Sano: Malsamoj inter versioj

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Browse history interactively
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
Neniu resumo de redakto
Linio 22: Linio 22:
* [[Medio|Fizika medio]]
* [[Medio|Fizika medio]]
* Personaj sanpraktikoj
* Personaj sanpraktikoj
* Sana [[infanzorgado]]
* Sana [[infandisvolviĝo]]
* [[biologio|Biologio]] kaj [[genetiko]]
* [[biologio|Biologio]] kaj [[genetiko]]
* [[Sansistemo|Sansistemaj servoj]]
* [[Sansistemo|Sansistemaj servoj]]

Kiel registrite je 18:24, 11 jul. 2015

varba afiŝo pri vakcino kontraŭ variolo kaj morbilo (1979)
Obezeco estis statusa simbolo en renesanca kulturo: "La toskana Generalo Alessandro del Borro", atribuita al Andrea Sacchi, 1645. Ĝi estas nun ĝenerale rigardata kiel manko de sano.
flago de Monda Organizaĵo pri Sano.

En iu organismo, la sano estas la stato de ekvilibro de vivo, kaj ebligas pluan vivadon. Ĝi estus la nivelo de funkcia aŭ metabola efiko de vivanta organismo. Ĝi ankaŭ aludas vivon sen malsano aŭ trofrua morto. Ĉe homoj ĝi estas la kapablo de individuoj aŭ komunumoj por adaptiĝis kaj memadministriĝi fronte al fizikaj, mensaj aŭ sociaj defioj.[1]

La Monda Organizaĵo pri Sano difinas sanon en plej larĝa senco en sia konstitucio de 1948 kiel, "stato de kompleta fizika, mensa, kaj socia bonfarto, kaj ne konsistas nur de la manko de malsano aŭ kripleco."[2][3] Tiu difino estis celo de polemiko, partikulare pro manko de funkcianta valoro kaj pro la problemo kreita pro la uzo de la vorto "kompleta"[4][5] Ankaŭ aliaj difinoj estis proponitaj, inter kiuj ĵusa difino kiu kunrilatas sanon kaj personan kontentiĝon.[6][7] Klasigaj sistemoj kiaj tiu de la WHO Family of International Classifications, inklude la International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) kaj la Klasifiko Internacia de Malsanoj (KIM), estas ofte uzataj por difini kaj mezuri la komponantoj de sano.

Sistema agado por eviti aŭ zorgi pri sanproblemoj kaj helpi al bona sano ĉe homoj estas entreprenita fare de sanlaboristoj. Aplikado rilate al la animala sano estas kovrita de veterinaraj sciencoj. La termino "sana" estas ankaŭ amplekse uzata en la kunteksto de multaj tipoj de nevivaj organizoj kaj ties efiko sur la bonfarto de homoj, kiaj ĉe la senco de sanaj komunumoj, sanaj urboj aŭ sanaj medioj. Aldone al sansistemaj intervenoj kaj al personaj ĉirkaŭoj, nombraj oni konas aliajn faktorojn kiuj influas la sanan statuson de individuoj, kiaj ties devenfono, vivostilo, kaj ekonomiaj, sociaj kondiĉoj, kaj eĉ spiriteco; tiuj estas referencataj kiel "determinantoj de sano." Studoj montris ke altaj niveloj de streso povas tuŝi la homan sanon.[8]

Ĉe homoj, sano estas pli granda koncepto, inkluzivante la studon de sano, nomita sanscienco.

Faktoroj

Ĝenerale, la kunteksto en kiu individuo vivas estas grava kaj por sia sanstatuso kaj vivkvalito. Ĝi estas pli kaj pli agnoskita ke sano estas eltenita kaj plibonigita ne nu pere de antaŭenirado kaj aplikado de sansciencoj, sed ankaŭ pere de klopodoj kaj inteligentaj elektoj vivstilo fare de individuoj aŭ socio. Laŭ la Monda Organizaĵo pri Sano, ĉefaj faktoroj por sano estas la socia kaj ekonomia medioj, la fizika medio, kaj la personaj individuaj karakteroj kaj kutimaroj.[9]

Pli specife, ŝlosilaj faktoroj kiuj influas ĉu la personoj estas sanaj aŭ malsanaj estas la jenaj:[9][10][11]

Donald Henderson kiel parto de teamo kontraŭ variolo en 1966.

Pliiganta nombro de studoj kaj informoj el diversaj organizoj kaj kuntekstoj ekzamenas la ligojn inter sano kaj diversaj faktoroj, kiaj vivostiloj, medioj, sansistema organizado, kaj sanpolitiko – kiaj la Informo Lalonde de 1974 el Kanado;[11] la Studo de Kantono Alameda en Kalifornio;[12] kaj la serio de Mondosanaj Informoj de la Monda Organizaĵo pri Sano, kiu centriĝas al temoj de monda sano kiaj la aliro al sansistemo kaj al plibonigo de rezulto de publika sano, ĉefe en evolulandoj.[13]

La koncepto de "sankampo," ege distinga el medicina zorgado, aperis el la informo Lalonde el Kanado. La informo identigis tri interdependajn kampojn kiel ŝlosilaj faktoroj de individua sano. Tiuj estas la jenaj:[11]

  • Vivostilo: the aggregation of personal decisions (i.e., over which the individual has control) that can be said to contribute to, or cause, illness or death;
  • Madioj: all matters related to health external to the human body and over which the individual has little or no control;
  • Biomedicina: all aspects of health, physical and mental, developed within the human body as influenced by genetic make-up.
Redaktas
 Ĉi tiu artikolo estas redaktata de iu.
Por eviti la riskon de redaktokonflikto, ne redaktu la artikolon. Kontrolu la kronologion kaj forigu la ŝablonon, se necese.

The maintenance and promotion of health is achieved through different combination of physical, mental, and social well-being, together sometimes referred to as the "health triangle."[14][15] The WHO's 1986 Ottawa Charter for Health Promotion further stated that health is not just a state, but also "a resource for everyday life, not the objective of living. Health is a positive concept emphasizing social and personal resources, as well as physical capacities."[16]

Focusing more on lifestyle issues and their relationships with functional health, data from the Alameda County Study suggested that people can improve their health via exercise, enough sleep, maintaining a healthy body weight, limiting alcohol use, and avoiding smoking.[17] Health and illness can co-exist, as even people with multiple chronic diseases or terminal illnesses can consider themselves healthy.[18]

The environment is often cited as an important factor influencing the health status of individuals. This includes characteristics of the natural environment, the built environment, and the social environment. Factors such as clean water and air, adequate housing, and safe communities and roads all have been found to contribute to good health, especially to the health of infants and children.[9][19] Some studies have shown that a lack of neighborhood recreational spaces including natural environment leads to lower levels of personal satisfaction and higher levels of obesity, linked to lower overall health and well being.[20] This suggests that the positive health benefits of natural space in urban neighborhoods should be taken into account in public policy and land use.

Genetics, or inherited traits from parents, also play a role in determining the health status of individuals and populations. This can encompass both the predisposition to certain diseases and health conditions, as well as the habits and behaviors individuals develop through the lifestyle of their families. For example, genetics may play a role in the manner in which people cope with stress, either mental, emotional or physical. For example, obesity is a very large problem in the United States[mankas fonto](Bonvolu krei Kategorio:Artikoloj kun senfontaj asertoj ekde february 2014!) that contributes to bad mental health and causes stress in a lot of people's lives. (One difficulty is the issue raised by the debate over the relative strengths of genetics and other factors; interactions between genetics and environment may be of particular importance.)

Proverbo

Ekzistas pluraj proverboj pri san(ec)o en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[21]:

  • Citaĵo
    „ Ĝi estu por vi al sano! ”
  • Citaĵo
    „ Akvo kaj pano servas al sano. ”
  • Citaĵo
    „ Taksi la sanon ni lernas en malsano. ”

Konata tosto en Esperanto-rondoj estas:

  • Citaĵo
    „ Je via sano, samideano! ”

Referencoj

  1. ↑ Huber M, Knottnerus JA, Green, L., van der Horst H, Jadad AR, Kromhout D, Smid H. BMJ 2011; 343 (d4163) http://savenhshomeopathy.org/wp-content/uploads/2012/09/Huber-Definition-Health-BMJ-21.pdf
  2. ↑ World Health Organization. WHO definition of Health, Enkonduko al la Konstitucio de World Health Organization adoptita de la International Health Conference, Novjorko, 19a–22a de Junio 1946; subskribita la 22an de Julio 1946 fare de reprezentantoj de 61 Ŝtatoj (Oficialaj Registroj de la Monda Organizaĵo pri Sano, no. 2, p. 100) kaj validigita en la 7a de Aprilo 1948. En Grad, Frank P. (2002). “The Preamble of the Constitution of the World Health Organization”, Bulletin of the World Health Organization 80 (12), p. 982. 
  3. ↑ World Health Organization. 2006. Constitution of the World Health Organization – Basic Documents, 45a eldono, Suplemento, Oktobro 2006.
  4. ↑ Callahan D. (1973). “The WHO definition of 'health'”, The Hastings Center Studies 1 (3), p. 77–87. doi:10.2307/3527467. 
  5. ↑ Taylor S, Marandi A (2008). “How should health be defined?”, BMJ 337, p. a290. doi:10.1136/bmj.a290. 
  6. ↑ Bellieni CV, Buonocore G. (2009). “Pleasing desires or pleasing wishes? A new approach to pain definition”, Ethics Med 25 (1). 
  7. ↑ Sport, Disability and an Original Definition of Health. Zenit.org (27a de Februaro, 2013).
  8. ↑ "BBC News – How stressed are you?", Bbc.co.uk, 2013-11-06. Kontrolita 2014-03-01.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 World Health Organization. The determinants of health. Geneva. Alirita la 12a de Majo 2011.
  10. ↑ Public Health Agency of Canada. What Determines Health? Otavo. Alirita la 12a de Majo 2011.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Lalonde, Marc. "A New Perspective on the Health of Canadians." Otavo: Minister of Supply and Services; 1974.
  12. ↑ (Septembro–Oktobro 2005) “The Alameda County Study: A Systematic, Chronological Review”, American Journal of Health Education (PDF) 36 (5), p. 302–308. doi:10.1080/19325037.2005.10608200. ERIC document number EJ792845. Alirita 27a de Decembro 2011.. 
  13. ↑ World Health Organization. The world health report. Geneva.
  14. ↑ Georgia State University. 1998. Health Triangle Slides.
  15. ↑ Nutter S. (2003) The Health Triangle. Anchor Points, Inc., ISBN 0974876003.
  16. ↑ World Health Organization. The Ottawa Charter for Health Promotion. Adopted at the First International Conference on Health Promotion, Ottawa, 21 November 1986 – WHO/HPR/HEP/95.1.
  17. ↑ Ŝablono:Harvard citation no brackets. "The linear model supported previous findings, including regular exercise, limited alcohol consumption, abstinence from smoking, sleeping 7–8 hours a night, and maintenance of a healthy weight play an important role in promoting longevity and delaying illness and death." Citing Wingard DL, Berkman LF, Brand RJ (1982). “A multivariate analysis of health-related practices: a nine-year mortality follow-up of the Alameda County Study”, Am J Epidemiol 116 (5), p. 765–775. 
  18. ↑ Vögele, Claus (2013). "On Living a Long, Healthy, and Happy Life, Full of Love, and with no Regrets, until Our Last Breath". Verhaltenstherapie 23:287–289.
  19. ↑ UNESCO. The UN World Water Development Report: Facts and Figures – Meeting basic needs. Accessed 12 May 2011.
  20. ↑ Björk J, Albin M, Grahn P, Jacobsson H, Ardö J, Wadbro J, Ostergren PO (2008). “Recreational Values of the Natural Environment in Relation to Neighborhood Satisfaction, Physical Activity, Obesity and Well being”, Journal of Epidemiology & Community Health 62 (4), p. e2. doi:10.1136/jech.2007.062414. 
  21. ↑ Lernu

Vidu ankaŭ

Eksteraj ligiloj

greke Organizaĵo Monda de Sano (arabe, angle, hispane, france, ruse, ĉine) greke http://fr.wikinations.be/Santé greke http://fr.wikinations.be/Accueil greke http://www.nhsdirect.nhs.uk/resourceindex.asp greke Esperanta Katalogo de Google: Sano. greke Yahoo grupoj: per-esperanto-medicino. greke Ligoj pri sano en Esperanto.

v • d • r
Medicino: Patologio
Bazaj nocioj de patologio
Metodoj de patologio
Morfologiaj ŝanĝoj
Fakoj de patologio
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Sano&oldid=5710444"