Socialismo: Malsamoj inter versioj

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
Browse history interactively
(Rigardi ŝanĝojn inter stabila kaj nuna versioj)
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
← Iru al antaŭa ŝanĝoIru al sekvanta ŝanĝo →
Enhavo forigita Enhavo aldonita
VidaVikiteksto
RG72 (diskuto | kontribuoj)
Patrolantoj
161 552 redaktoj
formatigo de titoloj, +Bibliotekoj, kosmetikaj ŝanĝoj
Linio 15: Linio 15:


== Etimologio ==
== Etimologio ==

Por Andrew Vincent "La vorto "socialismo" trovas sian radikon en la latina ''sociare'', kiu signifas ''kombini'' aŭ ''kundividi''. La rilata, pli termina vorto en romia kaj poste mezepoka juro estis ''societas''. Tiu lasta vorto povis signifi kamaradecon kaj kunulecon same kiel la pli legalistan ideon de ĝenerala kontrakto inter liberaj civitanoj."<ref>Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. paĝo 83</ref> La esprimo "socialismo" estis kreita fare de [[Henri de Saint-Simon]], unu el la fondintoj de kio poste estus etikedita "[[utopia socialismo]]". La esprimo "socialismo" estis kreita por kontrasti kontraŭ la liberala doktrino de "[[individuismo]]", kiu emfazis ke homoj agas aŭ devus agi kvazaŭ ili estas en izoliteco unu de la alia..<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540">Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret Jacob, James R. Jacob. ''Western Civilization: Ideas, Politics, and Society – From 1600, Volume 2''. Naŭa eldono. Boston, Massachusetts, USA: Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2009. p. 540.</ref> La originaj socialistoj kondamnis [[Liberalismo|liberalan]] individuismon kiel malsukcesante alparoli sociajn konzernojn de malriĉeco, socia subpremo, kaj kruda malegaleco de riĉaĵo.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> Ili rigardis liberalan individuismon kiel degenerantan socion en apogan memecan [[egoismo]]n kiu damaĝis socian vivon tra promociado de socio bazita sur konkurado.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> Ili prezentis socialismon kiel alternativon al liberala individuismo, kiu rekomendis socion bazitan sur kunlaboro.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> La esprimo ''socialismo'' estas atribuita al [[Pierre Leroux]],<ref>Leroux: socialismo estas "la doktrino kiu ne rezignus la principojn de Libereco, Egaleco, Frateco" de la [[Franca Revolucio]] de 1789. "Individualism and socialism" (1834)</ref> kaj al [[Marie Roch Louis Reybaud]] en Francio; kaj en Britio al [[Robert Owen]] en 1827, patro de la [[Kooperativo|kooperativa movado]].<ref>Oxford English Dictionary, etimologio de ''socialismo''</ref><ref>Russell, Bertrand (1972). A History of Western Philosophy. Touchstone. p. 781</ref>
Por Andrew Vincent "La vorto "socialismo" trovas sian radikon en la latina ''sociare'', kiu signifas ''kombini'' aŭ ''kundividi''. La rilata, pli termina vorto en romia kaj poste mezepoka juro estis ''societas''. Tiu lasta vorto povis signifi kamaradecon kaj kunulecon same kiel la pli legalistan ideon de ĝenerala kontrakto inter liberaj civitanoj."<ref>Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. paĝo 83</ref> La esprimo "socialismo" estis kreita fare de [[Henri de Saint-Simon]], unu el la fondintoj de kio poste estus etikedita "[[utopia socialismo]]". La esprimo "socialismo" estis kreita por kontrasti kontraŭ la liberala doktrino de "[[individuismo]]", kiu emfazis ke homoj agas aŭ devus agi kvazaŭ ili estas en izoliteco unu de la alia..<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540">Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret Jacob, James R. Jacob. ''Western Civilization: Ideas, Politics, and Society – From 1600, Volume 2''. Naŭa eldono. Boston, Massachusetts, USA: Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2009. p. 540.</ref> La originaj socialistoj kondamnis [[Liberalismo|liberalan]] individuismon kiel malsukcesante alparoli sociajn konzernojn de malriĉeco, socia subpremo, kaj kruda malegaleco de riĉaĵo.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> Ili rigardis liberalan individuismon kiel degenerantan socion en apogan memecan [[egoismo]]n kiu damaĝis socian vivon tra promociado de socio bazita sur konkurado.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> Ili prezentis socialismon kiel alternativon al liberala individuismo, kiu rekomendis socion bazitan sur kunlaboro.<ref name="Marvin Perry 1600, p. 540"/> La esprimo ''socialismo'' estas atribuita al [[Pierre Leroux]],<ref>Leroux: socialismo estas "la doktrino kiu ne rezignus la principojn de Libereco, Egaleco, Frateco" de la [[Franca Revolucio]] de 1789. "Individualism and socialism" (1834)</ref> kaj al [[Marie Roch Louis Reybaud]] en Francio; kaj en Britio al [[Robert Owen]] en 1827, patro de la [[Kooperativo|kooperativa movado]].<ref>Oxford English Dictionary, etimologio de ''socialismo''</ref><ref>Russell, Bertrand (1972). A History of Western Philosophy. Touchstone. p. 781</ref>


Linio 24: Linio 23:
{{Ĉefartikolo|Utopia socialismo|Revolucioj de 1848|Pariza Komunumo|Anarkiismo}}
{{Ĉefartikolo|Utopia socialismo|Revolucioj de 1848|Pariza Komunumo|Anarkiismo}}
[[Dosiero:François-Noël Babeuf.jpg|eta|200px|François-Noël ''Grako'' Babeuf]]
[[Dosiero:François-Noël Babeuf.jpg|eta|200px|François-Noël ''Grako'' Babeuf]]
Socialismaj modeloj kaj ideoj apogantaj komunan aŭ publikan proprieton ekzistis ekde antikvo. [[Mazdak]], persa komunuma pra-socialisto,<ref>''A Short History of the World''. Progress Publishers. Moscow, 1974</ref> starigis komunumajn havaĵojn kaj rekomendis la ĝeneralan bonon. Kaj estis postulita, kvankam kontestate, ke ekzistis elementoj de socialisma pensaro en la politiko de klasikaj grekaj filozofoj [[Platono]]<ref>pp. 276–277, A.E. Taylor, ''Plato: The Man and His Work'', Dover 2001.</ref> kaj [[Aristotelo]].<ref>p. 257, W. D. Ross, ''Aristotle'', 6a eld.</ref> En la post-revolucia periodo rekte post la [[Franca Revolucio]] aktivuloj kaj teoriuloj kiel [[François-Noël Babeuf]] (la unua politike aganta kaj revolucia socialisto), [[Étienne-Gabriel Morelly]] kaj [[Auguste Blanqui]] influis la fruajn francajn laboristan kaj socialistan movadojn.<ref name="George Thomas Kurian 2011">George Thomas Kurian (eld). ''The Encyclopedia of Political Science'' CQ Press. Washington D.c. 2011. Paĝo 1555</ref> En [[Britio]] [[Thomas Paine]] proponis detalan planon por imposti posedantojn por pagi por la bezonoj de la senhavuloj en ''Agrarian Justice''<ref>Paine, Thomas (2004). Common sense [with] Agrarian justice. Penguin. ISBN 0-14-101890-9. pp. 92–3.</ref> dum [[Charles Hall]] skribis ''The Effects of Civilization on the People in European States'' kondamnante la efikojn de kapitalismo al la senhavuloj de sia tempo<ref name="Blaug 1986 358">{{cite book| last = Blaug | first = Mark | title = Who's Who in Economics: A Biographical Dictionary of Major Economists 1700-1986 | publisher = The MIT Press | year = 1986 | isbn = 0-262-02256-7| page = 358}}</ref> kio influis la utopiismajn skemojn de [[Thomas Spence]].<ref>Bonnett, Alastair (2007) The Other Rights of Man: The Revolutionary Plan of Thomas Spence. ''History Today'' 57(9):42–48.</ref> La unuaj "memkonsciaj socialismaj movadoj evoluiĝis en la [[1820-aj jaroj]] kaj [[1830-aj jaroj]]. La [[Robert Owen|Ovenanoj]], [[Henri de Saint-Simon|Sansimonanoj]] kaj [[Charles Fourier|Fourieranoj]] disponigis serion de koheraj analizoj kaj interpretoj de socio. Ili ankaŭ, precipe koncerne la Ovenanoj, koincidis kun kelkaj aliaj laboristaraj movadoj kiel la [[Ĉartismo|ĉartistoj]]."<ref>Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. pg. 88</ref> Pli posta grava socialisma pensulo en Francio estis [[Pierre Joseph Proudhon]] kiu proponis sian filozofion de mutualismo en kiu "ĉiu havu egalan postulon, ĉu sole aŭ kiel parto de malgranda kooperativo, por posedi kaj uzi teron kaj aliajn resursojn por fari sian porvivaĵon".<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551569/socialism "Socialism" en [[Encyclopedia Britannica]] rete]</ref> Ekzistis ankaŭ tendencoj inspiritaj fare de disidenta kristanismo de [[kristana socialismo]] "ofte en Britio kaj poste kutime venanta el maldekstra liberala politikistaro kaj romantika kontraŭ-industriismo"<ref name="George Thomas Kurian 2011"/> kio produktis teoriulojn kiel ekzemple [[Edward Bellamy]], [[Frederick Denison Maurice]] kaj [[Charles Kingsley]].<ref name="ReferenceC"/>
Socialismaj modeloj kaj ideoj apogantaj komunan aŭ publikan proprieton ekzistis ekde antikvo. [[Mazdak]], persa komunuma pra-socialisto,<ref>''A Short History of the World''. Progress Publishers. Moscow, 1974</ref> starigis komunumajn havaĵojn kaj rekomendis la ĝeneralan bonon. Kaj estis postulita, kvankam kontestate, ke ekzistis elementoj de socialisma pensaro en la politiko de klasikaj grekaj filozofoj [[Platono]]<ref>pp. 276–277, A.E. Taylor, ''Plato: The Man and His Work'', Dover 2001.</ref> kaj [[Aristotelo]].<ref>p. 257, W. D. Ross, ''Aristotle'', 6a eld.</ref> En la post-revolucia periodo rekte post la [[Franca Revolucio]] aktivuloj kaj teoriuloj kiel [[François-Noël Babeuf]] (la unua politike aganta kaj revolucia socialisto), [[Étienne-Gabriel Morelly]] kaj [[Auguste Blanqui]] influis la fruajn francajn laboristan kaj socialistan movadojn.<ref name="George Thomas Kurian 2011">George Thomas Kurian (eld). ''The Encyclopedia of Political Science'' CQ Press. Washington D.c. 2011. Paĝo 1555</ref> En [[Britio]] [[Thomas Paine]] proponis detalan planon por imposti posedantojn por pagi por la bezonoj de la senhavuloj en ''Agrarian Justice''<ref>Paine, Thomas (2004). Common sense [with] Agrarian justice. Penguin. ISBN 0-14-101890-9. pp. 92–3.</ref> dum [[Charles Hall]] skribis ''The Effects of Civilization on the People in European States'' kondamnante la efikojn de kapitalismo al la senhavuloj de sia tempo<ref name="Blaug 1986 358">{{Cite book| last = Blaug | first = Mark | title = Who's Who in Economics: A Biographical Dictionary of Major Economists 1700-1986 | publisher = The MIT Press | year = 1986 | isbn = 0-262-02256-7| page = 358}}</ref> kio influis la utopiismajn skemojn de [[Thomas Spence]].<ref>Bonnett, Alastair (2007) The Other Rights of Man: The Revolutionary Plan of Thomas Spence. ''History Today'' 57(9):42–48.</ref> La unuaj "memkonsciaj socialismaj movadoj evoluiĝis en la [[1820-aj jaroj]] kaj [[1830-aj jaroj]]. La [[Robert Owen|Ovenanoj]], [[Henri de Saint-Simon|Sansimonanoj]] kaj [[Charles Fourier|Fourieranoj]] disponigis serion de koheraj analizoj kaj interpretoj de socio. Ili ankaŭ, precipe koncerne la Ovenanoj, koincidis kun kelkaj aliaj laboristaraj movadoj kiel la [[Ĉartismo|ĉartistoj]]."<ref>Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. pg. 88</ref> Pli posta grava socialisma pensulo en Francio estis [[Pierre Joseph Proudhon]] kiu proponis sian filozofion de mutualismo en kiu "ĉiu havu egalan postulon, ĉu sole aŭ kiel parto de malgranda kooperativo, por posedi kaj uzi teron kaj aliajn resursojn por fari sian porvivaĵon".<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/551569/socialism "Socialism" en [[Encyclopedia Britannica]] rete]</ref> Ekzistis ankaŭ tendencoj inspiritaj fare de disidenta kristanismo de [[kristana socialismo]] "ofte en Britio kaj poste kutime venanta el maldekstra liberala politikistaro kaj romantika kontraŭ-industriismo"<ref name="George Thomas Kurian 2011"/> kio produktis teoriulojn kiel ekzemple [[Edward Bellamy]], [[Frederick Denison Maurice]] kaj [[Charles Kingsley]].<ref name="ReferenceC"/>


[[Dosiero:Henri de Saint-simon portrait.jpg|eta|maldekstre|200px|Henri de Saint-Simon]]
[[Dosiero:Henri de Saint-simon portrait.jpg|eta|maldekstre|200px|Henri de Saint-Simon]]
Linio 73: Linio 72:


=== Specoj de socialismo ===
=== Specoj de socialismo ===
====Bundismo====
==== Bundismo ====
{{Ĉefartikolo|Bundismo}}
{{Ĉefartikolo|Bundismo}}
'''Bundismo''' estis sekulara juda socialisma movado, kies organiza manifestaĵo estis la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Litovio, Pollando kaj Rusio (jide אַלגעמײַנער ײדישער אַרבעטער בּונד אין ליטע פוילין און רוסלאַנד: Algemeyner Yidisher Arbeter Bund en Litah, Poyln un Rusland), fondita en la [[rusa Imperio]] en 1897. La Juda Laborsindikato aŭ "Bundo" estis grava ero de la socialdemokrata movado en la rusa imperio ĝis la Rusa Revolucio de 1917; la bundistoj komence oponis la Oktobran Revolucion, sed fine eksubtenis ĝin pro pogromoj faritaj de la Volontula Armeo de la blanka movado dum la Rusa Enlanda Milito. Fendita laŭ komunistaj kaj socialdemokrataj linioj dum la Enlanda Milito, frakcio subtenis la bolŝevikojn kaj sorbiĝis de la Komunista Partio.
'''Bundismo''' estis sekulara juda socialisma movado, kies organiza manifestaĵo estis la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Litovio, Pollando kaj Rusio (jide אַלגעמײַנער ײדישער אַרבעטער בּונד אין ליטע פוילין און רוסלאַנד: Algemeyner Yidisher Arbeter Bund en Litah, Poyln un Rusland), fondita en la [[rusa Imperio]] en 1897. La Juda Laborsindikato aŭ "Bundo" estis grava ero de la socialdemokrata movado en la rusa imperio ĝis la Rusa Revolucio de 1917; la bundistoj komence oponis la Oktobran Revolucion, sed fine eksubtenis ĝin pro pogromoj faritaj de la Volontula Armeo de la blanka movado dum la Rusa Enlanda Milito. Fendita laŭ komunistaj kaj socialdemokrataj linioj dum la Enlanda Milito, frakcio subtenis la bolŝevikojn kaj sorbiĝis de la Komunista Partio.


La kontraŭkomunisma socialisma bundisma movado daŭre ekzistis kiel politika partio en sendependa Pollando dum la intermilita periodo kiel la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Pollando, fariĝante grava, se ne la ĉefa, politika potenco ene de la pola judaro. Bundistoj aktivis en la kontraŭnacia lukto kaj multaj el ties membroj estis mortigitaj dum [[Holokaŭsto]]. Post la milito, la Internacia Juda Laborsindikato, pli konvene la "Monda Kunordiga Konsilio de la Juda Laborsindikato", estis fondita en Nov-Jorko, kun filiaj grupoj en Argentino, Aŭstralio, Kanado, Francio, Israelo, Meksiko, Britio, Usono kaj aliaj landoj.
La kontraŭkomunisma socialisma bundisma movado daŭre ekzistis kiel politika partio en sendependa Pollando dum la intermilita periodo kiel la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Pollando, fariĝante grava, se ne la ĉefa, politika potenco ene de la pola judaro. Bundistoj aktivis en la kontraŭnacia lukto kaj multaj el ties membroj estis mortigitaj dum [[Holokaŭsto]]. Post la milito, la Internacia Juda Laborsindikato, pli konvene la "Monda Kunordiga Konsilio de la Juda Laborsindikato", estis fondita en Nov-Jorko, kun filiaj grupoj en Argentino, Aŭstralio, Kanado, Francio, Israelo, Meksiko, Britio, Usono kaj aliaj landoj.
Linio 87: Linio 86:
* [[Willy Brandt]] kaj
* [[Willy Brandt]] kaj
* [[Helmut Schmidt]] el [[Germanio]]
* [[Helmut Schmidt]] el [[Germanio]]
* [[David Ben-Gurion]] el [[Israelo]]
* [[David Ben-Gurion]] el [[Israelo]]
* [[Olof Palme]] el [[Svedio]].
* [[Olof Palme]] el [[Svedio]].


Linio 99: Linio 98:


{{Skatolo komunismo}}
{{Skatolo komunismo}}

== Vidu ankaŭ ==
== Vidu ankaŭ ==
{{Div col|cols = 3}}
{{Div col|cols = 3}}
Linio 130: Linio 130:


== Notoj ==
== Notoj ==
{{referencoj|2}}
{{Referencoj|2}}


{{projektoj|q=Socialismo}}
{{Projektoj|q=Socialismo}}
{{ideologio}}
{{Ideologio}}


{{havenda artikolo|Socialismo}}
{{Havenda artikolo|Socialismo}}
{{Bibliotekoj}}


[[Kategorio:Socialismo| ]]
[[Kategorio:Socialismo| ]]

Kiel registrite je 17:06, 9 sep. 2019

Socialista manifestacio dum Unua de Majo 1912 ĉe Union Square ein Novjorko
Membroj de la nederlanda partio SP dum manifestacio en Bruselo de marto 2005.
Logotipo de Pola Partio Socialista
Emblemo de la Hispana Laborista Socialista Partio
Flago de marksismo-leninismo.

Socialismo estas politika doktrino kiu celas kolektivan posedon de la produktrimedoj, por ĉesigi ekspluatadon al la laboristoj faritan de la mastraro kaj posedantaro. Tial ĝi celas la ĝeneralan intereson anstataŭ nure personan intereson (sed kompreneble lastcele la intereso de konkretaj individuoj ja estas la celo). Socialismo ebligus, kaj historie estigis tre diversajn formojn ekde totalismajn diktaturojn ĝis anarkiistaj sistemoj pasante tra tre klasikaj demokratiaj respublikoj. Tamen la ĉefaj bazoj estas respekto al homoj, libereco kaj egaleco.

Socialismo estas socia kaj ekonomia sistemo karakterizita per socia proprieto de la produktadrimedoj kaj kooperativa administrado de la ekonomio,[1][2] same kiel la politikaj teorio kaj movado kiuj direktas sin al la establado de tia sistemo.[3][4] "Socia proprieto" povas rilati al kooperativaj entreprenoj, komuna proprieto, ŝtatposedaĵo, civitana proprieto de egaleco, aŭ ajna kombinaĵo de tiuj.[5] Ekzistas multaj specoj de socialismo kaj ekzistas neniu ununura difino enkapsuliganta ĉiujn el ili.[6] Ili malsamas en la speco de socia proprieto kiun ili rekomendas, en la grado laŭ kiu ili dependas de merkatoj aŭ planado, kiel administrado estas organizota ene de produktivaj institucioj, kaj laŭ la rolo de la ŝtato en konstruado de socialismo.[7]

Socialisma ekonomia sistemo estas bazita sur la organiza preskribo de produktado por uzo, intencante la produktadon de varoj kaj servoj por rekte kontentigi ekonomian postulon kaj homajn bezonojn kie objektoj estas aprezitaj surbaze de sia uzo-valoro aŭ utileco, kontraste al estado strukturitaj sur la amasiĝo de kapitalo kaj produktado por profito.[8] En la tradicia koncepto de socialisma ekonomio, kunordigo, kontado kaj valortakso estus faritaj en speco, per ofta fizika magnitudo, (uzante fizikajn kvantojn) aŭ per rekta kvanto de laboro-tempo modloko de financa kalkulo.[9][10] Sur distribuado de produktaĵo ekzistas du proponoj, unu kiu estas bazita sur la principo de ĉiu laŭ sia kontribuo kaj alia sur la principo de ĉiu laŭ sia kapablo, ĝis ĉiu laŭ sia bezono. La konsilindeco, farebleco kaj precizaj metodoj de resursoasignado kaj valortakso estas la temo de la socialisma kalkuldebato.

La socialisma politika movado inkludas varian aron de politikaj filozofioj. Kernaj dikotomioj ene de la socialista movado inkludas la distingon inter reformismo kaj revolucia socialismo kaj inter ŝtata socialismo kaj liberecisma socialismo. Ŝtata socialismo postulas la ŝtatigon de la produktadrimedoj kiel strategio por efektivigado de socialismo, dum libervolismaj socialistoj ĝenerale metas sian esperon en malcentrigajn rimedojn de rekta demokratio kiel ekzemple libervolisma municipismo, civitanaj asembleoj, sindikatoj, kaj la laboristaj konsilioj,[11] venantaj de ĝenerala kontraŭaŭtoritata sinteno.[12][13][14][15][16][17][18] Demokrata socialismo elstarigas la centran rolon de demokrataj procezoj kaj de politikaj sistemoj kaj estas kutime komparita al ne-demokrataj politikaj movadoj kiuj rekomendas socialismon.[19] Kelkaj socialistoj adoptis la kialojn de aliaj sociaj movadoj, kiel ekzemple ekologiismo, feminismo kaj liberalismo.

Moderna socialismo originis de 18-ajarcenta intelektula kaj laborist-klasa politika movado kiu kritikis la efikojn de industriiĝo kaj de privata proprieto sur socio. La reanimado de respublikismo en la Usona Revolucio de 1776 kaj la egalismaj valoroj lanĉitaj fare de la Franca Revolucio de 1789 originis socialismon kiel klara politika movado. En la komenco de la 19-a jarcento, "socialismo" rilatis al iu konzerno por la sociaj problemoj de kapitalismo sendependa de la solvoj al tiuj problemoj. Tamen, ekde la fino de la 19-a jarcento, "socialismo" signifis opozicion al kapitalismo kaj lobiado por alternativa post-kapitalisma sistemo bazita sur iu formo de socia proprieto.[20] Dum tiu tempo, germana filozofo Karl Marx kaj lia kunlaboranto Friedrich Engels publikigis verkojn kritikantajn la utopiajn aspektojn de nuntempaj socialismaj tendencoj kaj uzis materialisman komprenon de socialismo kiel fazon de evoluo kiu okazos tra socia revolucio iniciatita eskaladante kaj konfliktantajn klasrilatojn ene de kapitalismo.[21] Kune kun tio ekaperis aliaj tendencoj kiel ekzemple anarkiismo, revolucia sindikatismo, socialdemokratio, marksismo-leninismo kaj demokrata socialismo same kiel la kunfluejo de socialismo kun kontraŭ-imperiismaj kaj kontraŭrasismaj luktoj ĉirkaŭ la mondo. La socialisma movado estis la plej influa tutmonda movado kaj politik-ekonomia mondrigardo de la 20-a jarcento.[22] Hodiaŭ, socialistaj partioj kaj ideoj restas politika forto kun ŝanĝiĝantaj gradoj da potenco kaj influo en ĉiuj kontinentoj gvidantaj naciajn registarojn en multaj landoj.

Etimologio

Por Andrew Vincent "La vorto "socialismo" trovas sian radikon en la latina sociare, kiu signifas kombini aŭ kundividi. La rilata, pli termina vorto en romia kaj poste mezepoka juro estis societas. Tiu lasta vorto povis signifi kamaradecon kaj kunulecon same kiel la pli legalistan ideon de ĝenerala kontrakto inter liberaj civitanoj."[23] La esprimo "socialismo" estis kreita fare de Henri de Saint-Simon, unu el la fondintoj de kio poste estus etikedita "utopia socialismo". La esprimo "socialismo" estis kreita por kontrasti kontraŭ la liberala doktrino de "individuismo", kiu emfazis ke homoj agas aŭ devus agi kvazaŭ ili estas en izoliteco unu de la alia..[24] La originaj socialistoj kondamnis liberalan individuismon kiel malsukcesante alparoli sociajn konzernojn de malriĉeco, socia subpremo, kaj kruda malegaleco de riĉaĵo.[24] Ili rigardis liberalan individuismon kiel degenerantan socion en apogan memecan egoismon kiu damaĝis socian vivon tra promociado de socio bazita sur konkurado.[24] Ili prezentis socialismon kiel alternativon al liberala individuismo, kiu rekomendis socion bazitan sur kunlaboro.[24] La esprimo socialismo estas atribuita al Pierre Leroux,[25] kaj al Marie Roch Louis Reybaud en Francio; kaj en Britio al Robert Owen en 1827, patro de la kooperativa movado.[26][27]

La moderna difino kaj uzokutimo de la esprimo "socialismo" formita ĉirkaŭ la 1860-aj jaroj, iĝantaj la superrega esprimo inter la pli fruaj rilataj vortoj "kooperativa", "reciprokisto" kaj "asociisto". La esprimo "komunismo" ankaŭ falis el uzo dum tiu periodo, malgraŭ pli fruaj distingoj inter socialismo kaj komunismo de la 1840-aj jaroj.[28] Frua distingo inter "socialismo" kaj "komunismo" estis ke la unua planis nur socianigi produktadon dum ĉi-lasta planis socianigi kaj produktadon kaj konsumon.[29] Tamen, ĉirkaŭ 1888 la esprimo "socialismo" estis uzita fare de marksistoj anstataŭ "komunismo", kiu nun estis konsiderita eksmoda esprimo sinonima kun socialismo. Ĝi estis nur ĝis 1917 post la bolŝevika revolucio kiam tiu "socialismo" rilatis al klara stadio inter kapitalismo kaj komunismo, lanĉita fare de Vladimir Lenin kiel rimedo por defendi la bolŝevikan potencprenon kontraŭ tradiciaj marksistaj kritikoj laŭ kiuj Rusio ne estis sufiĉe evoluinta por socialisma revolucio.[30]

Historio

Prahistorio de socialismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Utopia socialismo, Revolucioj de 1848, Pariza Komunumo kaj Anarkiismo.
François-Noël Grako Babeuf

Socialismaj modeloj kaj ideoj apogantaj komunan aŭ publikan proprieton ekzistis ekde antikvo. Mazdak, persa komunuma pra-socialisto,[31] starigis komunumajn havaĵojn kaj rekomendis la ĝeneralan bonon. Kaj estis postulita, kvankam kontestate, ke ekzistis elementoj de socialisma pensaro en la politiko de klasikaj grekaj filozofoj Platono[32] kaj Aristotelo.[33] En la post-revolucia periodo rekte post la Franca Revolucio aktivuloj kaj teoriuloj kiel François-Noël Babeuf (la unua politike aganta kaj revolucia socialisto), Étienne-Gabriel Morelly kaj Auguste Blanqui influis la fruajn francajn laboristan kaj socialistan movadojn.[34] En Britio Thomas Paine proponis detalan planon por imposti posedantojn por pagi por la bezonoj de la senhavuloj en Agrarian Justice[35] dum Charles Hall skribis The Effects of Civilization on the People in European States kondamnante la efikojn de kapitalismo al la senhavuloj de sia tempo[36] kio influis la utopiismajn skemojn de Thomas Spence.[37] La unuaj "memkonsciaj socialismaj movadoj evoluiĝis en la 1820-aj jaroj kaj 1830-aj jaroj. La Ovenanoj, Sansimonanoj kaj Fourieranoj disponigis serion de koheraj analizoj kaj interpretoj de socio. Ili ankaŭ, precipe koncerne la Ovenanoj, koincidis kun kelkaj aliaj laboristaraj movadoj kiel la ĉartistoj."[38] Pli posta grava socialisma pensulo en Francio estis Pierre Joseph Proudhon kiu proponis sian filozofion de mutualismo en kiu "ĉiu havu egalan postulon, ĉu sole aŭ kiel parto de malgranda kooperativo, por posedi kaj uzi teron kaj aliajn resursojn por fari sian porvivaĵon".[39] Ekzistis ankaŭ tendencoj inspiritaj fare de disidenta kristanismo de kristana socialismo "ofte en Britio kaj poste kutime venanta el maldekstra liberala politikistaro kaj romantika kontraŭ-industriismo"[34] kio produktis teoriulojn kiel ekzemple Edward Bellamy, Frederick Denison Maurice kaj Charles Kingsley.[4]

Henri de Saint-Simon

La unuaj defendantoj de socialismo preferis socian niveligadon por krei meritokratan aŭ teknokratian socion bazitan sur individua talento. Grafo Henri de Saint-Simon estas rigardita kiel la unua individuo se temas pri elpensi la esprimon socialismo.[40] Saint-Simon estis fascinita per la grandega potencialo de scienco kaj teknologio kaj defendis socialisman socion kiu eliminu la malordajn aspektojn de kapitalismo kaj estu bazita sur egalaj oportunoj.[41] Li defendis la kreadon de socio en kiu ĉiu persono estis vicigita laŭ siaj kapabloj kaj rekompensita laŭ sia laboro.[40] La esenca fokuso de la socialismo de Saint-Simon estis en administra efikeco kaj industriismo, kaj kredo ke scienco estas la ŝlosilo al progreso.[42] Tio estis akompanita per deziro efektivigi racie organizitan ekonomion bazitan sur planado kaj adaptitan direkte al grandskala scienca kaj materiala progreso,[40] kaj tiel enkarnigis deziron al pli direktita aŭ planita ekonomio. Aliaj fruaj socialismaj pensuloj, kiel ekzemple Thomas Hodgkin kaj Charles Hall, surbazigis siajn ideojn sur la ekonomiaj teorioj de David Ricardo. Ili konkludis ke la ekvilibrovaloro de krudvaroj proksimiĝas al prezoj markitaj fare de la produktanto kiam tiuj krudvaroj estas en elasta provizo, kaj ke tiuj produktantaj prezoj egalrilatis al la farita laboro - la kosto de la laboro (esence la salajroj pagitaj) kiu estis postulata por produkti la krudvarojn. La Rikardanaj socialistoj rigardis profiton, intereson kaj lupagon kiel deprenojn de tiu interŝanĝo-valoro.[43]

Utopia socialismo de 1840

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Utopia socialismo.

La unua apero de la vorto "socialismo" en la historio estis en 1826 en la London Cooperative Magazine aludante al Robert Owen

Charles Fourier
Ĉefaj teoriistoj de socialismo en la unua duono de la 19-a jarcento, kiuj poste estis ofte nomitaj (ĉefe de la marksistoj) "utopiaj socialistoj":

En la 1840-aj jaroj la laborista movado ekorganiziĝis. La plej konata sekvo de tiu periodo estis la kreado de la unua internacia organizo de laboristoj, konata kiel 1-a Internacio.

Formas en si mem transiron kun la sekvanta epoko la germano Wilhelm Weitling.

Anarĥiismo kaj anarĥo-sindikatismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikoloj Anarki-sindikatismo kaj Anarkiismo.

Postaj diskutoj inter la sekvantoj de anarkiistaj tendencoj kaj la marksistoj kondukis al splitiĝo de la movado ĉefe koncerne al la 1-a Internacio. Post tiu momento, la termino socialisto estis pli uzata por paroli pri la sekvantoj de tiu ĉi laste menciita tendenco nome marksistoj.

Marksismo kaj ties sekvoj

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Marksismo.
Marx-Engels-Forumo en Orienta Berlino

La socialismo ricevis fortan influon de la pensoj de Karl Marx. Kelkajn jarojn post la splitiĝo kreiĝis nova internacia asocio, kiu ricevis la nomon 2-a Internacio, aŭ Socialista Internacio, grupiganta partiojn pli-malpli influitajn de marksismo.

Post la Rusa Revolucio de 1917 okazis nova splitiĝo en tiu movado. La plej fortaj defendantoj de tiu ĉi movado alprenis la nomon komunistoj, kvankam plu uzis la terminon socialismo por paroli pri sia sistemo. Oni vidu la artikolojn pri la sekvaj organizoj nome 3-a Internacio kaj 4-a Internacio.

Social-demokratio

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Socialdemokratio.

La socialistoj kiuj ne aliĝis al la 3-a Internacio plu konservis la nomon socialistoj, sed ankaŭ estis konataj de tiam kiel socialdemokratoj.

Unue tiu termino aludis, rilate la fendon kaŭzita de leninismo, al la fakto, ke ili volis efektivigi socialismon, sed nur pere de demokrata regpreno, kaj de reformoj respektemaj al la tradiciaj liberoj.

Sed post kontinua evoluo, social-demokration finfine iĝis politiko, kiu tute ne celas malkonstrui kapitalismon, nek anstataŭi ĝin per socialismo, sed nur igi ĝin pli bone vivebla por la laboristoj, ktp, pere de le tiel nomataj "socialaj leĝoj", reguligo de la laborjuro, socia sekureco, pli-malpli grandaj intervenoj de la ŝtato en la ekonomio en la celo reguligi ĝin profite al la lando kaj ties loĝantoj. Ekzemplo: la Labour Party de la 1950-aj jaroj, svedaj socialistoj, ktp.

Kaj de la jaroj 1980-aj oni eĉ vidas social-demokratojn malmunti la socialajn leĝojn de la pasinteco, kaj la atingitajn paŝojn de la ĝistiama social-demokratio, dirante, ke pro tutmondiĝo ili devis tion fari por esti "modernaj" kaj akurataj. Ekzemplo de tiu politiko estas en Britio Tony Blair, en Francio Michel Rocard, ktp.

Nuna situacio

Auguste Blanqui

Krizo de la fino de la 20-a jarcento skuis la movadon socialismon. Nuntempo de Alimondismo, kien, kiel kaj kia socialismo estas demandoj kiuj vekas polemikojn.

Specoj de socialismo

Bundismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Bundismo.

Bundismo estis sekulara juda socialisma movado, kies organiza manifestaĵo estis la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Litovio, Pollando kaj Rusio (jide אַלגעמײַנער ײדישער אַרבעטער בּונד אין ליטע פוילין און רוסלאַנד: Algemeyner Yidisher Arbeter Bund en Litah, Poyln un Rusland), fondita en la rusa Imperio en 1897. La Juda Laborsindikato aŭ "Bundo" estis grava ero de la socialdemokrata movado en la rusa imperio ĝis la Rusa Revolucio de 1917; la bundistoj komence oponis la Oktobran Revolucion, sed fine eksubtenis ĝin pro pogromoj faritaj de la Volontula Armeo de la blanka movado dum la Rusa Enlanda Milito. Fendita laŭ komunistaj kaj socialdemokrataj linioj dum la Enlanda Milito, frakcio subtenis la bolŝevikojn kaj sorbiĝis de la Komunista Partio.

La kontraŭkomunisma socialisma bundisma movado daŭre ekzistis kiel politika partio en sendependa Pollando dum la intermilita periodo kiel la Ĝenerala Juda Laborsindikato en Pollando, fariĝante grava, se ne la ĉefa, politika potenco ene de la pola judaro. Bundistoj aktivis en la kontraŭnacia lukto kaj multaj el ties membroj estis mortigitaj dum Holokaŭsto. Post la milito, la Internacia Juda Laborsindikato, pli konvene la "Monda Kunordiga Konsilio de la Juda Laborsindikato", estis fondita en Nov-Jorko, kun filiaj grupoj en Argentino, Aŭstralio, Kanado, Francio, Israelo, Meksiko, Britio, Usono kaj aliaj landoj.

Konataj socialistoj

Historiaj

Nunaj gvidantoj

Bibliografio en Esperanto

Laŭ EdE-S

Socialismo: ĝia ideologio kaj realigo. - De S. Chazan. 1933, 48 p. „Kontraŭ la revolucia socialismo, li estas adepto de la evoluismo, emfazante, ke la socialismo estas ne nur ekonomia, sed ankaŭ morala problemo, por la efektivigo oni bezonas ĝeneraligon de l' altruista moralo.“ (xy, „Lingvo-Libro“, l934, p.: 26.)


Parto pri la Politikaj serioj pri
Komunismo
 

Politika portalo

v • d • r

Vidu ankaŭ

Notoj

  1. ↑ (2011) International Encyclopedia of Political Science. SAGE Publications, Inc. ISBN 978-1412959636. “Socialist systems are those regimes based on the economic and political theory of socialism, which advocates public ownership and cooperative management of the means of production and allocation of resources.”.
  2. ↑ socialism Britannica ACADEMIC EDITION. Konsultita la 19an de Januaro 2012.
  3. ↑ "2. (Government, Politics & Diplomacy) any of various social or political theories or movements in which the common welfare is to be achieved through the establishment of a socialist economic system" "Socialism" at The Free dictionary
  4. ↑ 4,0 4,1 "The origins of socialism as a political movement lie in the Industrial Revolution." "Socialism" in Encyclopedia Britannica Online
  5. ↑ O'Hara, Phillip. (September 2003) Encyclopedia of Political Economy, Volume 2. Routledge. ISBN 0-415-24187-1. “In order of increasing decentralisation (at least) three forms of socialized ownership can be distinguished: state-owned firms, employee-owned (or socially) owned firms, and citizen ownership of equity.”.
  6. ↑ Peter Lamb, J. C. Docherty. Historical dictionary of socialism. Lanham, Maryland, UK; Oxford, England, UK: Scarecrow Press, Inc, 2006. p. 1.
  7. ↑ Nove, Alec. Socialism. New Palgrave Dictionary of Economics, Second Edition (2008): http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_S000173
  8. ↑ "Socialism and Capitalism: Are They Qualitatively Different Socioeconomic Systems?", de Kotz, David M. Konsultita la 19an de Februaro, 2011, el University of Massachusetts: http://people.umass.edu/dmkotz/Soc_and_Cap_Diff_Syst_06_12.pdf: "This understanding of socialism was held not just by revolutionary Marxist socialists but also by evolutionary socialists, Christian socialists, and even anarchists. At that time, there was also wide agreement about the basic institutions of the future socialist system: public ownership instead of private ownership of the means of production, economic planning instead of market forces, production for use instead of for profit."
  9. ↑ Market Socialism: The Debate Among Socialists, de Schweickart, David; Lawler, James; Ticktin, Hillel; Ollman, Bertell. 1998. From "The Difference Between Marxism and Market Socialism" (pp. 61–63): "More fundamentally, a socialist society must be one in which the economy is run on the principle of the direct satisfaction of human needs...Exchange-value, prices and so money are goals in themselves in a capitalist society or in any market. There is no necessary connection between the accumulation of capital or sums of money and human welfare. Under conditions of backwardness, the spur of money and the accumulation of wealth has led to a massive growth in industry and technology ... It seems an odd argument to say that a capitalist will only be efficient in producing use-value of a good quality when trying to make more money than the next capitalist. It would seem easier to rely on the planning of use-values in a rational way, which because there is no duplication, would be produced more cheaply and be of a higher quality."
  10. ↑ Bockman, Johanna. (2011) Markets in the name of Socialism: The Left-Wing origins of Neoliberalism. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-7566-3.
  11. ↑ Rocker, Rudolf. (2004) Anarcho-Syndicalism: Theory and Practice. AK Press. ISBN 978-1-902593-92-0.
  12. ↑ "Authority is defined in terms of the right to exercise social control (as explored in the "sociology of power") and the correlative duty to obey (as explred in the "philosophy of practical reason"). Anarchism is distinguished, philosophically, by its scepticism towards such moral relations – by its questioning of the claims made for such normative power – and, practically, by its challenge to those "authoritative" powers which cannot justify their claims and which are therefore deemed illegitimate or without moral foundation."Anarchism and Authority: A Philosophical Introduction to Classical Anarchism de Paul McLaughlin. AshGate. 2007. pg. 1
  13. ↑ "The IAF - IFA fights for : the abolition of all forms of authority whether economical, political, social, religious, cultural or sexual.""Principles of The International of Anarchist Federations"
  14. ↑ "Anarchism, then, really stands for the liberation of the human mind from the dominion of religion; the liberation of the human body from the dominion of property; liberation from the shackles and restraint of government. Anarchism stands for a social order based on the free grouping of individuals for the purpose of producing real social wealth; an order that will guarantee to every human being free access to the earth and full enjoyment of the necessities of life, according to individual desires, tastes, and inclinations." Emma Goldman. "What it Really Stands for Anarchy" in Anarchism and Other Essays.
  15. ↑ Individualisma anarkiisto Benjamin Tucker difinis anarkiismon kiel opozicio al aŭtoritato jene "They found that they must turn either to the right or to the left, — follow either the path of Authority or the path of Liberty. Marx went one way; Warren and Proudhon the other. Thus were born State Socialism and Anarchism...Authority, takes many shapes, but, broadly speaking, her enemies divide themselves into three classes: first, those who abhor her both as a means and as an end of progress, opposing her openly, avowedly, sincerely, consistently, universally; second, those who profess to believe in her as a means of progress, but who accept her only so far as they think she will subserve their own selfish interests, denying her and her blessings to the rest of the world; third, those who distrust her as a means of progress, believing in her only as an end to be obtained by first trampling upon, violating, and outraging her. These three phases of opposition to Liberty are met in almost every sphere of thought and human activity. Good representatives of the first are seen in the Catholic Church and the Russian autocracy; of the second, in the Protestant Church and the Manchester school of politics and political economy; of the third, in the atheism of Gambetta and the socialism of Karl Marx." Benjamin Tucker. Individual Liberty.
  16. ↑ . Anarchism as a Theory of Organization (1966). Arkivita el la originalo je 25a Marto 2010. Alirita 1a Marto 2010.
  17. ↑ Anarkiisma historiisto George Woodcock informas pri la kontraŭaŭtoritatismo de Miĥail Bakunin kaj montras kontraŭon kaj al la ŝtataj kaj al neŝtataj formoj de aŭtoritato jene: "All anarchists deny authority; many of them fight against it." (paĝo 9)...Bakunin did not convert the League's central committee to his full program, but he did persuade them to accept a remarkably radical recommendation to the Berne Congress of September 1868, demanding economic equality and implicitly attacking authority in both Church and State."
  18. ↑ Brown, L. Susan. (2002) “Anarchism as a Political Philosophy of Existential Individualism: Implications for Feminism”, The Politics of Individualism: Liberalism, Liberal Feminism and Anarchism. Black Rose Books Ltd. Publishing.
  19. ↑ Ofte, tiu difino estas invokata por distingi demokratan socialismon el aŭtoritatisman socialismon kiel ĉe Malcolm Hamilton Democratic Socialism in Britain and Sweden (St Martin's Press 1989), en Donald F. Busky, Democratic Socialism: A Global Survey Greenwood Publishing, 2000, Vidu pp. 7-8., Jim Tomlinson Democratic Socialism and Economic Policy: The Attlee Years, 1945-1951, Norman Thomas Democratic Socialism: a new appraisal aŭ Roy Hattersley ĉe Choose Freedom: The Future of Democratic Socialism
  20. ↑ Gasper, Phillip. (October 2005) The Communist Manifesto: a road map to history's most important political document. Haymarket Books. ISBN 1-931859-25-6. “As the nineteenth century progressed, "socialist" came to signify not only concern with the social question, but opposition to capitalism and support for some form of social ownership.”.
  21. ↑ Anthony Giddens. Beyond Left and Right: The Future of Radical Politics. 1998 edition. Cambridge, England, UK: Polity Press, 1994, 1998. p. 71.
  22. ↑ "Socialism was the most influential secular movement of the twentieth century, worldwide. It was a political ideology (or world view), a wide and divided political movement..." George Thomas Kurian (eld). The Encyclopedia of Political Science CQ Press. Washington D.c. 2011. Paĝoj 1554
  23. ↑ Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. paĝo 83
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 Marvin Perry, Myrna Chase, Margaret Jacob, James R. Jacob. Western Civilization: Ideas, Politics, and Society – From 1600, Volume 2. Naŭa eldono. Boston, Massachusetts, USA: Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company, 2009. p. 540.
  25. ↑ Leroux: socialismo estas "la doktrino kiu ne rezignus la principojn de Libereco, Egaleco, Frateco" de la Franca Revolucio de 1789. "Individualism and socialism" (1834)
  26. ↑ Oxford English Dictionary, etimologio de socialismo
  27. ↑ Russell, Bertrand (1972). A History of Western Philosophy. Touchstone. p. 781
  28. ↑ Williams, Raymond. (1983) “Socialism”, Keywords: A vocabulary of culture and society, revised edition. Oxford University Press. ISBN 0-19-520469-7. “Modern usage began to settle from the 1860s, and in spite of the earlier variations and distinctions it was socialist and socialism which came through as the predominant words...Communist, in spite of the distinction that had been made in the 1840s, was very much less used, and parties in the Marxist tradition took some variant of social and socialist as titles.”.
  29. ↑ Steele, David. (1992) From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation. Open Court Publishing Company. ISBN 978-0875484495. “One widespread distinction was that socialism socialized production only while communism socialized production and consumption.”.
  30. ↑ Steele, David. (1992) From Marx to Mises: Post-Capitalist Society and the Challenge of Economic Calculation. Open Court Publishing Company, p. 44–45. ISBN 978-0875484495. “By 1888, the term ‘socialism’ was in general use among Marxists, who had dropped ‘communism’, now considered an old fashioned term meaning the same as ‘socialism’...At the turn of the century, Marxists called themselves socialists...The definition of socialism and communism as successive stages was introduced into Marxist theory by Lenin in 1917...the new distinction was helpful to Lenin in defending his party against the traditional Marxist criticism that Russia was too backward for a socialist revolution”.
  31. ↑ A Short History of the World. Progress Publishers. Moscow, 1974
  32. ↑ pp. 276–277, A.E. Taylor, Plato: The Man and His Work, Dover 2001.
  33. ↑ p. 257, W. D. Ross, Aristotle, 6a eld.
  34. ↑ 34,0 34,1 George Thomas Kurian (eld). The Encyclopedia of Political Science CQ Press. Washington D.c. 2011. Paĝo 1555
  35. ↑ Paine, Thomas (2004). Common sense [with] Agrarian justice. Penguin. ISBN 0-14-101890-9. pp. 92–3.
  36. ↑ Blaug, Mark. (1986) Who's Who in Economics: A Biographical Dictionary of Major Economists 1700-1986. The MIT Press. ISBN 0-262-02256-7.
  37. ↑ Bonnett, Alastair (2007) The Other Rights of Man: The Revolutionary Plan of Thomas Spence. History Today 57(9):42–48.
  38. ↑ Andrew Vincent. Modern political ideologies. Wiley-Blackwell publishing. 2010. pg. 88
  39. ↑ "Socialism" en Encyclopedia Britannica rete
  40. ↑ 40,0 40,1 40,2 Adam Smith. Fsmitha.com. Alirita 2a de Junio 2010.
  41. ↑ 2:BIRTH OF THE SOCIALIST IDEA. Anu.edu.au. Alirita 2a de Junio 2010.
  42. ↑ Newman, Michael. (2005) Socialism: A Very Short Introduction, Oxford University Press, ISBN 0-19-280431-6
  43. ↑ Utopian Socialists. Cepa.newschool.edu. Alirita 2a de Junio 2010.


Bibliotekoj
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Socialismo&oldid=6715590"