Saltu al enhavo

Weltdeutsch de Wilhelm Oswald

El Vikipedio, la libera enciklopedio
Propono por elstara artikolo
 Ĉi tiu artikolo estas proponita kiel Elstara artikolo.
Se vi volas esprimi vian opinion rilate al la elstareco, bonvolu alskribi vian opinion en la Proponoj por elstaraj artikoloj. Kiam la baloto pri tiu ĉi artikolo estos finiĝinta, bonvolu forigi ĉi tiun ŝablonon el la artikolo.

Ĉi tiu artikolo temas pri la lingvo kreita de Wilhelm Ostwald. Vidu ankaŭ apartigilon Weltdeutsch.

Weltdeutsch (elp. veltdojĉ, lit. 'monda germana') estis propono de apotekisto kaj interlingvisto Vilhelmo Ostwald por zona internacia helplingvo bazita sur la germana lingvo[1]. Eldonita en 1916 en la Dimanĉaj Predikoj (germane: Monistische Sonntagspredigten) de Oswald, Weltdeutsch reflektis la antaŭenigon de germana naciismo dum la Unua Mondmilito – Ostwald longe estis pacifisto, aliĝante al la Germana Monista Ligo, ankaŭ konata kiel Monismo (germane: Monismus), estis movado fondita en 1906 en Jena, Germanio, gvidata de Ernst Haeckel[2]. Ĝi celis establi "naturalisman kredon" aŭ sciencan novan religion, kunfandante sciencon kaj religion sub monisma mondkoncepto. La Ligo kredis, ke la universo funkcias per naturaj leĝoj kaj antaŭenigis unuecan mondkoncepton bazitan sur scienca observado.  

La lingvo konsistis el norma germana kun kelkaj ortografiaj kaj fonemaj simpligoj, sed estis neniam plene evoluigita. Post eldonado, estis malmulte da ntereso pri Weltdeutsch; ĝi ne estis akceptite de ajnaj germanaj institucioj kaj estis kondamnita kiel ago de ŝovinismo de interlingvistaj grupoj al kiu Ostwald apartenis.

Fono

[redakti | redakti fonton]
A black and white portrait of Ostwald with long, white beard, wearing a dark coloured mantle over a white shirt. Ostwald is facing to the right with his head slightly turned towards the camera.
Vilhelmo Ostwald, kreinto de Weltdeutsch

Vilhelmo Ostwald naskiĝis kiel balta germano en Riga kaj tiel estis edukita plurlingve en la latva, germana kaj rusa. Kvankam Oswald estis plej bone konata kiel germana laŭreato de la Nobel-premio pri kemio en 1909, li havis longan interrilaton kun interlingvistiko, estanta unue enkondukita al la scienco tra volapük de fizikisto Arthur von Oettingen ĉe la Universitato de Tartu[3]. Li poste fariĝis membro de la Delegacio por la alpreno de la internacia helpa lingvo je peto de unu el ties fondintoj, Louis Couturat (poste kunkreinto de Ido) en oktobro 1903 kaj poste iĝis prezidanto la 20-an de novembro 1906[4], daŭranta prezidi ĝin en 1907 kiam ĝi enkondukis la planlingvon Ido[5], kiu tre dividis la Esperanto- movadon[6].


Por la plimulto de sia tempo kiel propagandanto de internacia lingvo, Ostwald estis Idisto, restanta favoranto de la lingvo post la likvido de la Delegacio por la alpreno de la internacia helpa lingvo, kvankam li elspezis multe da tempon kiel Esperantisto. Estante invitita por esti unu el Harvard Universitato-a vizitanta scienculojn de Hugo Münsterberg[7], li multe varbis por Esperanto tiom multe ke li fondis 100 Esperanto-klubojn tra la lando[8].

Da standen die Männer nebeneinander, die sich gegenseitig das Belangreichste zu sagen hatten, aber sie konnten sich nicht verständigen. Denn wenn die meisten Gelehrten und Praktiker heute auch mehrere Sprachen soweit beherrschen, dass sie Fachabhandlungen lesen können, so ist es doch von diesem Punkte noch eine weite und mühsame Reise zum mündlichen Verkehr in der fremden Sprache. So entstand aus der Not der Gedanke der internationalen Sprache von neuem[9].

Traduko al Esperanto:

La viroj kiuj devis diri la plej gravajn aferojn unu la alian staris tie, sed ili ne povis kompreni unu alian. Eĉ se plejparto de la hodiaŭaj sciencistoj kaj praktikistoj majstras plurajn lingvojn tiomgrade ke ili kapablas legi teknikajn dosierojn, tamen estas ankoraŭ longa kaj peniga vojaĝo por akiri parolan komunikadon en fremda lingvo. Sekve, ekstere de ĉi tiuj afliktaj pensoj, refoje ekestiĝis la ideo de internacia lingvo.

Ostwald poste lasis Esperanton por Ido por pluraj kialoj, inkluzive de aferojn rilate al la Ortografio de Esperanto, la neregulaĵoj en ĝia gramatiko, sed plej grave la "blinda fanatikeco ofte simila al religiaj movadoj." Krom aliĝo al la movado de Ido, Ostwald ankaŭ aliĝis al la Akademio pro Interlingua[10] de Giuseppe Peano. Kiel internaciisto, Ostwald estis ankaŭ pacifisto[11], opiniante ke pacismo estas "scienca devo"[12].

A Brown book with a striped pattern with the book title in stylised white all-caps. There is an emblem of a fire in a firepit below the title and name of author.
La fronta kovrilo de la kvara volumo de Monistichede Ostwald Sonntagspredigten

Dum la Unua Mondmilito, germana naciismo estis popularigita eĉ inter pacistoj kiel Ostwald. Ostwald estis subskribinto de la Manifesto de la Naŭdek tri kaj esprimis lia newfound naciistaj sentoj, apud paroladoj kaj predikoj, tra la kreo de lia Weltdeutsch[13][14], simpligita formon de germana kun la celo faciligi lernadon de la lingvo en landoj esti konkerita de Germanio kaj okupita de germanaj trupoj[15][16], kiel parto de la germana kolonia imperio[17]. Preterlasante uzojn kiel facila formo lerni la germanan, Ostwald ankaŭ antaŭenigis Weltdeutsch kiel nova internacia lingvo por scienco[17]. En 1916, Ostwald eldonis la kvinan volumon de lia Monistic dimanĉaj Predikoj (germane: Monistische Sonntagspredigten), en kiu li enkondukis la lingvon en ties 36-a ĉapitro, titolita "Weltdeutsch"[13].

De la mezo de la 19-a jarcento ĝis la projekto de Ostwald, pluraj aliaj projektoj celantaj krei internacian germanan lingvon per lingvoplanado ekzistis, el kiuj pluraj estis sub la nomo Weltdeutsch: tiu de d-ro N. Lichtenstein[18] en lia 1853 libro "Pasilogio, aŭ, Monda Lingva" (germane: Pasilogie, oder, Weltsprache)[19] kaj tiu de Adalbert Baumann, konata sub la nomo Wede, mallongigo de Weltdeutsch)[20]. Konata estas ankaŭ la simpligitan germanan (germane: Vereinfachtes Deutsch) de Oswald Salzmann, eldonita en 1913[21], kiu parte uzis vastan literuman reformon por atingi la celon de simpligo.[22] Lingvoj kreitaj por ŝovinismaj celoj ankaŭ jam ekzistis: laŭ Detlev Blanke la tutoniŝo de Elias Molee falas sub ĉi tiu kategorio[23].

Krom la laboro eldonita en Monistische Sonntagspredigten, malmulte estas konata pri la lingvo. Ostwald lasis ĝin simple kiel teorio, sen plue evoluigi ĝianleksikonon aŭ gramatikon.[24]

Weltdeutsch estas unu el multaj planlingvojn. Aliaj ekzemploj inkluzivas

Aprezo

[redakti | redakti fonton]

Weltdeutsch estis akceptita kun seniluziiĝo de la interlingvistika komunumo kaj la lingvo estis kondamnita kiel produkto de ŝovinismo[26][27]. La 30-an de decembro 1915, Ostwald ricevis leteron de kolego Leopold Pfaundler, kun kiu Ostwald kunlabori por la libro Internacia Lingvo kaj Scienco (1911)[28], en kiu Pfaundler skribis:

"Via sugesto de monda germana ne nur ŝajnas esti malkonsekvenca kun nia antaŭa alproksimiĝo kaj ago de maldankemo, sed ankaŭ tute senespera kun respekto al fareblo. Do mi estas faranta pledon al vi forlasi la planon kaj krome oferti al ni vian valoregan daŭran kunlaboron en ĉi tiuj sieĝataj tempoj. Malgraŭ la milito, mi restas en kontakto kun svedaj kaj danaj idistoj kaj esprimas la plej grandan volon kunlabori. Ni devas antaŭenigi la laboron el ĉi tiuj neŭtralaj ŝtatoj kaj Svislando kaj ne lasi ĝin dormi."[29]

Al tio ĉi, Ostwald respondis: "mi estis tre konscia ke mia sugesto de Weltdeutsch vekus malkontenton kaj eĉ ankaŭ proteston inter miaj Ido-amikoj", sin turnanta for de la Ido-movado:

"mi ne publike turnos mian malantaŭon sur Ido, pro tio ke ĝi reprezentas tre gravan im-provement super Esperanto sub ĉiuj cirkonstancoj, sed de la sur elparolita kialoj mi povas ankaŭ ne plu elspezi ajnan specialan penon sur tio ĉi, en mia opinio, senespera laboro."[30]

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]

Referencoj

[redakti | redakti fonton]
  1. ↑ (en) Says, Michael Noelle (2017-02-26). "German Auxiliary Languages – Weltdeutsch | © SmarterGerman 2022". smartergerman.com. Arkivita de la originalo, la 4-an de Aprilo 2023. Alilrita la 4-an de Aprilo 2023.
  2. ↑ (en) Storm, Jason Ānanda Josephson (Novembro 2021). "Monism and the Religion of Science: How a German New Religious Movement Birthed American Academic Philosophy". Nova Religio (en). 25 (2). doi:10.1525/nr.2021.25.2.12. S2CID 240478349. Arkivita de la originalo, la 5-an de Aprilo 2023. Alirita la 5-an de Aprilo 2023.
  3. ↑ (de) Ostwald, Wilhelm (1927). Lebenslinien Eine Selbstbiographie. Karl-Maria Guth. Berlin. OCLC 965679633. Arkivita de la originalo, la 20-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  4. ↑ (en) Gordin, Michael D. (13 April 2015). "In the Linguistic Shadow of the Great War". Scientific Babel: How Science Was Done Before and After Global English. University of Chicago Press. pp. 129, 160–162. ISBN 978-0-226-00029-9. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  5. ↑ (en) "Wilhelm Ostwald on World-Language". interlanguages.net. Arkivita de la originalo, la 10-an de Aprilo 2023. Alirita la10-an de Aprilo 2023.
  6. ↑ (en) Schor, Esther (2009-12-30). "L.L. Zamenhof and the Shadow People". The New Republic. ISSN 0028-6583. Arkivita de la originalo, la 25-an de Aprilo 2023. Alirita la 25-an de Aprilo 2023.
  7. ↑ (en) Information beyond borders: international cultural and intellectual exchange in the Belle Époque. W. Boyd Rayward. London: Routledge. 2016. p. 98. ISBN 978-1-315-58851-3. OCLC 952728882.
  8. ↑ (en) Krajewski, Markus (2016-01-29). "One Second Language for Mankind: The Rise and Decline of the World Auxiliary Language in the Belle Époque". Language as a Scientific Tool: Shaping Scientific Language Across Time and National Traditions. Routledge. pp.182–190. ISBN 978-1-317-32750-9. Arkivita de la originalo, la 20-an de Aprilo 2023. Allirita la 6-an de Aprilo 2023.
  9. ↑ (de) Wilhelm Ostwald, Die Forderung des Tages, eld. Akademische Verlagsgesellschaft, 1911, p. 453,
  10. ↑ (en) Guérard, Albert Léon (1921). A short history of the International Language Movement. Robarts - University of Toronto. New York : Boni. p. 176.
  11. ↑ Wall, Florence E. (1948-01-01). "Wilhelm Ostwald" . Journal of Chemical Education . 25 (1): 2. Bibcode : 1948JChEd..25....2W . doi : 10.1021/ed025p2 . ISSN 0021-9584 . Arkivita de la originalo, la 10-an de Aprilo 2023. Alirita la 10-an de Aprilo 2023 .
  12. ↑ (en) Holt, Niles R. (2009-01-05). "Wilhelm Ostwald's 'The Bridge'". The British Journal for the History of Science. 10 (2): 146–150. doi:10.1017/S0007087400015399. ISSN 1474-001X. S2CID 144077756. Arkivita de la originalo, la 10-an de Aprilo 2023. Alilrita la 10-an de Aprilo 2023.
  13. ↑ 13,0 13,1 (en) Leber, Christoffer (2020-08-24). Kosuch, Carolin (ed.). Freethinkers in Europe: National and Transnational Secularities, 1789−1920s. De Gruyter. pp. 196–197. doi:10.1515/9783110688283. ISBN 978-3-11-068828-3. S2CID 242623815. Arkivita de la originalo, la 4-an de Aprilo 2023. Alirite la 4-an de Aprilo 2023.
  14. ↑ (Ido) Anton, Günter. "L'agado di profesoro Wilhelm Ostwald por la Linguao Internaciiona Ido - Wikisource". wikisource.org. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  15. ↑ (en) Information beyond borders : international cultural and intellectual exchange in the Belle Epoque. Warden Boyd Rayward. London. 2016. p. 16. ISBN 978-1-315-58851-3. OCLC 1081423428.
  16. ↑ (en) Lins, Ulrich (2016). Dangerous language -- esperanto under Hitler and Stalin. Volume 1. Humphrey Tonkin. London, England: Palgrave Macmillan. p. 49. ISBN 978-1-137-54916-7. OCLC 985044614.
  17. ↑ 17,0 17,1 (en) de Kloe, Fabian (2014). Constructing worlds with words : science and international language in the early twentieth century (Tezo). Maastricht University. doi:10.26481/dis.20140618fk. Arkivata de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita, la 10-an de Aprilo 2023. pp. 140-144.
  18. ↑ (eo) Barandovská-Frank, Vĕra (2020). Interlingvistiko: enkonduko en la sciencon pri planlingvoj. Wydawnictwo Rys. p. 123. ISBN 978-83-65483-53-9. Arkivita de la originalo, la 25-an de Aprilo 2023. Alirita la 28-an de Aprilo 2023.
  19. ↑ (de) L, Dr (1853). Pasilogie oder die Weltsprache. Kern. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita la 28-an de Aprilo 2023.
  20. ↑ {{{Titolo}}} (angle). ISBN 978-0-7914-1253-4.
  21. ↑ (de) Salzmann, Oswald (1913). Das vereinfachte Deutsch, die Sprache aller Völker. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita la 28-an de Aprilo 2023.
  22. ↑ (de) Fáy, Tamás (2014). "Vereinfachtes Deutsch als Verständigungssprache" [Simpligita germana kiel lingvo de komunikado] (PDF). Publicationes Universitatis Miskolcinensis Sectio Philosophica. 18 (3). Arkivita de la originalo, la 15-an de Marto 2023. Alirita la 28-an de Aprilo 2023.
  23. ↑ (en) "Planned languages - a survey of some of the main problems" (Planlingvoj - superrigardo de iuj el la plej gravaj problemoj) Interlinguistics: aspects of the science of planned languages. Dan Maxwell, Klaus Schubert. Berlin: Mouton de Gruyter. 1989. p. 74. ISBN 978-3-11-088611-5. OCLC 815504999.
  24. ↑ (de) Schweizer, Frank (2011-10-4). Seltsame Sprache(n): Oder wie man am Amazonas bis drei zählt. Militzke Verlag. ISBN 978-3-86189-788-0. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  25. ↑ (en) Pei, Mario (1968). One Language for the World. Biblo & Tannen Publishers. p. 123. ISBN 978-0-8196-0218-3. Arkivita de la originalo, la 20-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  26. ↑ (en) McElvenny, James (2018). Language and meaning in the age of modernism: C.K. Ogden and his contemporaries. Edinburgh. p.140. ISBN 978-1-4744-2504-9. OCLC 1037351840. Arkivita de la originalo, la 5-an de Februaro 2022. Alirita la 10-an de Aprilo 2023.
  27. ↑ (en) Forster, Peter G. (2013-02-06). The Esperanto Movement (en.wikipedia). eld. Walter de Gruyter. p. 134. ISBN 978-3-11-082456-8. Arkivita de la originalo, la 20-an de Aprilo 2023. Alirita la 6-an de Aprilo 2023.
  28. ↑ (en) Ostwald, Wilhelm; Jespersen, Otto ; Lorenz, Richard ; Couturat, Louis; Pflaundler, Leopol (1910). Donnan, Frederick George (red.). Internacia Lingvo kaj Scienco: Konsideroj pri la Enkonduko de Internacia Lingvo en Sciencon. Constable, limited. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alilrita la 28-an de Aprilo 2023.
  29. ↑ (de) Wilhelm Ostwald Gesellschaft (1999). Mitteilungen der Wilhelm-Ostwald-Gesellschaft zu Großbothen e. V Sonderheft. ISSN 1433-3910.
  30. ↑ (en) Gordin, Michael D. (2015-04-13). "In the Linguistic Shadow of the Great War". Scientific Babel: How Science Was Done Before and After Global English. University of Chicago Press. pp. 129, 160–162. ISBN 978-0-226-00029-9. Arkivita de la originalo, la 28-an de Aprilo 2023. Alilrita la 6-an de Aprilo 2023.

Plia legado

[redakti | redakti fonton]

Vidu ankaŭ

[redakti | redakti fonton]
Elŝutita el "https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Weltdeutsch_de_Wilhelm_Oswald&oldid=9169035"