Sano: Malsamoj inter versioj
| [kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
Kani (diskuto | kontribuoj) |
Kani (diskuto | kontribuoj) |
||
| Linio 54: | Linio 54: | ||
== Referencoj == |
== Referencoj == |
||
{{referencoj|2}} |
|||
<references/> |
|||
== Vidu ankaŭ == |
== Vidu ankaŭ == |
||
Kiel registrite je 11:29, 12 jul. 2015
En iu organismo, la sano estas la stato de ekvilibro de vivo, kaj ebligas pluan vivadon. Ĝi estus la nivelo de funkcia aŭ metabola efiko de vivanta organismo. Ĝi ankaŭ aludas vivon sen malsano aŭ trofrua morto. Ĉe homoj ĝi estas la kapablo de individuoj aŭ komunumoj por adaptiĝis kaj memadministriĝi fronte al fizikaj, mensaj aŭ sociaj defioj.[1]
La Monda Organizaĵo pri Sano difinas sanon en plej larĝa senco en sia konstitucio de 1948 kiel, "stato de kompleta fizika, mensa, kaj socia bonfarto, kaj ne konsistas nur de la manko de malsano aŭ kripleco."[2][3] Tiu difino estis celo de polemiko, partikulare pro manko de funkcianta valoro kaj pro la problemo kreita pro la uzo de la vorto "kompleta"[4][5] Ankaŭ aliaj difinoj estis proponitaj, inter kiuj ĵusa difino kiu kunrilatas sanon kaj personan kontentiĝon.[6][7] Klasigaj sistemoj kiaj tiu de la WHO Family of International Classifications, inklude la International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) kaj la Klasifiko Internacia de Malsanoj (KIM), estas ofte uzataj por difini kaj mezuri la komponantoj de sano.
Sistema agado por eviti aŭ zorgi pri sanproblemoj kaj helpi al bona sano ĉe homoj estas entreprenita fare de sanlaboristoj. Aplikado rilate al la animala sano estas kovrita de veterinaraj sciencoj. La termino "sana" estas ankaŭ amplekse uzata en la kunteksto de multaj tipoj de nevivaj organizoj kaj ties efiko sur la bonfarto de homoj, kiaj ĉe la senco de sanaj komunumoj, sanaj urboj aŭ sanaj medioj. Aldone al sansistemaj intervenoj kaj al personaj ĉirkaŭoj, nombraj oni konas aliajn faktorojn kiuj influas la sanan statuson de individuoj, kiaj ties devenfono, vivostilo, kaj ekonomiaj, sociaj kondiĉoj, kaj eĉ spiriteco; tiuj estas referencataj kiel "determinantoj de sano." Studoj montris ke altaj niveloj de streso povas tuŝi la homan sanon.[8]
Ĉe homoj, sano estas pli granda koncepto, inkluzivante la studon de sano, nomita sanscienco.
Faktoroj
Ĝenerale, la kunteksto en kiu individuo vivas estas grava kaj por sia sanstatuso kaj vivkvalito. Ĝi estas pli kaj pli agnoskita ke sano estas eltenita kaj plibonigita ne nu pere de antaŭenirado kaj aplikado de sansciencoj, sed ankaŭ pere de klopodoj kaj inteligentaj elektoj vivstilo fare de individuoj aŭ socio. Laŭ la Monda Organizaĵo pri Sano, ĉefaj faktoroj por sano estas la socia kaj ekonomia medioj, la fizika medio, kaj la personaj individuaj karakteroj kaj kutimaroj.[9]
Pli specife, ŝlosilaj faktoroj kiuj influas ĉu la personoj estas sanaj aŭ malsanaj estas la jenaj:[9][10][11]
- Enspezo kaj socia statuso
- Retoj de sociala elteno
- Eduko kaj legoscio
- Kondiĉoj de dungado/laboro
- Socia medio
- Fizika medio
- Personaj sanpraktikoj
- Sana infandisvolviĝo
- Biologio kaj genetiko
- Sansistemaj servoj
- Sekso
- Kulturo
Pliiganta nombro de studoj kaj informoj el diversaj organizoj kaj kuntekstoj ekzamenas la ligojn inter sano kaj diversaj faktoroj, kiaj vivostiloj, medioj, sansistema organizado, kaj sanpolitiko – kiaj la Informo Lalonde de 1974 el Kanado;[11] la Studo de Kantono Alameda en Kalifornio;[12] kaj la serio de Mondosanaj Informoj de la Monda Organizaĵo pri Sano, kiu centriĝas al temoj de monda sano kiaj la aliro al sansistemo kaj al plibonigo de rezulto de publika sano, ĉefe en evolulandoj.[13]
La koncepto de "sankampo," ege distinga el medicina zorgado, aperis el la informo Lalonde el Kanado. La informo identigis tri interdependajn kampojn kiel ŝlosilaj faktoroj de individua sano. Tiuj estas la jenaj:[11]
- Vivostilo: la konsidero de personaj decidoj (t.e., pri ĉu la individuo havas kontrolon) kiuj povus kontribui al, aŭ eĉ kaŭzi, malsanon aŭ eĉ morton;
- Medioj: ĉiuj aferoj rilataj al sano eksteraj al la homa korpo kaj pri ĉu la individuo havas malmultan aŭ nenian kontrolon;
- Biomedicina: ĉiuj aspektoj de sano, fizika kaj mensa, disvolvigitaj ene de la homa korpo influitaj de genetika formado.
La plutenado kaj stimulado de sano estas atingita pere de diferencaj kombinoj de fizika, mensa, kaj socia bonfarto, kune foje referencata kiel "santriangulo."[14][15] La informo de 1986 de la Otava Ĉarto por Sandisvolvigo de la Monda Organizaĵo pri Sano plu asertis ke sano ne estas ĝuste stato, sed ankaŭ "rimedo por ĉiutaga vivo, ne la celo vivi. Sano estas pozitiva koncepto emfazante sociajn kaj personajn rimedojn, same kiel la fizikajn kapablojn."[16]
Fokuse pli sur vivostilaj aferoj kaj ties rilato kun funkcianta sano, la informoj el la Studo de la Alameda Kantono sugestis, ke la homoj povas plibonigi sian sanon pere de korpekzercado, sufiĉe da dormo, retenante sanan korpo-pezon, limigante uzadon de alkoholaĵoj, kaj evitante fumadon.[17] Sano kaj malsano povas kunekzisti, ĉar eĉ personoj kun multaj kronikaj malsanoj aŭ eĉ mortigaj malsanoj povas konsideri sin sanaj.[18]
La medio estas ofte citata kiel grava faktoro influante la sanstatuson de individuoj. Tio inkludas karakterojn de la natura medio, de la konstrumedio, kaj de la socia medio. Faktoroj kiaj puraj akvo kaj aero, taŭga loĝado, kaj sekuraj komunumoj kaj ŝoseoj kontribuas al bonkvalita sano, ĉefe ĉe la sano de infanoj kaj beboj.[9][19] Kelkaj studoj montris ke manko de najbaraj distraj spacoj kiaj natura medio kondukas al pli malaltaj niveloj de persona kontentigo kaj al pli altaj niveloj de tropezeco, ligite al pli malaltaj sano kaj bonfarto.[20] Tio sugestas ke pozitiva sano profitas el natura spaco en urbaj areoj kaj tio devus esti atentita de la publikaj politikoj kaj de la teritoria uzado.
Genetiko, or inherited traits from parents, also play a role in determining the health status of individuals and populations. This can encompass both the predisposition to certain diseases and health conditions, as well as the habits and behaviors individuals develop through the lifestyle of their familioj. For example, genetics may play a role in the manner in which people cope with streso, either mental, emotional or physical. For example, tropezeco is a very large problem in the United States that contributes to bad mental health and causes stress in a lot of people's lives. (One difficulty is the issue raised by the debate over the relative strengths of genetics and other factors; interactions between genetics and environment may be of particular importance.)
Proverbo
Ekzistas pluraj proverboj pri san(ec)o en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili[21]:
„ Ĝi estu por vi al sano! ” „ Akvo kaj pano servas al sano. ” „ Taksi la sanon ni lernas en malsano. ”
Konata tosto en Esperanto-rondoj estas:
„ Je via sano, samideano! ”
Referencoj
- ↑ Huber M, Knottnerus JA, Green, L., van der Horst H, Jadad AR, Kromhout D, Smid H. BMJ 2011; 343 (d4163) http://savenhshomeopathy.org/wp-content/uploads/2012/09/Huber-Definition-Health-BMJ-21.pdf
- ↑ World Health Organization. WHO definition of Health, Enkonduko al la Konstitucio de World Health Organization adoptita de la International Health Conference, Novjorko, 19a–22a de Junio 1946; subskribita la 22an de Julio 1946 fare de reprezentantoj de 61 Ŝtatoj (Oficialaj Registroj de la Monda Organizaĵo pri Sano, no. 2, p. 100) kaj validigita en la 7a de Aprilo 1948. En Grad, Frank P. (2002). “The Preamble of the Constitution of the World Health Organization”, Bulletin of the World Health Organization 80 (12), p. 982.
- ↑ World Health Organization. 2006. Constitution of the World Health Organization – Basic Documents, 45a eldono, Suplemento, Oktobro 2006.
- ↑ Callahan D. (1973). “The WHO definition of 'health'”, The Hastings Center Studies 1 (3), p. 77–87. doi:10.2307/3527467.
- ↑ Taylor S, Marandi A (2008). “How should health be defined?”, BMJ 337, p. a290. doi:10.1136/bmj.a290.
- ↑ Bellieni CV, Buonocore G. (2009). “Pleasing desires or pleasing wishes? A new approach to pain definition”, Ethics Med 25 (1).
- ↑ Sport, Disability and an Original Definition of Health. Zenit.org (27a de Februaro, 2013).
- ↑ "BBC News – How stressed are you?", Bbc.co.uk, 2013-11-06. Kontrolita 2014-03-01.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 World Health Organization. The determinants of health. Geneva. Alirita la 12a de Majo 2011.
- ↑ Public Health Agency of Canada. What Determines Health? Otavo. Alirita la 12a de Majo 2011.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Lalonde, Marc. "A New Perspective on the Health of Canadians." Otavo: Minister of Supply and Services; 1974.
- ↑ (Septembro–Oktobro 2005) “The Alameda County Study: A Systematic, Chronological Review”, American Journal of Health Education (PDF) 36 (5), p. 302–308. doi:10.1080/19325037.2005.10608200. ERIC document number EJ792845. Alirita 27a de Decembro 2011..
- ↑ World Health Organization. The world health report. Geneva.
- ↑ Georgia State University. 1998. Health Triangle Slides.
- ↑ Nutter S. (2003) The Health Triangle. Anchor Points, Inc., ISBN 0974876003.
- ↑ World Health Organization. The Ottawa Charter for Health Promotion. Adoptita ĉe la Unua Internacia Konferenco por Sandisvolvigo, Otavo, 21a de Novembro 1986 – WHO/HPR/HEP/95.1.
- ↑ Housman & Dorman 2005, pp. 303–304. "The linear model supported previous findings, including regular exercise, limited alcohol consumption, abstinence from smoking, sleeping 7–8 hours a night, and maintenance of a healthy weight play an important role in promoting longevity and delaying illness and death." Citing Wingard DL, Berkman LF, Brand RJ (1982). "A multivariate analysis of health-related practices: a nine-year mortality follow-up of the Alameda County Study". Am J Epidemiol 116 (5): 765–775. PMID 7148802. [1] Konsultita la 12a de julio 2015
- ↑ Vögele, Claus (2013). "On Living a Long, Healthy, and Happy Life, Full of Love, and with no Regrets, until Our Last Breath". Verhaltenstherapie 23:287–289.
- ↑ UNESCO. The UN World Water Development Report: Facts and Figures – Meeting basic needs. Alirita la 12an de Majo 2011.
- ↑ Björk J, Albin M, Grahn P, Jacobsson H, Ardö J, Wadbro J, Ostergren PO (2008). “Recreational Values of the Natural Environment in Relation to Neighborhood Satisfaction, Physical Activity, Obesity and Well being”, Journal of Epidemiology & Community Health 62 (4), p. e2. doi:10.1136/jech.2007.062414.
- ↑ Lernu
Vidu ankaŭ
Eksteraj ligiloj
greke Organizaĵo Monda de Sano (arabe, angle, hispane, france, ruse, ĉine) greke http://fr.wikinations.be/Santé greke http://fr.wikinations.be/Accueil greke http://www.nhsdirect.nhs.uk/resourceindex.asp greke Esperanta Katalogo de Google: Sano. greke Yahoo grupoj: per-esperanto-medicino. greke Ligoj pri sano en Esperanto.
| ||||||||||
