Asirianoj: Malsamoj inter versioj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Etikedo: redakto de fonto je 2017
Etikedo: redakto de fonto je 2017
Linio 63: Linio 63:


===Ekde la safavidoj ĝis otomana regado ===
===Ekde la safavidoj ĝis otomana regado ===
La otomanoj certigis sian kontrolon pri Mezopotamio kaj Sirio en la unua duono de la 17-a jarcento post la Otomana-Safavida-Milito (1623-39) kaj la rezultinta Traktato de Zuhab . Non-islamanoj estis organizitaj en milionojn . Siriaj kristanoj tamen estis ofte konsiderataj unu miliono kune kun armenoj ĝis la 19-a jarcento, kiam nestorianoj, siriaj ortodoksuloj kaj ldaldeoj akiris tiun rajton ankaŭ.
La otomanoj certigis sian regadon super Mezopotamio kaj Sirio en la unua duono de la 17-a jarcento post la Otomana-Safavida Milito (1623-39) kaj la rezultinta [[Traktato de Zuhab]]. Neislamanoj estis organizitaj en [[Milio (Otomana Imperio)|miliojn]]. Siriaj kristanoj tamen estis ofte konsiderataj unu milio kune kun armenoj ĝis la 19-a jarcento, kiam nestorianoj, siriaj ortodoksuloj kaj ĥaldeoj akiris tiun rajton ankaŭ.


La arameaj parolantaj mezopotamiaj kristanoj estis delonge dividitaj inter anoj de la Orienta Eklezio , ofte nomata " Nestorianoj ", kaj anoj de la Siria Ortodoksa Eklezio , ofte nomata Jakobitoj . Ĉi-lastajn organizis Marutha de Tikrit (565–649) kiel 17 diocezoj sub "Metropolano de la Oriento" aŭ " Maphrian ", tenante la plej altan rangon en la Siria Ortodoksa Eklezio post tiu de la Siria Ortodoksa Patriarko de Antioochio kaj Ĉiuj Orienta . La mapriano loĝis ĉe Tikrit ĝis 1089, kiam li translokiĝis al la urbo Mosul dum duona jarcento, antaŭ ol ekloĝi en la proksimaMonaasteryejo de Mar Mattai (ankoraŭ apartenanta al la Siria Ortodoksa Eklezio) kaj tiel ne malproksime de la loĝejo de la Eliya vico de Patriarkoj de la Orienta Eklezio. De 1533, la posedanto de la ofico estis konata kiel la Maphrian de Mosul, por distingi lin de la Maphrian de la Patriarko de Tur Abdin .
La arameaj parolantaj mezopotamiaj kristanoj estis delonge dividitaj inter anoj de la [[Asiria Eklezio de la Oriento|Orienta Eklezio]], ofte nomataj "Nestorianoj", kaj anoj de la [[Siria Ortodoksa Eklezio]], ofte nomata jakobanoj. Ĉi-lastajn organizis Marutha de Tikrit (565–649) kiel 17 diocezoj sub "Metropolito de la Oriento", tenante la plej altan rangon en la Siria Ortodoksa Eklezio post tiu de la Siria Ortodoksa Patriarko de Antioĥio. La metropolito loĝis en [[Tikrit]] ĝis 1089, kiam li translokiĝis al la urbo [[Mosulo]] dum duona jarcento, antaŭ ol ekloĝi en la proksima monaĥejo de Mar Mattai (ankoraŭ apartenanta al la Siria Ortodoksa Eklezio) kaj tiel ne malproksime de la loĝejo de la Patriarkoj de la Orienta Eklezio. De 1533, la posedanto de la ofico estis konata kiel la ''Mapriano ''de Mosulo, por distingi lin de la Mapriano de la Patriarkejo de Tur Abdin.


En 1552, grupo de episkopoj de la Orienta Eklezio de la nordaj regionoj de Meze kaj Salmas , kiuj estis malkontentaj pri rezervo de patriarka sinsekvo al membroj de ununura familio, eĉ se la elektita posteulo estis iom pli ol infano, elektita kiel rivala patriarko la abato de la Monaasteryejo Rabban Hormizd , Yohannan Sulaqa . Ĉi tio tute ne estis la unua skismo en la Orienta Eklezio. Ekzemplo estas la provo anstataŭigi Timoteon la 1-an (779–823) per Efremo de Gandīsābur.
En 1552, grupo de episkopoj de la Orienta Eklezio de la nordaj regionoj de [[Dijarbakiro]] kaj [[Selmas]], kiuj estis malkontentaj pri rezervo de patriarka sinsekvo al membroj de ununura familio, eĉ se la elektita posteulo estis iom pli ol infano, elektita kiel rivala patriarko la abato de la Monaĥejo Rabban Hormizd, Yohannan Sulaqa. Ĉi tio tute ne estis la unua skismo en la Orienta Eklezio. Ekzemplo estas la provo anstataŭigi Timoteon la 1-a (779–823) per Efremo de Gandīsābur.


Laŭ tradicio, patriarko povus esti ordinita nur de iu kun ĉefepiskopa (metropola) rango, rango al kiu nur membroj de tiu familio estis promociitaj. Pro tiu kialo, Sulaqa vojaĝis al Romo, kie, prezentita kiel la nova patriarko elektita, li eniris komunecon kun la katolika eklezio kaj estis ordinita de la papo kaj rekonita kiel patriarko. La titolo aŭ priskribo laŭ kiu li estis rekonita kiel patriarko estas diverse donita kiel "Patriarko de Mosul en Orienta Sirio";  "Patriarko de la Eklezio de la ldaldeoj de Mosul";  "Patriarko de la ldaldeoj";  "patriarko de Mosul"; aŭ "patriarko de la orientaj asiroj", ĉi tiu lasta estas la versio donita de Pietro Strozzi sur la dua lasta sennombra paĝo antaŭ paĝo 1 de lia ''De Dogmatibus Chaldaeorum'' ,  el kiu angla traduko estas donita en la ''Malgrandaj Orientaj Eklezioj de'' Adrian Fortescue. .
Laŭ tradicio, patriarko povus esti ordinita nur de iu kun ĉefepiskopa (metropolita) rango, rango al kiu nur membroj de tiu familio estis promociitaj. Pro tiu kialo, Sulaqa vojaĝis al Romo, kie, prezentita kiel la nova patriarko elektita, li eniris en komunion kun la katolika eklezio kaj estis ordinita de la papo kaj rekonita kiel patriarko. La titolo aŭ priskribo laŭ kiu li estis rekonita kiel patriarko estas diverse donita kiel "Patriarko de Mosulo en Orienta Sirio";  "Patriarko de la Eklezio de la Ĥaldeoj de Mosulo";  "Patriarko de la Ĥaldeoj"; "Patriarko de Mosulo"; aŭ "Patriarko de la orientaj asirianoj", ĉi tiu lasta estas la versio donita de Pietro Strozzi sur la dua lasta sennombra paĝo antaŭ paĝo 1 de lia ''De Dogmatibus Chaldaeorum'', el kiu angla traduko estas donita en la ''Malgrandaj Orientaj Eklezioj de'' Adrian Fortescue.


Mar Shimun VIII Yohannan Sulaqa revenis al norda Mezopotamio en la sama jaro kaj riparis sian sidlokon en la mezo. Antaŭ ol esti malliberigita kvar monatojn kaj poste en januaro 1555 mortigita de la guberniestro de Amadiya laŭ instigo de la rivala patriarko de Alqosh , la ''linio Aliya'' ,  li ordinis du metropolojn kaj tri aliajn episkopojn,  tiel komencante nova eklezia hierarkio: la patriarka linio konata kiel la ''linio Shimun'' . La areo de influo de ĉi tiu patriarkeco baldaŭ translokiĝis de meze de oriento, riparante la sidejon, post multaj ŝanĝoj, en la izolita vilaĝo Qochanis .
Mar Ŝimun la 8-a Johannan Sulaka revenis al norda Mezopotamio en la sama jaro kaj riparis sian sidlokon en Dijarbakiro. Antaŭ ol esti malliberigita kvar monatojn kaj poste en januaro 1555 mortigita de la guberniestro de [[Amadija]] laŭ instigo de la rivala patriarko de Alkoŝ, la ''linio Alija'',  li ordinis du metropolitojn kaj tri aliajn episkopojn, tiel komencante nova eklezia hierarkio: la patriarka linio konata kiel la ''linio Ŝimun''. La areo de influo de ĉi tiu patriarkejo baldaŭ translokiĝis de Dijarbakiro de oriento, riparante la sidejon, post multaj ŝanĝoj, en la izolita vilaĝo Koĉanis.


La ''Shimun-linio'' poste fordrivis de Romo kaj en 1662 adoptis kredan profesion malkongruan kun tiu de Romo. Gvidado de tiuj, kiuj deziris komunecon kun Romo, pasis al la ĉefepiskopo de Jozefo la 1-a , rekonita unue de la turkaj civilaj aŭtoritatoj (1677) kaj poste de Romo mem (1681). Jarcenton kaj duonon poste, en 1830, estreco de la katolikoj (la ldaldea katolika eklezio ) estis donita al Yohannan Hormizd, membro de la familio, kiu dum jarcentoj provizis la patriarkojn de la legitimisto "Eliya-linio", kiu venkis la plej multajn el la sekvantoj de tiu linio. Tiel la patriarka linio de tiuj, kiuj en 1553 eniris komunecon kun Romo, nun estas patriarkoj de la "tradiciisma" flugilo de la Orienta Eklezio, tiu, kiu en 1976 oficiale adoptis la nomon " Asira Eklezio de la Oriento ".
La ''Ŝimun-linio'' poste devojiĝis de [[Katolika Eklezio|Romo]] kaj en 1662 adoptis kredan konfeson malkongruan kun tiu de Romo. Gvidado de tiuj, kiuj deziris komunion kun Romo, pasis al la ĉefepiskopo Jozefo la 1-a, rekonita unue de la turkaj civilaj aŭtoritatoj (1677) kaj poste de Romo mem (1681). Jarcenton kaj duono poste, en 1830, estreco de la katolikoj (la [[Ĥaldea katolika Eklezio|Ĥaldea katolika eklezio]]) estis donita al Johannan Hormizd, membro de la familio, kiu dum jarcentoj provizis la patriarkojn de la legitimisto "Elija-linio", kiu venkis la plej multajn el la sekvantoj de tiu linio. Tiel la patriarka linio de tiuj, kiuj en 1553 eniris komunion kun Romo, nun estas patriarkoj de la "tradiciisma" branĉo de la Orienta Eklezio, tiu, kiu en 1976 oficiale adoptis la nomon "[[Asiria Eklezio de la Oriento]]".


En la 1840-aj jaroj multaj el la asiroj loĝantaj en la montoj Hakkari en la sudorienta angulo de la Otomana Regno estis buĉitaj de la kurdaj emiroj de Hakkari kaj Bohtan.
En la 1840-aj jaroj multaj el la asirianoj loĝantaj en la montoj [[Hakkâri|Hakkari]] en la sudorienta angulo de la [[Otomana Imperio]] estis amase murditaj de la kurdaj emiroj de Hakkari kaj Bohtan.


Alia grava masakro de asiroj (kaj armenoj) en la Otomana Regno okazis inter 1894 kaj 1897 de turkaj trupoj kaj iliaj kurdaj aliancanoj dum la regado de sultano Abdul Hamid II . La motivoj por ĉi tiuj masakroj estis provo certigi tutislamismon en la Otomana Imperio, rankoro pri la kompara riĉeco de la antikvaj indiĝenaj kristanaj komunumoj, kaj timo, ke ili provos apartiĝi de la ŝanceliĝanta Otomana Imperio. Asirianoj estis masakritaj en Diyarbakir , Hasankeyef , Sivaskaj aliaj partoj de Anatolio, de sultano Abdul Hamid II. Ĉi tiuj atakoj kaŭzis la morton de pli ol miloj da asiroj kaj la devigan "otomanigon" de la loĝantoj de 245 vilaĝoj. La turkaj trupoj prirabis la restaĵojn de la asiriaj setlejoj kaj ĉi tiuj poste estis ŝtelitaj kaj okupitaj de kurdoj. Senarmaj asiraj virinoj kaj infanoj estis seksperfortitaj, torturitaj kaj murditaj.
Alia grava masakro de asirianoj (kaj de armenoj) en la Otomana Imperio okazis inter 1894 kaj 1897 de turkaj trupoj kaj iliaj kurdaj aliancanoj dum la regado de sultano [[Abd-ul-Hamid la 2-a|Abdul Hamid la 2-a]]. La motivoj por ĉi tiuj masakroj estis provo certigi [[Tutislamismo|tutislamismon]] en la [[Otomana Imperio]], rankoro pri la kompara riĉeco de la antikvaj indiĝenaj kristanaj komunumoj, kaj timo, ke ili provos apartiĝi de la ŝanceliĝanta Otomana Imperio. Asirianoj estis masakritaj en [[Dijarbakiro]], [[Hasankeyef]], [[Sivas]] kaj aliaj partoj de [[Anatolio]], de sultano [[Abd-ul-Hamid la 2-a|Abdul Hamid la 2-a]]. Ĉi tiuj atakoj kaŭzis la morton de pli ol miloj da asirianoj kaj la devigan "otomanigon" de la loĝantoj de 245 vilaĝoj. La turkaj trupoj prirabis la restaĵojn de la asiriaj setlejoj kaj ĉi tiuj poste estis ŝtelitaj kaj okupitaj de kurdoj. Senarmaj asiriaj virinoj kaj infanoj estis seksperfortitaj, torturitaj kaj murditaj.


==Vidu ankaŭ==
==Vidu ankaŭ==

Kiel registrite je 23:25, 3 nov. 2020

Flago dela asirianoj.

Asirianoj (ܣܘܪ̈ܝܐ, Sūrāyē / Sūrōyē ) estas etno indiĝena de Mezopotamio, historia regiono en Mezoriento. Kelkaj sin identigas kiel sirianoj, arameoj, kaj ĥaldeoj. Parolantoj de la novaramea branĉo de semidaj lingvoj same kiel la primaraj lingvoj en iliaj loĝlandoj, modernaj asirianoj estas siriaj kristanoj, kiuj postulas sian devenon de Asirio, unu el la plej malnovaj civilizoj en la mondo, devenanta de 2500 a.K.en antikva Mezopotamio .

La tribaj regionoj, kiuj formas la asirian patrujon, estas partoj de la nuntempa norda Irako (ebenaĵo de Ninivo kaj gubernio Dahuk), sudorienta Turkio (Hakkari kaj Tur Abdin), nordokcidenta Irano (Urmijo) kaj, pli ĵuse, nordorienta Sirio (gubernio Hasaka). La plimulto migris al aliaj regionoj de la mondo, inkluzive de Nordameriko, Levantenio , Aŭstralio, Eŭropo, Rusio kaj Kaŭkazio dum la pasinta jarcento. Elmigrado deĉenigis eventojn kiel la Masakroj de Dijarbakiro, la Asiria Genocido (samtempa kun la Armena kaj Greka genocidoj) dum la Unua Mondmilito de la Otomana Imperio kaj aliancitaj kurdaj triboj, la Masakro de Simelo en Irako en 1933, la Irana Revolucio de 1979 , arabaj naciismaj baazismaj politikoj en Irako kaj Sirio, la pliiĝo de Islama Ŝtato de Irako kaj la Levantenio kaj ĝia transpreno de la plejparto de la ebenaĵo de Ninivo.

Asirianoj estas ĉefe kristanaj, plejparte aliĝantaj al la orienta kaj okcidenta siriaj liturgiaj ritoj de kristanismo.  La eklezioj, kiuj konsistigas la orientan sirian riton, inkluzivas la Ĥaldean Katolikan Eklezion, Asirian Eklezion de la Oriento kaj la Antikvan Eklezion de la Oriento, dum la eklezioj de la okcidenta Siria rito estas la Siria Ortodoksa Eklezio kaj Siria Katolika Eklezio. Ambaŭ ritoj uzas la klasikan sirian lingvon kiel sian liturgian lingvon.

Plej lastatempe, post la Iraka Milito de 2003 kaj la Siria enlanda milito, komencitaj en 2011, delokigis grandan parton de la restanta asiria komunumo el sia patrujo kiel rezulto de etna kaj religia persekutado fare de islamaj ekstremistoj. El la miliono aŭ pli da irakanoj raportitaj de Unuiĝintaj Nacioj, kiuj fuĝis de Irako post la okupado, preskaŭ 40% estis asirianoj, kvankam asirianoj okupis nur ĉirkaŭ 3% de la iraka demografio antaŭmilita.

Pro la apero de la Islama Ŝtato kaj la transpreno de granda parto de la asiria patrujo fare de la terora grupo, alia grava ondo de asiria delokiĝo okazis. La Islama Ŝtato estis forpelita de la asiriaj vilaĝoj en la rivervalo Ĥabur kaj la regionoj ĉirkaŭ la urbo Hasaka en Sirio antaŭ 2015, kaj de la Niniva ebenaĵo en Irako antaŭ 2017. En norda Sirio, asiriaj grupoj partoprenis ambaŭ politike kaj armee en la kurda-dominata sed multetna Siriaj Demokrataj Fortoj kaj Aŭtonoma Administracio de Norda kaj Orienta Sirio.

Historio

Antaŭkristana historio

Asirio estas la patrujo de la asiria popolo; ĝi situas en la antikva Proksima Oriento. En prahistoriaj tempoj, la regiono, kiu estis konata kiel Asirio (kaj Subartu), estis hejmo de neandertaloj kiel la restaĵoj de tiuj, kiuj estis trovitaj ĉe la kaverno Ŝanidar. La plej fruaj Neolitikaj lokoj en Asirio apartenis al la kulturo Ĝarmo ĉ. 7100 a.K. kaj Tell Hasuna, la centro de la Hasuna kulturo, ĉ. 6000 a.K.

La historio de Asirio komenciĝas per la formado de la urbo Asur eble jam en la 25-a jarcento a.K.  La asiria reĝlisto registras reĝojn devenantajn de la 25-a jarcento a.K. pluen, la plej frua estis Tudija, kiu estis samtempulo de Ibrium de Ebla. Tamen multaj el ĉi tiuj fruaj reĝoj estus lokaj regantoj, kaj de la fino de la 24-a jarcento a.K. ĝis la frua 22-a jarcento a.K., ili kutime estis subuloj de la Akada Imperio. Dum la frua bronzepoka periodo, Sargono unuigis ĉiujn indiĝenajn semidajn parolantajn homojn (inkluzive la asirianojn) kaj la sumeranojn de Mezopotamio sub la Akada Imperio (2335-2154 a.K.). La urboj Aŝuro kaj Ninivo (nuntempa Mosulo), kiu estis la plej malnova kaj plej granda urbo de la antikva Asiria Imperio,  kune kun kelkaj aliaj urboj kaj vilaĝoj, ekzistis jam en la 25-a jarcento a.K., kvankam ili aperas sumer-regataj administraj centroj nuntempe, anstataŭ sendependaj ŝtatoj. La sumeranoj fine absorbiĝis en la akadan (asiri-babilonan) loĝantaron.

En la tradicioj de la Asiria Eklezio de la Oriento, ili devenas de la nepo de Abraham (Dedan, filo de Jokŝan), prapatro de la antikvaj asirianoj. Tamen ne ekzistas historia bazo por la biblia aserto; estas neniu mencio en asiriaj registroj (kiuj datiĝas jam de la 25-a jarcento a.K.). Aŝur-ubalit la 1-a renversis la Mitanni ĉ. 1365 a.K., kaj la asirianoj profitis de ĉi tiu disvolviĝo prenante la regadon de la orienta parto de Mitania teritorio, kaj poste ankaŭ aneksante hititajn, babilonajn, amoridajn kaj huridajn teritoriojn. La asiria popolo, post la falo de la Nov-Asiria Imperio en 609 a.K. estis sub la regado de la Novbabilona kaj poste la Persa imperio, kiu konsumis la tutan novbabilonan aŭ "ĥaldean" imperion en 539 a.K. Asirianoj iĝis frontliniaj soldatoj por la Persa Imperio sub Kserkso la 1-a, ludante gravan rolon en la Batalo de Maratono sub Dario la 1-a en 490 a.K. Herodoto, kies Historioj estas la ĉefa fonto de informo pri tiu batalo, faras neniun mencion pri asirianoj rilate al ĝi.

Malgraŭ la enfluo de fremdaj elementoj, la ĉeesto de asirianoj estas konfirmita per la kultado de la dio Aŝur: referencoj al la nomo travivas ĝis la 3-a jarcento post Kristo. La grekoj, partoj kaj romianoj havis sufiĉe malaltan nivelon de integriĝo kun la loka loĝantaro en Mezopotamio, kio permesis al iliaj kulturoj pluvivi. La reĝlandoj Osroene, Adiabene, Hatra kaj Asur, kiuj estis sub parta rego, havis asirian identecon.

Lingvo

Aperante en Sumero ĉ. 3500 a.K., kojnskribaĵo komenciĝis kiel sistemo de piktogramoj. Ĉirkaŭ 3000 a.K., la bildaj reprezentadoj pli simpliĝis kaj pli abstraktiĝis, ĉar la uzata nombro da uzantoj malgrandiĝis. La originala sumera skribo estis adaptita por la verkado de la akada (babilona kaj asira) kaj hitita lingvo.

La Kültepe-tekstoj, kiuj estis skribitaj en la malnova asiria, konservas la plej fruajn konatajn spurojn de la hitita lingvo, kaj la plej fruan atestadon de iu ajn hindeŭropa lingvo, datitajn al la 20-a jarcento a.K. Plej multe de la arkeologia evidenteco estas tipa de Anatolio anstataŭ de Asirio, sed la uzo de kojnskribo kaj dialekto estas la plej bona indiko de asiriaa ĉeesto. Ĝis nun pli ol 20 000 kojnskribaj tabeloj estis retrovitaj.

Ekde 1700 antaŭ nia erao kaj pluen, la sumera lingvo estis konservita de la antikvaj babilonanoj kaj asirianoj nur kiel liturgia kaj klasika lingvo por religiaj, artaj kaj sciencaj celoj.

La akada lingvo, kun siaj ĉefaj dialektoj asiria kaj babilona, ​​iam la lingvafrankao de la Proksima Oriento, komencis malkreski dum la novasiria imperio ĉirkaŭ la 8-a jarcento a.K., estante marĝenigita de la malnova aramea lingvo dum la regado de Tiglatpilezero la 3-a. Antaŭ la helena periodo, la lingvo plejparte limiĝis al fakuloj kaj pastroj laborantaj en temploj en Asirio kaj Babilonio.

Frua kristana periodo

Ekde la 1-a jarcento a.K., Asirio estis la batalkampo de la longedaŭraj Romi-persaj militoj. Granda parto de la regiono estis la roma provinco de Asirio el 116 al 118 p.K. sekvante la konkerojn de Trajano, sed post parta-inspirita asiria ribelo, la nova imperiestro Hadriano retiriĝis de la mallongdaŭra romia provinco de Asirio kaj ĝia najbara provincoj en 118 p.K. Post sukcesa kampanjo en 197–198, Severus konvertis la reĝlandon Osroeno, centrita en Edessa, en lima romia provinco. Romia influo en la areo finiĝis sub Joviano en 363, kiu forlasis la regionon post finado de rapida packontrakto kun la sasanidoj. De la pli posta dua jarcento, la Romia Senato inkludis plurajn famajn asirianojn, inkluzive de Tiberio Klaŭda Pompejano kaj Avidio Kasio.

La asirianoj estis kristanigitaj en la unua ĝis tria jarcentoj en romia Sirio kaj romia Asirio. La loĝantaro de la sasanida provinco Asōristān estis miksitaj unu, kunmetita de Asirio, Sirianoj en la malproksima sudo kaj la okcidentaj dezertoj kaj persoj. La greka elemento en la urboj, ankoraŭ forta dum la Parta Imperio, ĉesis esti etne aparta en sasanidaj tempoj. La plimulto de la loĝantaro estis orient-arameaj parolantoj .

Kune kun la arameoj, armenoj, grekoj kaj nabateoj, la asirianoj estis inter la unuaj homoj, kiuj konvertiĝis al kristanismo kaj disvastigis orientan kristanismon al la Malproksima Oriento malgraŭ fariĝi, ekde la 8-a jarcento, minoritata religio en sia patrujo sekvante la islamanan konkeron de Persio .

En 410, la Koncilio de Seleŭkio-Ktesifono, la ĉefurbo de la Sasanida Imperio,  organizis la kristanojn ene de tiu imperio en kio iĝis konata kiel la Orienta Eklezio. Ĝia estro estis deklarita esti la episkopo de Seleŭkio-Ktesifono, kiu en la dokumentoj de la konsilio estis referita kiel la Granda aŭ Grava Metropolito, kaj kiu baldaŭ poste estis nomita la Katolikoso de la Oriento. Poste ankaŭ la titolo de Patriarko estis uzata. Diocezoj estis organizitaj en provincoj, ĉiu el kiuj estis sub la aŭtoritato de metropolito. Ses tiaj provincoj estis starigitaj en 410.

Alia konsilio okazinta en 424 deklaris, ke la Katolikoso de la Oriento estas sendependa de "okcidentaj" ekleziaj aŭtoritatoj (tiuj de la Romia Imperio).

bldaŭ poste kristanoj en la Romia Imperio estis dividitaj per sia sinteno rilate al la Koncilio de Efeso (431), kiu kondamnis Nestorianismon, kaj la Koncilion de Kalcedonio (451), kiu kondamnis Monofizitismon. Tiuj, kiuj ial rifuzis akcepti unu aŭ alian el ĉi tiuj konsilioj, estis nomataj nestorianoj aŭ monofizitoj, dum tiuj, kiuj akceptis ambaŭ konciliojn, okazigitajn sub la aŭspicioj de la romiaj imperiestroj, estis nomataj melkitoj (devenantaj de siria malkā, reĝo). Ĉiuj tri grupoj ekzistis inter la siriaj kristanoj, la orientaj sirianoj nomiĝis nestorianoj kaj la okcidentaj sirianoj dividiĝis inter la monofizitoj (hodiaŭ la Siria Ortodoksa Eklezio, ankaŭ konata kiel jakobitoj, laŭ Jakobo Baradai) kaj tiuj, kiuj akceptis ambaŭ konciliojn (ĉefe hodiaŭa Ortodoksa eklezio, kiu adoptis la bizancan riton en la greka, sed ankaŭ la Maronita Eklezio, kiu konservis sian okcidentan sirian riton kaj ne estis tiel proksime akordigita kun Konstantinopolo). Post la divido la orientaj kaj okcidentaj sirianoj disvolviĝis apartaj dialektoj. Kun la pliiĝo de siria kristanismo, orienta aramea lingvo ĝuis renesancon kiel klasika lingvo en la dua ĝis 8-a jarcentoj, kaj specoj de tiu formo de aramea (novarameaj lingvoj) estas ankoraŭ parolataj de kelkaj grupetoj de jakobitaj kaj nestoriaj kristanoj en la Proksima Oriento.

Araba konkero

La asirianoj komence spertis kelkajn periodojn de religia kaj kultura libereco intermetitaj kun periodoj de severa religia kaj etna persekutado post la islama konkero de Persujo en la 7-a jarcento. Asirianoj kontribuis al islamaj civilizoj dum la Umajadaj kaj Abasidaj kaliflandoj tradukante verkojn de grekaj filozofoj al siria lingvo kaj poste al la araba. Ili ankaŭ elstaris je filozofio, scienco kaj teologio kaj la personaj kuracistoj de la abasidaj kalifoj ofte estis asirianoj, kiel la longdaŭra dinastio Buĥtiŝu. Multaj erudiciuloj pri la Domo de Saĝo havis asiriaan kristanan fonon.

Indiĝenaj asirianoj fariĝis duaklasaj civitanoj en pli granda araba islama ŝtato, kaj tiuj, kiuj rezistis arabigon kaj konvertiĝon al islamo, estis submetitaj al severa religia, etna kaj kultura diskriminacio, kaj certaj limigoj estis truditaj al ili. Asirianoj estis ekskluditaj de specifaj devoj kaj okupoj rezervitaj por islamanoj, ili ne ĝuis la samajn politikajn rajtojn kiel islamanoj, ilia vorto ne estis egala al tiu de islamano en juraj kaj civilaj aferoj, ĉar kristanoj estis submetataj al pago de speciala imposto, al ili estis malpermesite disvastigi sian religion aŭ konstrui novajn preĝejojn en islamaj landoj, sed oni ankaŭ atendis ke ili aliĝu al la samaj leĝoj pri posedaĵo, kontrakto kaj devo kiel la islamaj araboj. Ili ne povis serĉi konvertiĝon de islamano, ne-islama viro ne povis geedziĝi kun islama virino kaj la infano de tia geedziĝo estus konsiderita islama. Ili ne povis posedi islaman sklavon kaj devis porti malsamajn vestojn ol tiuj de islamanoj por esti distingeblaj. Aldone al la kroma imposto, ili ankaŭ estis postulataj pagi imposton pro la tereno kiu estis pli peza la imposto pro kristanoj. Tamen al ili estis certigita protekto, donita religia libereco kaj regi sin laŭ siaj propraj leĝoj.

Ĉar ne-islama predikado estis puninda per morto sub Ŝario, la asirianoj estis devigitaj prediki en Transoksiano, Mezazio, Hindio, Mongolio kaj Ĉinio kie ili establis multajn preĝejojn. La Eklezio de la Oriento estis konsiderita kiel unu el la plej gravaj kristanaj potenculoj en la mondo, kune kun latina kristanismo en Eŭropo kaj la Orientromia imperio.

Ekde la 7-a jarcento post Kristo Mezopotamio konstante enfluis arabojn, kurdojn kaj aliajn iranajn popolojn,  kaj poste tjurkajn popolojn. Asirianoj estis ĉiam pli marĝenigitaj, persekutitaj, kaj iom post iom fariĝis malplimulto en sia propra patrujo. Konvertiĝo al Islamo rezulte de peza impostado, kiu ankaŭ rezultigis malpliigitan enspezon de iliaj regantoj. Kiel rezulto, la novaj konvertitoj migris al islamaj garnizonurboj proksimaj.

Asirianoj restis regantaj en Alta Mezopotamio ĝis la 14-a jarcento  kaj la urbo Aŝuro estis ankoraŭ okupita de asirianoj dum la islama periodo ĝis la mezo de la 14-a jarcento kiam la islama turk-mongola reganto Timur faris religie motivitan masakron kontraŭ asirianoj. Poste ne estis notoj pri asirianoj restantaj en Aŝuro laŭ la arkeologia kaj numismata registro. De ĉi tiu punkto, la asiria loĝantaro draste reduktiĝis en sia patrujo.

Ekde la 19-a jarcento, post la pliiĝo de naciismo en Balkanio, la otomanoj komencis rigardi asirianojn kaj aliajn kristanojn en sia orienta fronto kiel eblan minacon. La kurdaj emiroj klopodis plifirmigi sian potencon atakante asiriajn komunumojn, kiuj jam estis bone establitaj tie. Akademiuloj taksas, ke dekmiloj da asirianoj en la regiono Hakkari estis murditaj en 1843 kiam Bedr Ĥan Beg , la emiro de Bohtan, invadis ilian regionon. Post posta masakro en 1846, la otomanoj estis devigitaj de la okcidentaj potencoj interveni en la regionon, kaj la rezultinta konflikto detruis la kurdajn emirlandojn kaj reasertis la otomanan potencon en la areo. La asirianoj estis submetitaj al la masakroj de Dijarbakiro iom poste.

Estante kulture, etne kaj lingve apartaj de siaj islamaj najbaroj en la Proksima Oriento, la araboj, la persoj, kurdoj, turkoj, la asirianoj eltenis multe da malfacilaĵoj tra sia lastatempa historio kiel rezulto de religia kaj etna persekuto de ĉi tiuj grupoj.

Mongola kaj turklingva regado

Post la regado de la selĝukoj kaj la bujidoj, la regiono sub la regado de la Mongola Imperio post la falo de Bagdado en 1258. La mongolaj ĥanoj simpatiis kun kristanoj kaj ne damaĝis ilin. La plej elstara inter ili estis probable Isa Kelemeĉi, diplomato, astrologo kaj estro de la kristanaj aferoj en Juan Ĉinio. Li pasigis kelkan tempon en Persio sub la Ilĥanlando. La masakroj de Timur de la 14-a jarcento detruis la asirian popolon. La masakroj kaj forraboj de Timuro de ĉio kristana draste reduktis ĝian ekziston. Fine de la regado de Timur, la restanta asiria loĝantaro preskaŭ estis ekstermita en multaj lokoj. Direkte al la fino de la 13-a jarcento, Bar Hebraeus, la konata asiria erudiciulo kaj hierarko, trovis "multe da trankvilo" en sia diocezo en Mezopotamio. La diocezo de Sirio, li skribis.

La regiono poste estis regata de la Irane loĝantaj tjurklingvaj konfederacioj de ak-kojunloj kaj kara-kojunloj. Poste, ĉiuj asirianoj, same kiel kun la resto de la etnoj loĝantaj en la antaŭaj teritorioj de la ak-kojunloj, falis en safavidajn manojn ekde 1501.

Ekde la safavidoj ĝis otomana regado

La otomanoj certigis sian regadon super Mezopotamio kaj Sirio en la unua duono de la 17-a jarcento post la Otomana-Safavida Milito (1623-39) kaj la rezultinta Traktato de Zuhab. Neislamanoj estis organizitaj en miliojn. Siriaj kristanoj tamen estis ofte konsiderataj unu milio kune kun armenoj ĝis la 19-a jarcento, kiam nestorianoj, siriaj ortodoksuloj kaj ĥaldeoj akiris tiun rajton ankaŭ.

La arameaj parolantaj mezopotamiaj kristanoj estis delonge dividitaj inter anoj de la Orienta Eklezio, ofte nomataj "Nestorianoj", kaj anoj de la Siria Ortodoksa Eklezio, ofte nomata jakobanoj. Ĉi-lastajn organizis Marutha de Tikrit (565–649) kiel 17 diocezoj sub "Metropolito de la Oriento", tenante la plej altan rangon en la Siria Ortodoksa Eklezio post tiu de la Siria Ortodoksa Patriarko de Antioĥio. La metropolito loĝis en Tikrit ĝis 1089, kiam li translokiĝis al la urbo Mosulo dum duona jarcento, antaŭ ol ekloĝi en la proksima monaĥejo de Mar Mattai (ankoraŭ apartenanta al la Siria Ortodoksa Eklezio) kaj tiel ne malproksime de la loĝejo de la Patriarkoj de la Orienta Eklezio. De 1533, la posedanto de la ofico estis konata kiel la Mapriano de Mosulo, por distingi lin de la Mapriano de la Patriarkejo de Tur Abdin.

En 1552, grupo de episkopoj de la Orienta Eklezio de la nordaj regionoj de Dijarbakiro kaj Selmas, kiuj estis malkontentaj pri rezervo de patriarka sinsekvo al membroj de ununura familio, eĉ se la elektita posteulo estis iom pli ol infano, elektita kiel rivala patriarko la abato de la Monaĥejo Rabban Hormizd, Yohannan Sulaqa. Ĉi tio tute ne estis la unua skismo en la Orienta Eklezio. Ekzemplo estas la provo anstataŭigi Timoteon la 1-a (779–823) per Efremo de Gandīsābur.

Laŭ tradicio, patriarko povus esti ordinita nur de iu kun ĉefepiskopa (metropolita) rango, rango al kiu nur membroj de tiu familio estis promociitaj. Pro tiu kialo, Sulaqa vojaĝis al Romo, kie, prezentita kiel la nova patriarko elektita, li eniris en komunion kun la katolika eklezio kaj estis ordinita de la papo kaj rekonita kiel patriarko. La titolo aŭ priskribo laŭ kiu li estis rekonita kiel patriarko estas diverse donita kiel "Patriarko de Mosulo en Orienta Sirio";  "Patriarko de la Eklezio de la Ĥaldeoj de Mosulo";  "Patriarko de la Ĥaldeoj"; "Patriarko de Mosulo"; aŭ "Patriarko de la orientaj asirianoj", ĉi tiu lasta estas la versio donita de Pietro Strozzi sur la dua lasta sennombra paĝo antaŭ paĝo 1 de lia De Dogmatibus Chaldaeorum, el kiu angla traduko estas donita en la Malgrandaj Orientaj Eklezioj de Adrian Fortescue.

Mar Ŝimun la 8-a Johannan Sulaka revenis al norda Mezopotamio en la sama jaro kaj riparis sian sidlokon en Dijarbakiro. Antaŭ ol esti malliberigita kvar monatojn kaj poste en januaro 1555 mortigita de la guberniestro de Amadija laŭ instigo de la rivala patriarko de Alkoŝ, la linio Alija,  li ordinis du metropolitojn kaj tri aliajn episkopojn, tiel komencante nova eklezia hierarkio: la patriarka linio konata kiel la linio Ŝimun. La areo de influo de ĉi tiu patriarkejo baldaŭ translokiĝis de Dijarbakiro de oriento, riparante la sidejon, post multaj ŝanĝoj, en la izolita vilaĝo Koĉanis.

La Ŝimun-linio poste devojiĝis de Romo kaj en 1662 adoptis kredan konfeson malkongruan kun tiu de Romo. Gvidado de tiuj, kiuj deziris komunion kun Romo, pasis al la ĉefepiskopo Jozefo la 1-a, rekonita unue de la turkaj civilaj aŭtoritatoj (1677) kaj poste de Romo mem (1681). Jarcenton kaj duono poste, en 1830, estreco de la katolikoj (la Ĥaldea katolika eklezio) estis donita al Johannan Hormizd, membro de la familio, kiu dum jarcentoj provizis la patriarkojn de la legitimisto "Elija-linio", kiu venkis la plej multajn el la sekvantoj de tiu linio. Tiel la patriarka linio de tiuj, kiuj en 1553 eniris komunion kun Romo, nun estas patriarkoj de la "tradiciisma" branĉo de la Orienta Eklezio, tiu, kiu en 1976 oficiale adoptis la nomon "Asiria Eklezio de la Oriento".

En la 1840-aj jaroj multaj el la asirianoj loĝantaj en la montoj Hakkari en la sudorienta angulo de la Otomana Imperio estis amase murditaj de la kurdaj emiroj de Hakkari kaj Bohtan.

Alia grava masakro de asirianoj (kaj de armenoj) en la Otomana Imperio okazis inter 1894 kaj 1897 de turkaj trupoj kaj iliaj kurdaj aliancanoj dum la regado de sultano Abdul Hamid la 2-a. La motivoj por ĉi tiuj masakroj estis provo certigi tutislamismon en la Otomana Imperio, rankoro pri la kompara riĉeco de la antikvaj indiĝenaj kristanaj komunumoj, kaj timo, ke ili provos apartiĝi de la ŝanceliĝanta Otomana Imperio. Asirianoj estis masakritaj en Dijarbakiro, Hasankeyef, Sivas kaj aliaj partoj de Anatolio, de sultano Abdul Hamid la 2-a. Ĉi tiuj atakoj kaŭzis la morton de pli ol miloj da asirianoj kaj la devigan "otomanigon" de la loĝantoj de 245 vilaĝoj. La turkaj trupoj prirabis la restaĵojn de la asiriaj setlejoj kaj ĉi tiuj poste estis ŝtelitaj kaj okupitaj de kurdoj. Senarmaj asiriaj virinoj kaj infanoj estis seksperfortitaj, torturitaj kaj murditaj.

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligiloj

Ĉi tiu artikolo estas verkita en Esperanto-Vikipedio kiel la unua el ĉiuj lingvoj en la tuta Vikipedia projekto.