Tertremo
Tertremo, seismo aŭ sismo[1] estas natura fenomeno, kiu rezultas el subita eligo de energio akumulita en la terkrusto kaj estigas tertremajn ondojn. Sur la surfaco de Tero tertremoj povas montriĝi kiel skuo aŭ delokigo de la grundo. La kaŭzo de tertremo estas interpremo de terkrustaj platoj kiuj tuŝas unu la alian. La energia disradiado de la premo tremigas la teron.
Tertremoj okazas ĉiutage, sed la plimulto de ili ne kaŭzas grandan detruon. Fortaj tertremoj povas kaŭzi grandegajn detruojn kaj mortigi homojn. Tiaj tertremoj ĝenerale havas fortan komencan tremon, kaj malpli fortajn postajn tremojn, kiuj povas etendiĝi dum pluraj tagoj. La punkto sub la tersurfaco, kie originas tertremo, nomiĝas hipocentro. La punkto sur la tersurfaco rekte super la subcentro nomiĝas epicentro.
Geologoj ankoraŭ ne povas antaŭdiri precize kie aŭ kiam okazos tertremoj, sed ili pli kaj pli komprenas la internajn mekanismojn de la tero, povas montri la plej riskoplenajn lokojn kaj rekomendi konstrumetodojn taŭgajn por eviti difektojn.
Terminoj
La scienco pri tertremoj estas sismologio (laŭ la greka: seismos - tertremo), de ĝi venas la terminoj:
- sismo,
- sismocentro,
- sismograf(i)o,
- sismogramo,
- sismologo.
La punkto sur la tera surfaco kie la skuado estas plej forta kaj el kiu ŝajne originas la sismaj ondoj estas nomata epicentro aŭ surcentro. La vera origino de la tertremo lokiĝas profunde sub la epicentro kaj nomiĝas hipocentro aŭ subcentro.
La energio ellasata de tertremo estas nomata magnitudo (mezurita per diversaj metodoj, ĉiam logaritme).
Skalo estas metodo por ordigi tertremojn laŭ ilia graveco. Estas skaloj bazitaj sur la efektoj (la plej fama estas la skalo de Mercalli) kaj skaloj bazitaj sur la magnitudo (la plej fama estas la skalo de Richter).
Kialoj kaj priskribo de tertremoj
Tertremoj estiĝas pro dinamikaj procesoj de la tero. Sekvo de tiaj dinamikaj procesoj estas la platotektoniko, tio estas la moviĝo de la litosferoplatoj, kiuj entenas la terkruston kaj la litosferan mantelon.
Ĉefe ĉe la platolimoj, kie diversaj platoj dise, kuniĝe aŭ preterpase moviĝas, estiĝas tensioj ene de la rokaro kiam la platoj moviĝantaj alkroĉiĝas unu al la alia. Kiam la ŝera ŝarĝado iĝas tro forta, tiaj tensioj malŝarĝiĝas per skuaj moviĝoj de la terkrusto kaj estiĝas tektona tremo. La tiel liberigita entergio povas surpasi centoble la energion de hidrogena bombo. Ĉar la estiĝinta tensio ne limiĝas je la ĉirkaŭo de la platolimo, la malŝarĝrompiĝo povas en maloftaj kazoj okazi ankaŭ ene de la plato, kiam en la krustrokaro ekzistas malforta regiono.
La temperaturo kreskas al la centro de la tero, kaj tial la rokaro en granda profundo reagas malpli rompiĝema kaj fine iĝas aliformebla. Tial tertremoj plej ofte tuŝas nur la superan tavolon de la terkrusto. Foje konstateblis tremoj ĝis profundeco de 700 km. Tiun ŝajnan kontraŭdiron oni klarigas per la subdukcio de litosferaj platoj: kiam kolizias du platoj, la pli densa puŝiĝas sub la pli malpeza kaj profundiĝas en la termantelon. Oni postulas, ke la varmiĝo de la rokaro de la enprofundiĝanta plato (nomata ankaŭ laŭ la angla vorto slab) multe malpli rapide okazas ol ties moviĝo malsupren kaj ke tial la krustmaterialo restas rompiĝema ĝis en la supro indikitaj profundoj. Hipocentroj ene de la enprofundiĝanta plato tiel ebligus abdukcion rilate al la pozicio de la slab en la profundo (la tiel nomata regiono de Wadati-Benioff).
Tertremoj povas estiĝi ankaŭ ekzemple per supreniĝo de magmo malsuper vulkanoj, aŭ ekzemple per elĉerpo de krudmaterialoj kiel ekzemple nafto kaj tergaso, ĉar la premŝanĝiĝo influas la tensirilaton en la rokaro. Krome tertremoj povas okazi per rompiĝantaj subteraj vidaĵoj en minejoj. Vulkanaj tremoj kaj tiuj kaŭzitaj de minejoj liberigas multe malpli da energio ol tektonikaj tremoj.
Submaraj tertremoj, erupcioj de oceanaj vulkanoj aŭ submaraj terglitoj povas estigi cunamojn. Tio eblas, kiam okazas grandaj vertikalaj moviĝoj de la kontinentaj platoj. Per subita vertikala translokiĝo de grandaj partoj de la oceana fundo estiĝas ondoj, kiuj atingas rapideon de ĝis 800 kilometrojn hore. For de la marbordoj, en plena oceano tiaj cunamoj apenaŭ rimarkeblas, sed kiam tia ondo atingas malaltan akvon, la ondomonto povas atingi alton de ĝis 100 metroj. Plej ofte cunamoj estiĝas en la Pacifika Oceano. Tial la limŝtatoj posedas avertosistemon, la Pacific Tsunami Warning Center. Post kiam la 26-an de decembro 2004 mortis ĉirkaŭ 230.000 homoj pro la tertremo en la Hinda Oceano, ankaŭ tie estis instalita avertosistemo.
Notado de tertremondoj
Tertremoj estigas diversajn tipojn de seismaj ondoj, kiu disvastiĝas tra la tuta tero kaj noteblas per sismografoj en la tuta mondo. Tiajn transkribojn oni nomas sismogramoj. La gravaj damaĝoj (ĉe konstruaĵoj, fendegoj, kaj tiel plu) ĉe la tersurfaco estas kaŭzitaj de surfacondoj, kiu estigas elipsan grundmoviĝon.
Historie
Jam en la antikvo homoj demandis sine kiel estiĝis tertremoj kaj vulkanerupcioj. Ofte oni kulpigis pri tiaj eventoj diaĵojn, kiel ekzemple Pozidono en la greka mitologio. Kelkaj sciencistoj en antikva Grekujo opiniis, ke la kontinentoj flosu surakve kaj moviĝu kiel ŝipo tien kaj reen. Aliaj kredis, ke tertremoj venu el grotoj. En Japanujo ekzistis mito de drako, kiu tremigis la terplankon kaj kraĉis fajron, kiam ĝi koleris. En la mezepoka Eŭropa naturkatastrofoj estis senditaj de Dio. Post malkovro kaj esploro de magnetismo estiĝis teorio, ke tertremojn oni povis forkonduki, kiel fulmojn. Oni do rekomendis do tertremŝirmilojn laŭ la modelo de unuaj fulmŝirmiloj.
Nur komence de la 20-a jarcento estiĝis la nuntempe ĝenerale akceptita teorio de platotektoniko kaj de kontinenta drivo pere de Alfred Wegener. Ekde la mezo de la 20-a jarcento klarigmodeloj de tektonaj tremoj estis pli kaj pli vaste diskutitaj. Ĝis la komenco de la 21-a jarcento tamen ne eblis krei el tio eblon antaŭanonci tertremojn.
Ĉefaj tertremoj ekde 2004
Listo de la ĉefaj tertremoj ekde 2004 laŭ nombro de mortintoj[2]:
- Sumatro, 26an de decembro de 2004, 227,898 mortintoj kaj magnitudo 9,1.
- Haitio, 12an de januaro de 2010, 222,570 mortintoj kaj magnitudo 7,0.
- Ĉinio (Siĉuano), 12an de majo de 2008, 87,587 mortintoj kaj magnitudo 7,9.
- Pakistano, 8an de oktobro de 2005, 86,000 mortintoj kaj magnitudo 7,6.
- Indonezio, 26an de majo 2006, 5,749 mortintoj kaj magnitudo 6,3.
- Indonezio, 30a de septembro 2009, 1,117 mortintoj kaj magnitudo 7,5.
- Ĉinio (Ĉinghajo), 14an de aprilo 2010, 589 mortintoj kaj magnitudo 6,9.
- Ĉilio, 27an de februaro 2010, 507 mortintoj kaj magnitudo 8,8.
- Italio (L'Aquila), 6an de aprilo de 2009, 295 mortintoj kaj magnitudo 6,3.
- Nepalo, Gorkha, 25an de aprilo 2015, mortintoj proks. 8000, magnitudo 7,9.
La plej fortaj tertremoj
Laŭ indikoj de la USGS[3] [4] (12-an de marto 2010 +ĝisdatigo ĝis 2015)
La valoroj rilatas, krom aparta indiko, al la Momant-magnituda skalo MW. Atentu ke diversaj magnitudoskaloj ne estas rekte kompareblaj!
| Rango | Nomo | Loko | Dato | Forto | Rimarkoj |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. | Tertremo de Valdivia | Valdivia, Ĉilio | 22/05/1960 | 9,5 | kun grava cunamo |
| 2. | Granda Alaskotertremo (sanktavendreda tertremo) | Alasko | 27/03/1964 | 9,2 | kun grava cunamo |
| 3. | Tertremo en la Hinda Oceano | antaŭ Sumatro | 26/12/2004 | 9,1 | kun grava cunamo |
| 4. | Tertremo de Kamĉatko | Kamĉatko, Rusujo | 04/11/1952 | 9,0 | |
| 5. | Tertremo de Sendajo | Honŝu, Japanio | 11/03/2011 | 9,0 | kun grava cunamo |
| 6. | Tertremo de Biobio | Biobio, Ĉilio | 27/02/2010 | 8,8 | kun cunamo |
| 7. | Tertremo de Ekvadoro | antaŭ Ekvadoro | 31/01/1906 | 8,8 | |
| 8. | Tertremo ĉe la insuloj Andreanof | Insuloj Andreanof, Alasko | 09/03/1957 | 8,8 | Magnitudo laŭ katalogo PDE, USGS-ligilo indikas 8,6 (MS) |
| 9. | Tertremo ĉe la insuloj Rat | Insuloj Rat, Alasko | 04/02/1965 | 8,7 | kun cunamo |
| 10. | Tertremo antaŭ norda Sumatro | antaŭ norda Sumatro | 28/03/2005 | 8,6 | |
| 11. | Asama tertremo | Asamo kaj Tibeto | 15/08/1950 | 8,6 | MS |
Aliaj tertremoj
La lisbona tertremo en 1755, ankaŭ konata simple kiel la lisbona tertremo aŭ la tertremo de 1755, estis tertremo okazinta en la 1-a de novembro 1755 je la naŭa horo matene (oni konsideras je 9:20), kiu kaŭzis preskaŭ kompletan detruon de Lisbono kaj krome atingis grandan parton de la algarva marbordo, suda regiono de Portugalujo. Post la tertremo okazis, krom pluraj brulegoj, cunamo, kiu oni kredas estis pli ol 20 metrojn alta kaj, kune kun la brulegoj, mortigis inter sesdek mil kaj cent mil homojn. Tio ĝin igas unu el la kvin plej mortigaj tertremoj en la homara historio, kaj ĝi markas la "prahistorion de moderna Eŭropo" laŭ kelkaj historiistoj. Geologoj taksas je 9 gradoj en la Skalo de Richter la fortecon de tiu tertremo. Lisbona tertremo kaŭzis grandegan impakton politikan kaj sociekonomian en la tiama Portugalujo kaj komencigis la unuajn studojn pri "tio, kion kaŭzas tertremo en ampleksa areo". Tial ĝi naskis la modernan sismologion kaj estis daŭre diskutita de la filozofoj de la Jarcento de la Lumoj, kiel Voltero. Pro tio ĝi ankaŭ inspiris disvolviĝojn en la kampoj de Teodiceo kaj de la filozofio pri la Sublimo.
La Tertremo de San Francisco de 1906 frapis la marbordon de Norda Kalifornio, Usono, en la 5:12 a.t. merkrede, la 18an de Aprilo per ĉirkaŭkalkulita momanta magnitudo de 7.9 kaj maksimuma intenseco Mercalli de XI (Ekstrema). Skuo de alta intenseco estis sentita el Eureka en la Norda Marbordo al la Salinas Valo, nome agrokultura regiono sude de la Golfareo de San Francisco. Detruigaj incendioj tuj ekaperis en la urbo kaj daŭris dum kelkaj tagoj. Kiel rezulto, ĝis 3,000 personoj mortis kaj ĉirkaŭ 80% el la urbo San-Francisko estis detruita.
Mitologioj
En japana mitologio, Namacu (鯰) aŭ onamacu (大鯰) estas giganta anariko kiu kaŭzas sismojn. Li vivas en la koto sub la insuloj de Japanio, kaj estas gardita fare de la dio Kaŝima kiu retenas la anarikon kun ŝtono. Kiam Kaŝima lasas sian gardiston fali, Namacu baraktas, kaŭzante perfortajn sismojn. Forigi anariko supozeble povus, frakasante sian kapon sanktan ŝtonon de la sanktejo.
Referencoj
- ↑ Plena Ilustrita Vortaro 2002 p. 1015
- ↑ José Reinoso, "China revive la pesadilla de un terremoto", El País, 15a de aprilo de 2010, paĝoj 2 kaj 3. Fonto menciita USGS.
- ↑ USGS: Largest Earthquakes in the World Since 1900
- ↑ USGS tertremkatalogo/serĉilo
Eksteraj ligiloj
- germane TTT-ejo pri tertremoj ĉe naturgewalten.de
- germane Mapo: Seisma danĝertaksado por la ŝtatoj Germanujo (D), Aŭstrujo (A) kaj Svislando (CH)
- germane Tutmonda mapo de aktualaj tertremoj (www.demis.nl). Fonto por la bildigo de tertremoj estas la datumoj de USGS. (Problemoj en tutekrana bildigo. Bonvolu malpligrandigi la fenestron antaŭe).
- angle Datumbanko pri tertremoj de 2150 a.K. ĝis nun de la National Geophysical Data Center (NGDC), NOAA
