Sjunika provinco

Situo de la provinco Sjuniko en ruĝa koloro en mapo de Armenio

Sjuniko estas unu el la marzoj (provincoj) de Armenio. Ĝia ĉefurbo estas Kapan. Ĝi havas areon de 4.506 km² kaj loĝantaron de ĉirkaŭ 145.000 loĝantoj (1991). Ĝi havas limojn norde, nordoriente kaj oriente kun la Sekur-zonoj de Azerbajĝano (norde la kelbaĝara distrikto kaj Laĉino, inter alie la koridoro de Laĉino, pli sude de ĝi la distriktoj Qubadli kaj Zangilan), sude kun la rivero Arakso 35 km kun Irano (provinco Okcidenta Azerbajĝano), okcidente kun la azera eksklavo Naĥiĉevano kaj nordokcidente kun la provinco Vajoco-Dzoro.

Etimologio

Historie, Sjuniko supozeble estas unu el la 15 provincoj de la antikva Armenia Reĝlando. Diverstempe la regiono de la nuna Sjuniko estis konata ankaŭ sub aliaj nomoj kiel Sjunia, Sisaksan kaj Zangezur (aŭ Zangadzor). Tamen la nuna nomo de la provinco devenas de la antikva armena Siunia dinastio, kiuj estis la naĥararoj (regantoj) de la historia provinco Sjuniko ekde la 1-a jarcento.

Geografio

Sjuniko situas inter la Naĥiĉevana Aŭtonoma Respubliko de Azerbajĝano de okcidento, kaj la fakta sendependa Arcaĥa Respubliko de la oriento. La provinco Vajoco-Dzoro de Armenio formas siajn nordajn limojn, dum la rivero Aras sude apartigas Sjunikon de Irano. Sjuniko kovras areon de 4.506 km² (15% de la tuta areo de Armenio), kio igas ĝin la dua plej granda provinco en Armenio post Gegharkunik laŭ la suma areo.

Historie la nuna teritorio de la provinco okupas la plej grandan parton de la historia Sjunika provinco de Antikva Armenio.

Sjuniko estas montara regiono, ĉefe kovrita de densaj verdaj arbaroj. La montoj Zangezuro okupas plej multajn teritoriojn de Sjuniko. Monto Kaputĝugh kun alteco de 3905 metroj kaj Monto Gazanasar kun alteco de 3829 metroj estas la plej altaj pintoj de la provinco.

Multaj el la arbaroj en Sjuniko estas protektitaj de la registaro, inkluzive de la Nacia Parko Arevik, la Ŝtata Rezervejo Ŝikahogh, la Rezervejo Boghakar, la Rezervejo Goris, la Rezervejo Plane Grove, la Sanktejon Lago Lago kaj la Sanktejon Zangezur,

Gravaj akvobasenoj inkluzivas la riverojn Vorotan, Vogĝi, Sisian, Meghri kaj Vaĉagan. Somera temperaturo povas atingi ĝis 40 °C, kvankam la averaĝa temperaturo estas ĉirkaŭ 22 °C, dum vintre ĝi povas atingi ĝis -12,5 °C. Ĝia limo kun Naĥiĉevano okcidente estas difinita de la montoj Zangezuro.

La montokresto Meghri ĉe la ekstrema sudo de Armenio kutimis esti hejmo de la endanĝerigitaj kaŭkazaj leopardoj. Tamen, nur unu individuo el ili estis kaptita per foto inter aŭgusto 2006 kaj aprilo 2007, kaj neniu spuro de aliaj leopardoj estis trovitaj dum esploroj kondukitaj super areo de 296.9 km ². La loka predobazo povus subteni 4-10 individuojn, sed ŝtelĉasado kaj tumultoj kaŭzitaj de bredado de brutoj, kolektado de manĝeblaj plantoj kaj fungoj, senarbarigo kaj homaj induktitaj arbarofajroj estas tiel altaj, ke ili superas la toleremajn limojn de leopardoj. Dum esploroj en 2013-2014, fotilaj kaptaĵoj registris leopardojn en 24 lokoj en suda Armenio, el kiuj 14 situas en la Zangezur-montaro.

Historio

La regiono

La regiono havas antikvan historion: jarmilaj megalitoj troviĝas en Zorac Karer.

La regiono Sjuniko estas sudorienta provinco de historia Armenio. Ĝi estis dividita en 12 distriktojn aŭ kantonojn (gavar, գավառ):

• Ernĝak (Երնջակ);
• Ĝahuk (Ճահուկ);
• Vajocdzor (Վայոցձոր);
• Gegarkunik (Գեղարքունիք);
• Ałahēčk (Աղահեջք );
• Sogk (Սոդք);
• Cguk (Ծղուկք);
• Haband (Հաբանդ);
• Bagk (Բաղք);
• Dzork (Ձորք);
• Arevik (Արևիք);
• Kovsakan (Կովսական).

Ĝi havis du ĉefurbojn Ŝgat kaj Baghaberd kiu regis de fine de la 3-a jarcento fare de la dinastio de hajkidoj, post Sisak, filo de Gegham filo de Amasia Hajkazuni.

Post la morto de Vasak la 3-a en 821, Sjuniko estas dividita de siaj filoj inter okcidenta Sjuniko (Gegarkunik), kiu malaperis ĉirkaŭ 920, kaj orienta Sjuniko. Vassak la 7-a kaj Smbat la 2-a estas rekonitaj kiel sendependaj reĝoj fare de islamanoj kontraŭe al la bagratida reĝeco de Anio. La lasta princo de Orienta Sjuniko, Grigor la 5-a (kiu mortis en 1084) havas kiel posteulon sian bofraton (t.e. fraton de sia edzino) Senekerim-Ion, titola reĝo de Kaŭkaza Albanio. De 1175 ĝis 1437, ĝi estis ekregata de la nobela familio kartvel-armena Orbeljan.

Laŭ Cyril Toumanoff fine de la 15-a jarcento, la dinastio de "melikoj" (armenaj lokaj princoj) el la "Ĥalbakidoj-Proŝidoj", kiuj disputis kaj postulis kun pli malpli sukceso la regionon de Vajocdzoro al la familio Orbeljan kiu ekloĝis en Zangezuro:

Jesaja (1687 - 1725), la plej aĝa filo de la dinastio Orbeljan, elmigris al Karabaĥo kie li fondis la meliklandon de Ĝraberd dum unu el liaj pli junaj infanoj, Israel Ori, provis veki la atenton de Okcidentopri la sorto de Armenio kaj ties sendependeco.

Post la lasta armena princo aŭ meliko de ĉi tiu branĉo, la meliklando de Zangezuro malaperis kaj fariĝis parto de la Rusa Imperio.

Irana regado

Inter la mezo de la 18-a kaj frue en la 19-a jarcento, Sjuniko estis parto de la Karabaĥa ĥanato de la Safavida Imperio. Ĝi ankaŭ estis regita de la otomanoj inter 1578 kaj 1606 kaj denove inter 1722 kaj 1736.

Komence de la 18-a jarcento, Sjuniko estis asociita kun la armena armea gvidanto David Bek, kiu gvidis la liberigan kampanjon de la armenoj de Sjuniko kontraŭ Safavida Irano kaj la invadaj otomanaj turkoj. David Bek komencis siajn batalojn en 1722 kun la helpo de miloj da lokaj armenaj patriotoj, kiuj liberigis Sjunikon. La centro de la lukto de David Bek estis la fortikaĵo Baghaberd nordokcidente de Kapan kaj de la fortikaĵo Halidzor sudokcidente de Kapan kie li mortis en 1728.

Unua Armena Respubliko

Inter 1918 kaj 1920 Sjuniko estis inkluzivita en la mallongdaŭra Respubliko Armenio. Post la sovetiĝo de Armenio, Sjuniko fariĝis la ĉefa centro de la rezisto kontraŭ la bolŝevikoj, tiel fariĝis parto de la nerekonita Respubliko Montara Armenio sub la gvidado de Garegin Nĵdeh. La urbo Goris estis la fakta ĉefurbo de la mallongdaŭra nerekonita ŝtato. Tamen, la Ruĝa Armeo faris amasajn militajn operacojn en aprilo 1921, atakante Sjunikon de la nordo kaj oriento. Post monatoj da furiozaj bataloj kun la Ruĝa Armeo, Montara Armenio kapitulacis en julio 1921 sekvante la promesojn de Sovetunio konservi la montregionon kiel parton de sovetia Armenio. Post la konflikto, Garegin Nĵdeh, liaj soldatoj, kaj multaj eminentaj armenaj intelektuloj, inkluzive de gvidantoj de la unua Sendependa Respubliko de Armenio, transiris la limon al najbara persa urbo Tabrizo. Tiel, Sjuniko fariĝis parto de la Armena Soveta Socialisma Respubliko en julio 1921.

Soveta Sjuniko

Armenaj trupoj finfine sekurigis la regionon sed iliaj klopodoj estis vanaj kiam la bolŝevikoj, sukcesaj en la Rusia enlanda milito, eniris profunde en Kaŭkazion. Sjuniko estis unu el la lastaj gravaj forpuŝoj de la sendependa armena ŝtato kies gvidantoj estis poste forpelitaj de alvenantaj sovetaj instancoj al Irano. Dum sovetiigo, Sjuniko fariĝis parto de soveta Armenio, dum la du aliaj pridisputataj teritorioj, Naĥiĉevano kaj Montara Karabaĥo iĝis parto de soveta Azerbajĝano. Ĝi tiam fariĝis parto de Armenio sub la Transkaŭkaza FSSR kaj parto de la Armena SSR en 1936. Sub soveta regado, Sjuniko suferis detruan tertremon en aprilo 1931, lasante 80% de ĝiaj vilaĝoj detruitaj. Posta tertremo trafis la regionon en majo dum la sama jaro, detruante 27 el 38 vilaĝoj en la distrikto Sisian.

Kiel administra unuo, nuntempa Sjuniko estis dividita en la regionojn de Meghri, Kapan, Goris kaj Sisian.

Malgraŭ la maltrankvilaj fruaj jaroj de la regiono en Sovetunio, ĝi iom post iom komencis resaniĝi kun granda parto de la infrastrukturo de la areo rekonstruita kaj plibonigita. Dum la soveta epoko, Sjuniko notiĝis kiel fonto de metala kaj ora produktado. Tamen, la regiono estis skuita de la renovigo de la konflikto pri Montara Karabaĥo kun najbara Azerbajĝano. En 1987–1989, la ceteraj azeraj loĝantoj fuĝis de la regiono kiel rezulto de intergenta perforto. Ĉi tiu elirado de azera loĝantaro igis Sjunikon kaj Armenion ĝenerale pli homogenaj.

Sendependa Armenio

Ekde la dissolvo de Sovetunio en 1991, Sjuniko estas konsistiga parto de la Respubliko Armenio. Post la sendependeco de Armenio, la 4 rajonoj de la sovetia Sjuniko kunfandiĝis dum la administra reformo de 1995, por formi la Provincon Sjuniko kun la urbo Kapan kiel la provinca ĉefurbo. Estante la plej suda provinco de la respubliko, ĝi akiris strategian kaj ekonomian gravecon por Armenio. La limo kun Irano plibonigis la eksportadon de esencaj energiaj rimedoj de Armenio al Irano kaj aliaj regionoj. Lastatempe, nova 140-kilometroj longa dukto Armenio-Irano estis malfermita, antaŭvidita provizi Armenion per abundaj kvantoj da gaso. La nova dukto altiris la nordan najbaron de Armenio, Kartvelio, celante malpliigi ĝian dependecon de la energio de Rusio.

En 2000 oni trovis malnovan tombejon inter la vilaĝoj Kornidzor kaj Ĥndzoresk apud Goris. Ĝi estis konstruita dum la regado de la tjurka tribo kara-kojunlo.

La provinco

Kiel aliaj armenaj provincoj (marzoj en armena lingvo), Sjuniko estis kreita de la Armena Konstitucio adoptita la 5-an de julio 1995, efektivigita ĉi-rilate de la Leĝo pri Administra Teritoria Divido de la Respubliko Armenio de la 4-a de decembro 1995 kaj per la Dekreto pri Publika Administrado en la Provincoj de la Respubliko Armenio de la 2-a de majo 1997. La provinco Sjuniko estis tiel formita per la fuzio de kvar sovetiaj rajonoj: Goris, Kapan, Sisian kaj Meghri.

Demografio

Loĝantaro

Laŭ la oficiala censo de 2011, Sjuniko havas loĝantaron de 141.771 (69.836 viroj kaj 71.935 virinoj), formante ĉirkaŭ 4.7% de la tuta loĝantaro de Armenio. La urba loĝantaro estas 95.170 (67.13%) kaj la kampara estas 46.601 (32.87%). La provinco havas 7 urbajn kaj 102 kamparajn komunumojn. La plej granda urba komunumo estas la provinca centro Kapan, kun loĝantaro de 43,190. La aliaj urbaj centroj estas Goris, Sisian, Kaĝaran, Meghri, Agarak kaj Dastakert.

Kun 2,661 loĝantoj, la vilaĝo Ŝinuhajr estas la plej granda kampara komunumo Sjuniko.

Etnoj kaj religio

Sjunik estas preskaŭ tute loĝata de etnaj armenoj, kiuj apartenas al la Armena Apostola Eklezio. La reguliga korpo de la eklezio estas la Diocezo de Sjunik, nuntempe estrita de pastro Zaven Jaziĉjan. La Katedralo Sankta Gregorio de Goris estas la sidejo de la diocezo.

Administraj dividoj

Rezulte de la administraj reformoj okazintaj la 24-an de novembro 2015, la 17-an de junio 2016 kaj la 9-an de junio 2017, Sjuniko estas nuntempe dividita en 8 komunumojn (hamajnkner), el kiuj 5 estas urbaj, kaj 3 estas kamparaj.

Kulturo

Fortikaĵoj kaj arkeologiaj lokoj

• Zorac Karer: La prahistoria arkeologia ejo de Zorac Karer estas kredata de multaj sciencistoj inkluzive de Paris Herouni kaj Onik Ĥnkikjan kiel prahistoria astronomia observatorio,
• Fortikaĵo Baghaberd de la 4-a jarcento,
• Fortikaĵo Vorotnaberd de la 5-a jarcento,
• Fortikaĵo Meghri de la 11-a jarcento,
• Fortikaĵo Halidzor de la 17-a jarcento,
• la artefaritaj kavernoj de Ĥndzoresk.

Preĝejoj kaj monaĥejoj

• Monaĥejo Sankta Johano de 691 de Sisian .
• Monaĥejo Tatev de la 9-a jarcento.
• Vorotnavank monaĥeja komplekso de la 10-a jarcento.
• Vahanavank monaĥeja komplekso de la 10-a jarcento.
• Monaĥejo Bgheno-Noravank de la 11-a jarcento.
• Monaĥeja komplekso Tatevi Anapat de la 17-a jarcento.

Vidu ankaŭ

• Sjunika reĝlando

Eksteraj ligiloj

• Turisma gvidilo tra Sjuniko