Sumero: Malsamoj inter versioj

Browse history interactively

[kontrolita revizio]

← Iru al antaŭa ŝanĝo Iru al sekvanta ŝanĝo →

Enhavo forigita Enhavo aldonita

VidaVikiteksto

Enteksta

Kiel registrite je 19:34, 10 apr. 2020

Ĉi tiu artikolo estas redaktata de Kani.

Por eviti la riskon de redaktokonflikto, ne redaktu la artikolon. Kontrolu la kronologion kaj forigu la ŝablonon, se necese.

Sumero estis antikva lando en la suda parto de Mezopotamio. La nordon de la regiono okupadis Akado. La nomo de la lando devenas de la akada lingvo - "ŝumerum" (Biblio mencias ĝin kiel Ŝinar), mem sumeranoj nomis sian landon "ki-engir". La historio de Sumero daŭras almenaŭ de 3500 a.n.e. ĝis 2000 a.n.e. Ĝia kulturo estis alprenita de postaj regnoj de Mezopotamio: nome Babilonio kaj Asirio.

Historio

Sumeraj Civitoj

En la komenco de 3-a jarmilo ĉi tie ekzistis 12 civitoj, t.e. memregantaj urboj: Adab, Akŝak, Bad-tibira, Uruk (Erech - en Biblio), Kiŝ, Lagaŝ, Larak, Larsa, Nippur, Sippar, Umma kaj Ur. Ili sin prezentis kunfandiĝintaj kamparaj komunumoj, dividitaj je kvartaloj. En la centro de ĉiu kvartalo staris templo de loka dio. Ĉirkaŭkuŝantaj vilaĝetoj subordiĝis al tia "centro", kies reganto ("ensi") estis kaj militestro kaj ĉefpastro. Kiam unu civito fortigadis, kaj vastigadis sian potencon sur la najbaraj civitoj, ĝia reganto akceptadis la titolon de reĝo - Lugal (laŭvorte "granda"). La unuiĝo de lando okazis post longa tempo.

La plej gravaj urboj estis Ur kaj Uruk en la malsupra Mezopotamio, situanta iom pli norden urbo Lagaŝ, kaj pli norden - semidaj urboj Kiŝ kaj Mari. Dekomence prosperiĝis Kiŝ, sed en 27-a jarcento a.n.e. ribelis Uruka regnestro Gilgameŝ, kiu poste fariĝis mita heroo. Li venkis armeon de Kiŝanoj kaj establis sian potencon super la regiono.

Sumeranoj postlasis multajn fontojn, kiuj estis skribitaj ĝis la jaro 2000 a.n.e. Ili rakontas pri la sumeraj dioj kaj herooj. La plej konata inter ili estis Gilgameŝ, al kiu estas dediĉita multaj legendoj (Vidu ekzemple artikolon Eposo pri Gilgameŝ). De la 25-a jarcento a.n.e. plifortiĝis urbo Lagaŝ, kies regnestro Eanatum subordigis la tutan sudan Mezopotamion.

Danke al penado de multaj generacioj, valoj de Tigriso kaj Eŭfrato fariĝis fruktodona lando, kiu donis al ili grandajn rikoltojn. Sumeranoj ŝanĝadis sian rikolton de cerealoj kontraŭ materialoj, kiujn ili ne havis: ligno, metalo aŭ ŝtono por konstruado. Iliaj ĉaroj kun radoj kaj tabletoj por skribi aŭ kalkuli faciligadis komercon kun aliaj popoloj.

Dua prospero de Lagaŝ

Sargonida regno falis kun la subteno de sumera urbo Lagaŝ, kiu reviviĝis kaj fariĝis dominanta en la suda Mezopotamio. En la dua duono de 22-a jarcento a.n.e. en Lagaŝ regis reprezentanto de gutia tribo - ensi Gudea, kiu efektivigadis aktivan konstruadan politikon. Por konstruado de grandega templo li uzadis materialojn el najbaraj teroj. Pri la forteco de Gudea atestas la informo, ke al li subordigis loĝantaro kun pli 200 mil samrajtaj civitanoj. Dum la Lagaŝanoj restis fidelaj al gutia regado, aliaj urboj kontraŭstaris al konkerantoj. Post la granda ribelo, kiun gvidis urboj Ur kaj Uruk, en la fino de 22-a jarcento a.n.e., gutioj estis forpelitaj.

La 3-a dinastio de Ur

En la jaro 2109 a.n.e. Mezopotamio ankoraŭfoje estis unuiĝita, ĉi-foje sub la potenco de la 3-a dinastio de Ur, kiuj regis ĝis la fino de 3-a jarmilo a.n.e. Reprezentantoj de ĉi tiu dinastio sin nomis reĝoj de Sumero kaj Akado, pli poste - "reĝoj de kvar mondopartoj", kio atestas al ilia pretendo pri la mondpotenco. Foje ili sin nomis dioj, kio karakterizas al despotismo.

De la tempoj de la Ur-dinastio restis cent miloj da dokumentoj, kompilitaj de laborantoj en reĝaj kaj templaj oficejoj. Ili koncernis al la listoj de laborantoj, kalkuloj de labortagoj, faritaj taskoj ktp. La regno de Ur-dinastio estis same vasta, kiel la Sargona, kaj ĝisvivis pli ol unu jarcento. En la komenco de 20-a jarcento a.n.e. ĝi disfalis pro la samtempaj invadoj de amoridoj (de okcidento) kaj elamanoj (de oriento).

Kronologio de Sumero

4-a jarmilo	Irigacia agrokulturo disvolviĝis en suda Mezopotamio. Kelkaj vilaĝoj transformiĝis al urboj, inter ili la unuaj estis Eridu kaj Uruk.
ĉ. 3500	Civitoj de suda Mezopotamio evoluis kaj formis kulturon, kiu nomiĝas Sumero.
ĉ. 3100	Oni komencis uzi kojnoskribon.
ĉ. 2800	Etana, la reĝo de Kiŝ, konkeris aliajn urbojn kaj unuigis la landon.
28-a jc	La reĝo de Erech - Meskiaggaŝer, kontrolis Sumeron kaj etendis sian regnon de Mediteraneo ĝis Zagros-Montaro.
ĉ. 2700	La reĝo Enmebaragesi fariĝis reganto de Sumero, venkis Elamon. Nippur fariĝis kultura centro de Sumero.
27-a jc	La reĝo de Ur, Mesanepeda venkis reganton de Sumero kaj fondis la 1-an dinastion de Ur.
ĉ. 2500	La reĝo de Adab, Lugalanemundu, vastigis Sumeron de Persa Golfo ĝis Mediteraneo kaj de Taŭrus-montoj ĝis Zagros-montaro. Konfliktoj inter Sumeraj urboj malfortigis la landon.
ĉ. 2330	Sargono la 1-a la Granda konkeris la tutan Sumeron kaj faris nord-mezopotamian urbon Agade (Akado) nova ĉefurbo. De tio komenciĝis Akada dinastio.
ĉ. 2220	Gutiaj triboj de Zagros-Montaro konkeris kaj prenis kontrolon super Akado kaj Sumero.
ĉ. 2150	La regantoj de Lagaŝ ĉefrolis en Sumero, sed ili estis sub la gvido de gutianoj.
ĉ. 2115	Sumero denove estis sub lokaj regantoj, kiam Utuhegal el Erech venkas gutiojn.
ĉ. 2100	Generalo Ur-Nammu fondis la 3-an dinastion de Ur.
21-a jc	Sumero floris sub la stabila regnado.
ĉ. 2000	Elamanoj ruinigis Ur-on kaj kaptis la reĝon.
20-a jc	Multaj militoj inter urboj en Sumero, unue inter Isin kaj Larsa, poste inter Larsa kaj Babilono.
ĉ. 1900	La semida tribo Amoridoj konkeris Mezopotamion kaj establis sian rezidejon en Babilono.
1790	Hamurabi fariĝis reĝo de Babilonio kaj en sekvaj 3 jardekoj ĝi estiĝis plej forta potenco de Mezopotamio. De tio finiĝis Sumera historio kaj komenciĝis Babilona, tamen Sumera kulturo fariĝis centra parto de Babilona socio

Loĝantaro

Oni ĉirkaŭkalkulis, ke Uruk, unu el la plej grandaj urboj de Sumero, havis 50 000–80 000 loĝantojn en sia pinto;^[1] konsiderante la aliajn urbojn en Sumero, kaj la grandan agrikulturan loĝantaron, proksimuma ĉirkaŭkalkulo por la loĝantaro de Sumero povis esti 0.8 milionoj ĝis 1.5 milionoj. La tutmonda loĝantaro en tiu epoko estis ĉirkaŭkalkulita en 27 milionoj.^[2]

La Sumeranoj parolis senparencan lingvon, sed nombraj lingvistoj postulis, ke eblas detekti lingvan subtavolon de nekonata klasigo de antaŭ Sumero, ĉar nomoj de kelkaj gravaj urboj de Sumero ne estas sumeraj, kio pruvus influojn de pli fruaj loĝantoj.^[3] Tamen, la arkeologiaj registroj montras klaran seninterrompan kulturan kontinuecon ekde la setlejoj de la epoko de la plej frua Ubaida periodo (5300–4700 a.n.e. per C-14) en suda Mezopotamio. La Sumera popolo kiu setlis tie farmigis la terojn en tiu regiono kiu estis fekunda pro la sedimentoj alportitaj de la riveroj Tigriso kaj Eŭfrato.

Kelkaj arkeologoj spekuladis, ke la originaj parolantoj de antikva sumera lingvo eble estis farmistoj, kiuj translokiĝis malsupren el la nordo de Mezopotamio post perfektigi la irigacian agrikulturon tie. La ceramiko de la Ubaida periodo de suda Mezopotamio estis konektita Choga Mami transitional ware to the pottery of the Samarra period culture (c. 5700–4900 a.n.e. C-14) in the north, who were the first to practice a primitive form of irrigation agriculture along the middle Tigris River and its tributaries. The connection is most clearly seen at Tell Awayli (Oueilli, Oueili) near Larsa, excavated by the French in the 1980s, where eight levels yielded pre-Ubaid pottery resembling Samarran ware. According to this theory, farming peoples spread down into southern Mesopotamia because they had developed a temple-centered social organization for mobilizing labor and technology for water control, enabling them to survive and prosper in a difficult environment.

Others have suggested a continuity of Sumerians, from the indigenous hunter-fisherfolk traditions, associated with the bifacial assemblages found on the Arabian littoral. Juris Zarins believes the Sumerians may have been the people living in the Persian Gulf region before it flooded at the end of the last Ice Age.^[4]

Vidu ankaŭ

Bildaro

Gudea, princo de Lagaŝ. Statuo sidanta el diorito dediĉita al la dio Ningiŝzida, 2120 a.n.e. (periodo nov-sumera). Trovita en la ruinoj de Girsu, Tellō (suda Irako).
La regoj Sumero kaj Akado
Kontrakto en arkaika sumera lingvo, skribaĵo antaŭŭ-kojnoskriba, Luvro.
Sumero en Mezopotamio.

Notoj

↑ The Archaeology of Mesopotamia: Home - *** THIS FORUM IS ARCHIVED ***. Arkivita el la originalo je 2015-04-11. Alirita 2019-07-21.
↑ Colin McEvedy kaj Richard Jones, 1978, Atlas of World Population History, Facts on File, New York, (ISBN 0-7139-1031-3).
↑ Karen Rhea Nemet-Nejat. (1998) Daily life in ancient Mesopotamia. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-29497-6.
↑ Has the Garden of Eden been located at last?.

Sumero en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)
Kategorio Sumero en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)

[1] The Archaeology of Mesopotamia: Home - *** THIS FORUM IS ARCHIVED ***. Arkivita el la originalo je 2015-04-11. Alirita 2019-07-21.

[2] Colin McEvedy kaj Richard Jones, 1978, Atlas of World Population History, Facts on File, New York, (ISBN 0-7139-1031-3).

[Nemet-Nejat1998-3] Karen Rhea Nemet-Nejat. (1998) Daily life in ancient Mesopotamia. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-29497-6.

[4] Has the Garden of Eden been located at last?.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Linio 49: / Linio 49: @@
 Oni ĉirkaŭkalkulis, ke [[Uruk]], unu el la plej grandaj urboj de Sumero, havis 50 000–80 000 loĝantojn en sia pinto;<ref>{{Cite web|url=http://proteus.brown.edu/mesopotamianarchaeology/Home|archiveurl=https://archive.today/20150411005800/http://proteus.brown.edu/mesopotamianarchaeology/Home|url-status=dead|title=The Archaeology of Mesopotamia: Home - *** THIS FORUM IS ARCHIVED ***|access-date=2019-07-21|archive-date=2015-04-11}}</ref> konsiderante la aliajn urbojn en Sumero, kaj la grandan agrikulturan loĝantaron, proksimuma ĉirkaŭkalkulo por la loĝantaro de Sumero povis esti 0.8 milionoj ĝis 1.5 milionoj. La [[tutmonda loĝantaro]] en tiu epoko estis ĉirkaŭkalkulita en 27 milionoj.<ref>Colin McEvedy kaj Richard Jones, 1978, ''Atlas of World Population History'', Facts on File, New York, {{ISBN|0-7139-1031-3}}.</ref>
-The Sumerians spoke a [[language isolate]], but a number of linguists have claimed to be able to detect a [[substrate language]] of unknown classification beneath Sumerian because names of some of Sumer's major cities are not Sumerian, revealing influences of earlier inhabitants.<ref name="Nemet-Nejat1998">{{cite book|author=Karen Rhea Nemet-Nejat|title=Daily life in ancient Mesopotamia|url=https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme|url-access=registration|accessdate=29 November 2011|year=1998|publisher=Greenwood Publishing Group| isbn= 978-0-313-29497-6| page=[https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme/page/13 13]}}</ref> However, the [[archaeological record]] shows clear uninterrupted cultural continuity from the time of the early [[Ubaid period]] (5300–4700 BC [[Radiocarbon dating|C-14]]) settlements in southern Mesopotamia. The Sumerian people who settled here farmed the lands in this region that were made fertile by silt deposited by the [[Tigris]] and the [[Euphrates]].
+La Sumeranoj parolis [[Senparenca lingvo|senparencan lingvon]], sed nombraj lingvistoj postulis, ke eblas detekti lingvan subtavolon de nekonata klasigo de antaŭ Sumero, ĉar nomoj de kelkaj gravaj urboj de Sumero ne estas sumeraj, kio pruvus influojn de pli fruaj loĝantoj.<ref name="Nemet-Nejat1998">{{cite book|author=Karen Rhea Nemet-Nejat|title=Daily life in ancient Mesopotamia|url=https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme|url-access=registration|accessdate=29a de novembro 2011|year=1998|publisher=Greenwood Publishing Group| isbn= 978-0-313-29497-6| page=[https://archive.org/details/dailylifeinancie00neme/page/13 13]}}</ref> Tamen, la [[Arkeologio|arkeologiaj registroj]] montras klaran seninterrompan kulturan kontinuecon ekde la setlejoj de la epoko de la plej frua Ubaida periodo (5300–4700 a.n.e. per [[Radiokarbona datado|C-14]]) en suda Mezopotamio. La Sumera popolo kiu setlis tie farmigis la terojn en tiu regiono kiu estis fekunda pro la [[sedimento]]j alportitaj de la riveroj [[Tigriso]] kaj [[Eŭfrato]].
-Some archaeologists have speculated that the original speakers of ancient Sumerian may have been farmers, who moved down from the north of Mesopotamia after perfecting irrigation agriculture there. The [[Ubaid period]] pottery of southern Mesopotamia has been connected via [[Choga Mami]] transitional ware to the pottery of the [[Samarra]] period culture (c. 5700–4900 BC [[Radiocarbon dating|C-14]]) in the north, who were the first to practice a primitive form of irrigation agriculture along the middle Tigris River and its tributaries. The connection is most clearly seen at Tell Awayli (''Oueilli'', ''Oueili'') near [[Larsa]], excavated by the French in the 1980s, where eight levels yielded pre-Ubaid pottery resembling Samarran ware. According to this theory, farming peoples spread down into southern Mesopotamia because they had developed a temple-centered social organization for mobilizing labor and technology for water control, enabling them to survive and prosper in a difficult environment.{{Citation needed|date=June 2011}}
+Kelkaj arkeologoj spekuladis, ke la originaj parolantoj de antikva [[sumera lingvo]] eble estis [[farmisto]]j, kiuj translokiĝis malsupren el la nordo de Mezopotamio post perfektigi la irigacian agrikulturon tie. La [[ceramiko]] de la Ubaida periodo de suda Mezopotamio estis konektita [[Choga Mami]] transitional ware to the pottery of the [[Samarra]] period culture (c. 5700–4900 a.n.e. [[Radiokarbona datado|C-14]]) in the north, who were the first to practice a primitive form of irrigation agriculture along the middle Tigris River and its tributaries. The connection is most clearly seen at Tell Awayli (''Oueilli'', ''Oueili'') near [[Larsa]], excavated by the French in the 1980s, where eight levels yielded pre-Ubaid pottery resembling Samarran ware. According to this theory, farming peoples spread down into southern Mesopotamia because they had developed a temple-centered social organization for mobilizing labor and technology for water control, enabling them to survive and prosper in a difficult environment.
 Others have suggested a continuity of Sumerians, from the indigenous hunter-fisherfolk traditions, associated with the [[bifacial]] assemblages found on the Arabian littoral. [[Juris Zarins]] believes the Sumerians may have been the people living in the Persian Gulf region before it flooded at the end of the last Ice Age.<ref>{{Cite web | url=http://www.ldolphin.org/eden/ | title=Has the Garden of Eden been located at last?}}</ref>
 == Vidu ankaŭ ==