tamen iris tiun vojon. La Iltisa Skolo en la 1980-aj jaroj vaste uzis paralelajn formojn kiel "hik" (de latina hic) por "tie ĉi". Tiuj proponoj kaj tendencoj ĝis hodiaŭ nek vaste eniris lernolibrojn, nek ĝeneralan lingvo-uzon.

Ĉu plivastigo de la tabelo?

La kontraŭa diskuto temas pri aldono de "multobligaj" elementoj al la tabelo, kaj "horizontale" kaj "vertikale". Iom vaste diskutata estas la demando, ĉu oni aldonu apud ki-, ti-, i-, neni- kaj ĉi- plian elementon ali-. Pro la kialoj klarigitaj en PMEG (vd. sekcion "eksteraj ligiloj") ankaŭ tiu propono restis escepto kaj ne eniris la ĝeneralan lingvaĵon. Ignorante la gramatikan karakteron nedisigeblan de la korelativoj oni facile kaj formale povus pensi pri distranĉo ekzemple el kiam, tiam, iam ktp. la (ŝajn-)elementon -am kaj kombini ĝin kun aliaj elementoj, ekzemple mult'am (ofte, multfoje). Ankaŭ tiaj reform-proponoj (prave) ne estas ĝeneraligitaj. Por pli detala diskuto vd. la eksterajn ligilojn.

Literaturo

• Gilles, André & Tvarožek, Eduard Vladimír 1971 : Ĉu "ali"-vortoj rajtas viciĝi en la tabelo de la korelativoj? Esperanto, 790 (10), p. 169
• Vilborg, Ebbe 2001 : Etimologia vortaro de Esperanto. Malmö: Eldona Societo Esperanto (poste en Stockholm). 5-a vol. S - Z, p. 142-148. ISBN 91-85288-23-3.

Eksteraj ligiloj

• Tabelvortoj en la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko.
• Artikoloj pri korelativoj en Esperanto en Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj (EBEA) (serĉu je "tabelvort").