Uzanto:Arĉjo/Testejo
Wiedźmin[redakti | redakti fonton]
Wiedźmin [vʲɛdʑ͡min] (esperante: sorĉulo, sorĉisto) estas fantazia persono kreita de pola beletristo Andrzej Sapkowski. Li aperas en la sorĉula ciklo, kiu konsistas de du novelaroj kaj kvin-romana Saga o wiedźminie (Fabelo pri sorĉulo). Sorĉuloj estas magie mutaciitaj batalistoj, asociitaj en sia malgranda rondo. Ili fakas je pagat mortigado de bestioj.
Wiedźmin to postać stworzona przez Andrzeja Sapkowskiego. Pojawia się w Cyklu wiedźmińskim tego autora, na który składają się dwa zbiory opowiadań oraz pięciotomowa Saga o wiedźminie. Wiedźmini zrzeszeni są w tajemnym bractwie i zajmują się odpłatnym zabijaniem potworów zagrażających bezpieczeństwu ludzi. Głównym bohaterem Cyklu jest wiedźmin Geralt z Rivii.
Peruno[redakti | redakti fonton]
Peruno (el slavlingva Perun, Перун) estas unu el la ĉefaj dioj de slava mitologio; reganto de fulmo kaj tondro.
Kulto de Peruno
Kult Peruna źródłowo został poświadczony jedynie na Rusi. Traktat zawarty w 944 przez księcia Igora z Cesarstwem Bizantyjskim informuje o złożeniu przez Rusinów przysięgi na Peruna. Analogiczna przysięga zostaje złożona w traktacie Światosława I z 971. W roku 980 Włodzimierz Wielki miał ustawić w Kijowie posągi bóstw, z których najważniejszym miał być Perun "z głową srebrną i wąsem złotym", zniszczony po chrzcie Włodzimierza w 988. Podobny posąg został w tym czasie postawiony także w Nowogrodzie. Część badaczy jest zdania, że kult Peruna na Rusi był skutkiem zaszczepienia tam przez Waregów kultu Thora.
Pomimo informacji źródłowych pochodzących jedynie z Rusi, domniemywać można, że kult Peruna rozpowszechniony był na całą Słowiańszczyznę. Prokopiusz z Cezarei, przytaczając informację o Słowianach, pisze: Uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne. Dowodem na ogólnosłowiański kult Peruna mogą być też niektóre nazwy miejscowe, jak np. nazwa miejscowości Prohn koło Strzałowa, czy liczne nazwy miejscowe na Bałkanach, jak Perunovac. Ponadto wśród Połabian odnotowano kult bóstw o imionach Prowe i Porenut, które prawdopodobnie mogły być miejscowymi odmianami kultu Peruna. Brak powszechności imienia Peruna tłumaczony jest istnieniem wśród Słowian prawa tabu, zabraniającego wymawiana imienia bóstwa (analogiczne tabu zabraniające wymawiania imienia gromowładcy poświadczone jest wśród ludów bałtyjskich). Aleksander Gieysztor uznał, że Perun był naczelnym bogiem Słowian, za koncepcją Georges'a Dumézila, bogiem I funkcji (władza prawna) i II funkcji (siła fizyczna i militarna), zaś bóstwa połabskie takie jak Świętowit, Rugewit, Jarowit i Jaryło miały być jedynie wariantami kultu Peruna.
Imię Peruna wywodzi się od praindoeuropejskiego rdzenia per-, perk-, obecnego w wielu innych językach indoeuropejskich, np. hetyckie perunaš "skała", greckie keranós "piorun", łacińskie quercus "dąb", czy albańskie pernëdi "niebo". W wierzeniach Bałtów występuje analogiczny do Peruna bóg imieniem Perkun.
Perun był pierwotnie bogiem bezpostaciowym, zaś posąg wzniesiony przez Włodzimierza był pewnego rodzaju innowacją w kulcie. Jako święte drzewo gromowładcy czczony był dąb. Świadectwem roli dębu w kulcie Peruna jest nazwa przeginia (peregynia, beregynia), oznaczająca las dębowy. Z postacią gromowładcy wiąże się również, wedle praindoeuropejskiego modelu, motyw skały, młota, topora i konia (ten ostatni poświadczony m.in. na posągu ze Zbrucza).
Źródła pisane oraz folklor poświadczają mitologiczny motyw walki pomiędzy Perunem a uosabiającym siły chaosu Żmijem.
Kiedy książę Włodzimierz stawiał Perunowi posąg w Kijowie z "wąsem złotym" (w oryg. us złat), jeden z kronikarzy nie zrozumiał ruskiego wyrażenia i us złat został zapisany jako nowy bóg - Usład.
Na Bałkanach poświadczony jest kult żeńskiego bóstwa imieniem Perperuna, która była żeńską hipostazą i partnerką Peruna.
Kalifujo[redakti | redakti fonton]
Ekzistis pluraj kalifejoj post la fondiĝo de islamo, pro la bataloj pri sukcedo al la titolo de profeto, post la kvar unuaj kalifoj.
La plej gravaj estas:
- kalifujo de la umejadoj de Damasko
- kalifujo de la abasidoj de Bagdado
- kalifujo de la fatimidoj de Kairo
- kalifujo de la umejadoj de Kordovo
Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]
La araba imperio (aŭ Kalifujo) (632-930) disvolviĝis kaj regnis dum la tri jarcentoj post Mohamedo. Ĝi regis la landojn inter Hispanio kaj Barato, disvastiginte islamon tra ĝiajn landojn kaj forminte islaman civilizon.
Estas tri periodoj de la imperio:
- La Kvar Justaj Kalifoj (632-661)
- La Umajada dinastio (661-750)
- La Abbasida dinastio (750-930)
Sub la umajada, la imperio konkeris, sub la abasida la imperio islamiĝis kaj fariĝis glora civilizo.
La imperiestro estis la kalifo. La fruaj kalifoj estis piaj, sed poste la kalifoj fariĝis riĉaj, diboĉaj kaj makiavelaj.
Aldone al la du dinastioj, estis tria, subtera dinastio: la dinastio de Mohameto mem, per lia filino Fatima. La estroj de la dinastio, la Imamoj, estis la posteuloj de Mohameto, sange kaj spirite, sed, escepte de Ali, ne politike. Ŝijaismo rigardas ĝin kiel la rajta dinastio, la Imamo kiel la rajta estro de la islama mondo. Sed la dinastio estis venkita je la batalo de Kerbala.
Pro la tiama malforto de la persoj kaj la bizanca imperio, la araba imperio rapide konkeris la landojn inter Hispanio kaj Barato. Nur Francio povis halti la venkon de okcidenta Eŭropo.
Sed islamo mem ne estis disvastigita tiel rapide. La plimulto de la imperio ne estis islama ĝis la 9-a jarcento. En la fruaj jaroj de la imperio, islamo nur estis la genta religio de la arabaj regantoj. Sed la nova fido kreskis tra la imperio: ĉar islamanoj ne devis pagi imposton, ĉar la kristana eklezio persekutis herezulojn (ekzemple, la nestorianojn). Islamo esence estis kristanismo sen Jesuo Kristo, la Jesuo Kristo kies naturon la herezuloj disputis. Zoroastrianismo kaj manikeismo ankaŭ forvelkis de Persio sub la imperio.
Inter aliaj, la imperio naskis ŝarion kaj falsafismon.
Bagdado kaj la fekunda kamparo ĉirkaŭa fariĝis la koro de la imperio sub la abasida imperio.
En la 10-a jarcento la imperio kadukiĝis kaj sendependaj komandantoj de la selĝukaj turkoj regis. Teorie la komandantoj estis sub la imperiestro, sed pro la falo de imposta enspezo, la brako de la imperiestro estis malforta. Imposta enspezo falis ĉar la imperio islamiĝis kaj la kampoj fariĝis eluzitaj.
 |
| La Abbasida imperio dum regno de Haroun-al-Raŝid |
Irako[redakti | redakti fonton]
| Respubliko Irako | |
| لجمهوريّة العراقيّة | |
| Al-Ĝumhurijah al-Irakijah | |
|
|
|
| Detaloj | Detaloj |
| Nacia himno: Maŭtini | |
| Nacia devizo: „Allahu akbar“ (Dio plejgrandas) | |
| |
| Bazaj informoj | |
|---|---|
| Ĉefurbo | Bagdado |
| Oficiala(j) lingvo(j) | araba, kurda |
| Plej ofta(j) religio(j) | islamo |
| Areo | 437,072 km² |
| - % de akvo | 1,1 % |
| Loĝantaro | 28.220.000 |
| Loĝdenso | 65 loĝ./km² |
| Horzono | +3 |
| Interreta domajno | iq |
| Landokodo | IQ |
| Telefona kodo | 964 |
| Politiko | |
| Politika sistemo | respubliko |
| Ŝtatestro | prezidento Ĝalal Talabani |
| Ĉefministro | Nuri al-Maliki |
| Sendependiĝo disde Unuiĝinta Reĝlando |
3-a de oktobro 1932 |
| Ekonomio | |
| Valuto | iraka dinaro (IQD) |
| MEP | laŭ 2009 |
| – suma | $ 114,151 mlrd |
| – pokapa | $ 3.655 |
Irako (arabe: العراق' al-Irak) estas lando en sud-okcidenta Azio (mezoriento), situata ĉe la persa golfo, konsistanta ĉefe el la valoj de la riveroj Tigriso kaj Eŭfrato. Ĝi landlimiĝas je Kuvajto kaj Sauda Arabio sude, Jordanio kaj Sirio okcidente, Turkio norde kaj Irano oriente.
Datumoj[redakti | redakti fonton]
- Urboj: Basra (617 mil), Mosulo (571 mil).
- Loĝantaro: 26.070 mil (2005), inter ili - araboj 72%, kurdoj 25%.
- Ŝtatlingvoj: araba kaj kurda.
- Kredantoj: islamanoj 97% (ŝijaismanoj 60-65%; sunnaismanoj 32-37%); pluraj kristanaj eklezioj (inter ili Nestorianismo); Jezidismanoj; Mandeanoj.
- Eksporto: nafto, lanŝtofo, daktiloj.
- Organizoj: UNO (1945).
- Heredaĵo: Hatra; Aŝur.
Historio[redakti | redakti fonton]
Antaŭ-Iraka epoko[redakti | redakti fonton]
La aktuala areo de Irako estis antikve la loko de la grandaj civilizoj de Mezopotamio, ekokupita sekve en 6-a jarcento a.K. de Persio. Post la konkeroj de Aleksandro de Makedonio dum la jaroj 334-321 a.K. ĝi estiĝis parto de lia imperio, kaj poste plej grava provincio de Seleŭkio.
La islama konkerado de la 7-a jarcento estabiligis Islamon en Irako. Alijo (la kuzo kaj bofilo de Mohamedo), la lasta de Kvar Justaj Kalifoj, igis Kufa la ĉefurbo de Araba Kalifujo kiam li iĝis la reganto. En 7-a jarcento la Iraka provinco estis parto de Umajjada Kalifujo. En 8-a jarcento la Abbasidoj konstruigis Bagdadon kaj igis ĝin ilia ĉefurbo. Ĝi baldaŭ estiĝis gravega urbo de islama mondo dum kvin sekvaj jarcentoj. Bagdado estis tiam la plej granda multekultura urbo de mezepoko, havante super unu miliono loĝantojn, kaj estis la centro de lernado dum la islama ora epoko. La mongoloj pereigis ĝin dum la rabado de Bagdado en 13-a jarcento. Ekde 16-a jarcento la otomanaj turkoj regis tie, militante por tiu lando kun Persio.
Post la falo de la Osmanida imperio en la unua mondmilito, la imperio estis disdividita en pecojn donitajn al la venkintaj eŭropaj potencoj. Irako estis kreita kiel pseŭdoŝtato, kaj estis mandatita al Britio fare de la Ligo de Nacioj (ekde la 25-a de aprilo 1920).
1932-1979[redakti | redakti fonton]
>> plu
1980-1990[redakti | redakti fonton]
>> plu
- 1921. 08. 23.: Oni surtronigis la unuan reĝon de Irako Fejsal?, filon de Hussein Bin Ali, reganto en Mekao.
- 1932. 10. 3.: Irako sendependiĝas
- 1958. 07. 14.: La monarkion faligis milita puĉo, la nova ŝtatformo iĝis respubliko. La gvidantoj de la puĉo estis Abdel Karim Kasim kaj Col Abd-al Salam Muhhaammad Arif. Ĉefministro de la respubliko iĝis Kasim
- 1963. 02. 08.: La Baath-partio kun gvido de Saddam Hussein organizis duafoje senrezultan puĉon kontraŭ Kasim. Saddam enprizoniĝis.
- 1966: Saddam sukcese eskapis kaj iĝis vic-ĉefsekretario de la partio
- 1968: Sukcesa puĉo de la Baath-partio. La nova prezidetno Ahmed Hassan Al-Bakr alianciĝis kun la Sovetunio kaj gvidis kontraŭokcidentan politikon.
- 1970: La kurdoj ricevis aŭtonomion kaj reprezantiĝon en la registaro
- 1972: irako subskribis 15-jaran kontrakton kun Sovetunio. Komenco de alŝtatigo de naftoindustrio
- 1973: Post la naftokrizo en 1973, oni la grandajn enspezojn el nafto turnis al la industrio, instruado, medicino, post kio la vivnivelo en Irako estis unu el la plej altaj en la araba mondo.
- 1974-1975: La kurdoj ribeliĝis per apogo de Usono kaj la ŝaĥo de Irano. La konflikto surgenuigis Irakon, kiu devis dividi kun Irano la kontrolon pri la disputita akvovojo Shatt al-Arab. La ŝaĥo ĉesigis la apogon de la kurdoj, la iraka reĝimo disbatis la ribelon.
- 1978: mortpuno por aniĝantoj en la opoziciaj partioj.
1979: Saddam Hussein rezignigis la generalon Al-Bakr kaj transprenis la potencon. Ene de tagoj li ekzekutigis multajn rivalojn. 1980: septembro: milito inter Irako kaj la najbaro Irano. Irakon subtenis diversaj okcidentaj potencoj, precipe Usono, por kontraŭstari disvastiĝon de ties islama revolucio. Militkrimoj per kemiaj armiloj kontraŭ kurdoj kaj irananoj estas malatentataj.
Irako por revenĝi la limvundigojn de Irano, okupis la naftoriĉan regionon Khuzestan. Fine de la monato, Irako abrogaciis la kontrakton subskribitan kun Irano en1975 kaj repostulis la akvovojon de Shatt al-Arab. Ambaŭ lando ekbombardis kaj ekkomenciĝis la 8-jara milito. 1981: Israelo bombardis la nuklean reaktoron de Bagdado. 1982: La okcidentaj landoj timis la fortiĝon de la radikala islama movado de Ajatolo Khomenei kaj ili ne volis venkon de Irano en la milito. Usono delistigis Irakon el la landoj apogantaj la terorismon. La ĉefa liveranto de armiloj al Irako estis la Sovetunio. 1988.08.20.: Irako kaj Irano subskribis militpaŭzon. Irako reorganizis la armeon per okcidentaj kreditoj kaj teknologioj. Oni uzis venengasojn kontraŭ la kurdoj, kio rezultis mortojn de purmil civitanoj. oni kalkulas, ke dum la milito mortis 400.000 homoj kaj plia 750.000 vundiĝis. La milito kaŭzis por la du landoj damaĝojn, profitperdojn (pro neeksporto de nafto9 en valoro de 400 md dolaroj.
1990-1991: Irako invadas kaj aneksas Kuvajton malprave kredante, ke Usono tion aprobos. Per aŭtoritato de la Konsilio de Sekureco de la Unuiĝintaj Nacioj, internacia koalicio (ĉefe Usono kaj Britio sed ankaŭ aliaj) forpelas la irakan armeon el Kuvajto. UNO postulas, ke Irako forlasu amasdetruajn armilojn, kaj ke ĝi nepre kunlaboru kun internaciaj inspektistoj. Ekonomiaj punoj estas starigitaj, kaj regionoj de flugmalpermeso en la nordo kaj sudo de la lando. Tie ne rajtas flugi la iraka aerarmeo, sed ja aliaj. Usono provas instigi irakanojn revolucii kontraŭ Saddam Hussein, sed ne subtenas la malsukcesontajn revoluciantojn.
....
1998: La inspektistoj estas forprenitaj el Irako. Ekonomiaj punoj kaj flugmalpermesoj restas.
....
2002: La usona prezidanto George W. Bush proklamas, ke Irako estas parto de la "akso de malbono", ke ĝi posedas armilojn amase detrupovajn, kaj ke ĝi estas danĝera al la mondo. Bush igas "ŝanĝon de reĝimo" en Irako la ĉefa prioritato de la usona eksterlanda politiko en la sekvaj monatoj. Rezolucio 1441 de la Konsilio de Sekureco reportigas UN-inspektistojn al Irako por eltrovi, ĉu la lando laŭleĝe senarmiliĝis.
2003: Usono kaj Britio sendas kvaronon de miliono da soldatoj al Kuvajto kaj aliloken en la regiono por premi al Irako. Raportoj de ĉefinspektoro Hans Blix estas miksitaj. Laŭ Blix, oni iom-post-iom progresis, kaj pli da tempo estas laŭ li bezonata.
Marto, 2003: Usono, Britio, kaj Hispanio proponas duan rezolucion al la Konsilio de Sekureco. Tiu rezolucio donus la aŭtoritaton kontraŭmiliti al Irako post mallonga periodo manke de konvinka pruvo de tuta plenumo de la antaŭaj rezolucioj. Francio, Rusio, Ĉinio, kaj aliaj nacioj kontraŭas la rezolucion, preferante doni pli da tempo al la inspektistoj. Post kelkaj tagoj de debato, la rezolucio estas forprenita sen voĉdonado.
18-a de Marto, 2003: Bush deklaras ultimaton: Hussein eksiĝu kaj eliru el Irako en la sekvaj 48 horoj, alie Usonaj, Britaj, kaj aliancitaj fortoj invados por perforte eksigi lin kaj senarmiligi Irakon.
20-a de Marto, 2003: Dua Golfmilito komenciĝas.
28-a de junio 2004: Suverenecon donas la okupanta aŭtoritato al nova iraka registaro, du tagojn antaŭ la planita tago, por eviti ke ceremonio fariĝu celo de terorisma agado. Nova iraka ĉefministro estas Ijad al-Alaŭi, iama kunlaboranto de CIA. Tiu usonamika prezidento provas per diktatorecaj agoj firmigi sian postenon (malpermeso por unu monato de Al-Ĝazira televidstacio, restarigo de mortpuno). Li permesas al Usono plu agadi en Irako.
En aŭgusto 2004 elektis la milana nacia konferenco la transiran nacian asembleon. Ili donis siajn voĉojn ne al personoj, sed al listoj enhavintaj ĉefe nur partiojn de la iamaj emigrintoj. La novaj partioj en Irako apenaŭ reprezantiĝis en la listoj. Pro tio la UN silente malagnoskis la rezultojn de la voĉdonado.
La du militoj kaj la malpermeso de importo de medikamentoj, mizeraj cirkonstancoj pro la blokado kaŭzis laŭ unuj morton de miliono da beboj. La ekonomia detruo estis laŭ kelkaj kalkuloj eĉ 400 miliardoj da dolaroj, dum la privatigo kaj aĉetigo kunportis por usonaj entreprenoj belan profiton (la ĉasflugilojn de Mirage oni sendis dismunti anstataŭ forvendi ilin).
En 2005 (la 30-an de januaro) okazis balotoj en Irako, en kiuj venkis per 48 % la koalicio de la ŝijaismaj partioj, la kurdaj partioj atingis 25 % kaj la usonamika Ijad Allaŭi ricevis nur 13,6 %. Balotis 8,55 milionoj (58%) da balotjuraj homoj, la baloton bojkotis la sunaitoj, tiel ili ne havos reprezentanton en la parlamento. Proponita ĉefministro iĝis Ibrahim al-Ĝaafari.