Vidi fonton por Ciganoj

{{Informkesto etnaj grupoj
| image      = <!--br /><div style="background-color:#fee8ab"></small>De maldekstre 1-a vico: [[Andrea Pirlo]], [[Drafi Deutscher]], [[Charlie Chaplin]], [[Isabel Pantoja]], 2-a vico: [[Ricardo Quaresma]], [[Ceija Stojka]], [[Džej Ramadanovski]], [[Irini Merkouri]]</small><br /-->
| grupo      = Ciganoj
|pop       = 15 milionoj aŭ pli
|regiono1  = {{Flago|Barato|nomo=jes}}
|pop1     = 5,794,000
|regiono2  = {{Flago|Turkio|nomo=jes}}
|pop2 = '''Disputita:'''<br />300,000 - 5,000,000
|regiono3  = {{Flago|Rumanio|nomo=jes}}
|pop3     = '''Disputita:'''<br />535,250<br />(oficiala censo)<br />Aliaj taksoj:<br />700,000–2,500,000
|regiono4  = {{Flago|Hispanio|nomo=jes}}
|pop4     = 600,000 ĝis 800,000 <br />aŭ 1,500,000
|regiono5  = {{Flago|Francio|nomo=jes}}
|pop5     = 500,000 (oficiala takso) <br /> ĝis 1,200,000-1,300,000
|regiono6  = {{Flago|Usono|nomo=jes}}
|pop6     = 1,000,000 (taksoj de ciganaj organizoj)
|regiono7  = {{Flago|Hungario|nomo=jes}}
|pop7     = '''Disputita:''' 205,720&nbsp;(oficiala censo);<br />Aliaj taksoj:<br />450,000-1,000,000
|regiono8   = {{Flago|Brazilo|nomo=jes}}
|pop8      = 678,000–900,000
|regiono9   = {{Flago|Bulgario|nomo=jes}}
|pop9      = '''Disputita:''' 370,908 (oficiala censo) ĝis 700,000–800,000
|regiono10  = {{Flago|Slovakio|nomo=jes}}
|pop10     = '''Disputita:''' 92,500 aŭ 550,000
|regiono11  = {{Flago|Serbio|nomo=jes}}
|pop11     = '''Disputita:''' 108,193 (oficiala censo)<br /> 500,000 taksita (540,000 inkl. [[Kosovo]])
|regiono12  = {{Flago|Rusio|nomo=jes}}
|pop12    = 183,000 (oficiala censo 2002)
|regiono13  = {{Flago|Grekio|nomo=jes}}
|pop13     = '''Disputita:''' 200,000<br />aŭ 300,000–350,000
|regiono14  = {{Flago|Ukrainio|nomo=jes}}
|pop14     = 48,000 (oficiala censo 2002)
|regiono15   = {{Flago|Argentino|nomo=jes}}
|pop15      = 300,000
|regiono16   = {{Flago|Ĉeĥio|nomo=jes}}
|pop16      = '''Disputita:''' 11,746<br />aŭ 220,000 ĝis 300,000
|regiono17  = {{Flago|Makedonio|nomo=jes}}
|pop17     = '''Disputita:''' 53,879<br />ĝis 260,000
|regiono18  = {{Flago|Germanio|nomo=jes}}
|pop18     = 110,000–130,000
|regiono19   = {{Flago|Albanio|nomo=jes}}
|pop19      = '''Disputita:''' 1,300 ĝis 120,000
|regiono20  = {{Flago|Irano|nomo=jes}}
|pop20     = 110,000
|regiono21  = {{Flago|Italio|nomo=jes}}
|pop21     = 90,000–110,000
|regiono22   = {{Flago|Kanado|nomo=jes}}
|pop22      = 80,000
|regiono23  = {{Flago|Kolombio|nomo=jes}}
|pop23     = 79,000
|regiono24  = [[Portugalio]]
|pop24     = 40,000
|regiono25  = [[Pollando]]
|pop25     = 15,000 ĝis 50,000
|lingvoj = [[cigana lingvo]], lingvoj de konkretaj regionoj
|religio = [[Romanipen]], kombinita kun asimilo el lokaj religioj
}}
[[Dosiero:Romani population average estimate.png|eta|Ciganoj en Eŭropo 0%{{priskribo0|#787878|}}{{priskribo0|#6b7860|}}{{priskribo0|#5e7848|}}{{priskribo0|#517830|}}{{priskribo0|#447818|}}{{priskribo0|#377800|}}10%.|alternative=|350x350ra]]'''Ciganoj'''<ref>El la singulara "cigano", laŭ [https://reta-vortaro.de/revo/art/cigan.html Reta vortaro]</ref><ref>El la singulara "cigano", laŭ [https://vortaro.net/#cigano_kd NPIV]</ref> aŭ prefere '''romaoj''' <ref>(en) [https://www.youtube.com/watch?v=u2eR_jglOb0&t=177s Kial prefere ne tsiganoj (gypsies) sed romaoj], YouTube</ref><ref>El la singulara "romao", laŭ [https://reta-vortaro.de/revo/art/roma.html Reta vortaro]</ref><ref>El la singulara "romao", laŭ [https://vortaro.net/#romao_kd NPIV]</ref><ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.etnismo.org/en/etnoglosaro.html |titolo=Esperantlingva Etnonoma Glosaro (E.E.G.) |alirdato=2020-08-10 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20161112020157/http://www.etnismo.org/en/etnoglosaro.html |arkivdato=2016-11-12 }}</ref> (propralingve '''''Roma'''''<ref>(en) [http://voiceofroma.com/culture/gyp_vs_rom.html Why "Roma" and not "Gypsies"], Voiceofroma.com</ref>), aŭ '''roŭmoj'''<ref name=":3">La ĝustaj formoj estas '''Rrom''' (indiĝena), ''Romani'' (angla) kaj '''Romaoj''' (Esperanto). La etimologia deveno estas respektive el Egipto (''Gýftos'') kaj ne-tuŝenda el greka ''αθίγγανος'' </ref><ref>(eo) Jorge Camacho, [https://books.google.be/books?id=Hslu7ryt2LMC&pg=PA76&lpg=PA76&dq=ro%C5%ADmoj&source=bl&ots=Nspx_PGThG&sig=ACfU3U0boiR-I80dKX7gaC7rEgP9jZixKQ&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjd5MW4lv32AhXS_rsIHVA_BugQ6AF6BAgCEAM#v=onepage&q=ro%C5%ADmoj&f=false Beletra Almanako 1] (BA1 - Literaturo en Esperanto)</ref><ref>(eo) [https://www.liberafolio.org/2021/03/22/fabricio-valle-refoje-provos-eldoni-heroldon/ Fabrício Valle refoje provos eldoni Heroldon], Libera Folio, la 22-an de marto 2021.</ref> ''(Vidu ankaŭ sub Romaoj''<ref name=":0">Noto: Multaj nuntempe uzas la vorton "romaoj" (kaj ties diversajn nacilingvajn formojn) ankaŭ kiel sinonimon de la pli ĝenerala nomo "ciganoj". La&nbsp;Internacia Romaa Unio&nbsp;opinias, ke la diversaj nacilingvaj terminoj similaj al "ciganoj" estas pejorativaj, kaj uzas tial anstataŭe la terminon "'''''Roma'''''" (Romaoj), tiel inkluzivante ankaŭ&nbsp;[[Sintioj|sintiojn]]&nbsp;kaj&nbsp;[[Kaleoj|kaleojn]]&nbsp;en la signifon de "romaoj".</ref>'')'' estas komuna nomo por etnoj kun komuna heredaĵo: [[sintioj]] kaj [[kaleoj]].

Tradicie ili estis [[nomado]]j kaj ankaŭ nuntempe ili formas [[Diasporo|diasporon]] de pli ol 10 milionoj da homoj<ref>(en) Radost Zaharieva, ''[http://www.errc.org/news/celebrating-our-diverse-language-heritage Celebrating our diverse language heritage]'' (Festante nian diversan lingvan heredaĵon), European Roma Rights Centre, la 21-an de februaro 2017</ref>. La ciganoj venis origine el [[Barato]], sed intertempe ili ankaŭ jam fiksloĝas en 30 landoj, precipe en [[Eŭropo]]<ref>(en) "''[https://ec.europa.eu/info/policies/justice-and-fundamental-rights/combatting-discrimination/roma-and-eu/roma-integration-eu_en Roma integration in the EU]''", [[Eŭropa Komisiono]].</ref>, [[Ameriko]] <ref>(en) "''[http://www.khaleejtimes.com/international/india/can-romas-be-part-of-indian-diaspora Can Romas be part of Indian diaspora?]''". khaleejtimes.com, la 29-an de februaro 2016</ref> kaj [[okcidenta Azio]] (ekzemple [[Ŝinĝango]])<ref name=":2">[https://lingvo.info/eo/lingvopedia/romani Romaa lingvo (romani)], Lingvo.info</ref>. 

Eŭropanoj en la mezepoko kredis, ke ciganoj venis el Egiptio (la angla nomo ''gipsy'' kaj la hispana ''gitano'' devenas el tiu supozo), sed la lingvistika analizo pruvis, ke ilian prapatrujon necesas serĉi en Hindio, probable apud la rivero [[Induso]] aŭ ''[[Sindh]]''. Ilia nomada vivmaniero kaŭzis problemojn en eŭropaj landoj kaj vekis grandan malamon kontraŭ ili, sekve ankaŭ persekutadon kaj [[pogromo]]jn.
[[Dosiero:Wiktoria Viki Gabor.jpg|eta|394x394px|Wiktoria Gabor ([[Ciganoj|"Viki", cigandevena polino]]), venkintino de la 17a [[Junulara Eŭrovido-Kantokonkurso 2019]] en [[Glivico]], [[Pollando]]|alternative=]]
[[Dosiero:Khamoro Roma Festival 2007 Prague.jpg|eta|Festivalo ''Khamoro Roma'', Prago 2007|alt=Khamoro Roma Festival 2007 Prague|350x350px]]Ciganoj parolis variantojn de [[cigana lingvo]] (ili nomas sian lingvon ''romani'')<ref>(en) Randall, Kay. "''[https://web.archive.org/web/20050205135317/http://www.utexas.edu/features/archive/2003/romani.html What's in a Name? Professor take on roles of Romani activist and spokesperson to improve plight of their ethnic group]''", arĥivita de la [http://www.utexas.edu/features/archive/2003/romani.html originalo], la 5-an de februaro 2005. </ref>, sed dum la malnomadiĝo, plurlande parolis [[cigana ĵargono|ciganan ĵargonon]] aŭ ekparolis, ofte kontraŭ sia volo, nur la landan lingvon kiel en Hispanio kaj Hungario<ref>(angla) Ian Honcock,&nbsp;[https://books.google.be/books?id=MG0ahVw-kdwC&pg=PA139&dq=romani+chib&hl=fr&sa=X&ved=0ahUKEwjQh-iQyrfYAhVFLMAKHbE1AHEQ6AEIYDAI#v=onepage&q=romani%20chib&f=false We are the Romani people] (ni estas la romaa popolo)<small>&nbsp;[arkivo]</small>, Centre de recherches tsiganes, University of Hertfortshire Press, 2005, p. 139</ref>.

== Etimologio ==
La vorto mem "Cigano" estas termino rezulte de eksteraj perceptoj kiujn aliaj popoloj havis de 'ciganoj'. Ĝi venas de la greka vorto ''athínganos'' kiu estis la esprimo uzita rilate al la [[11-a jarcento|11-a-jarcenta]] sekto de herezaj aŭguristoj en la [[Orientromia imperio]]. Ĝi ankaŭ havis la signifon "netuŝebla"<ref name=":4">(en) Dragana Kokora, ''[http://www.errc.org/news/cigan-and-roma-are-not-synonyms Cigan and Roma are not synonyms]'', European Roma Rights Center (ERRC), la 14-an de februaro 2022.</ref>. Angloj opiniis, ke romaoj venis el Egiptio (''Egypt''), kaj tiel estiĝis la vorto ''gypsy'' (cigano)<ref name=":4" />.

=== Romaoj kaj ciganoj ne estas sinonimoj ===
Ekzistas multaj homoj, kiuj uzas la vorton "cigano" sen scii, ke ĝi havas malestiman signifon por la koncerna popolo kaj ke ĝi stereotipas ankaŭ la vivstilon de la membroj de tiu malplimulto, ĉefe en orienteŭropaj landoj<ref name=":4" />. Kvankam nuntempe pli kaj pli estas uzata la vorto "romaoj" (kaj ties diversajn nacilingvajn formojn) ankaŭ kiel sinonimon de la pli ĝenerala nomo "ciganoj", la [[Internacia Romaa Unio]] opinias, ke la diversaj nacilingvaj terminoj similaj al "ciganoj" estas pejorativaj, kaj tial rekomendas uzi la terminon ''Roma'' (en Esperanto: romaoj), nomo kiun ili propralingve uzas por priskribi sin, tiel inkluzivante ankaŭ [[Sintioj|sintiojn]] kaj [[Kaleoj|kaleojn]] en la signifon de "romaoj"<ref name=":1" />.

La rekte koncernatoj nomas sin prefere per la vorto „'''''Rom'''''” aŭ plurale "''''''Roma"<ref name=":0" />,''' kiu signifas „(edziĝinta) viro”''', "Romni"''' kiu signifas "(edziĝinta) virino"''', "Romnija'''" (ina pluralo) aŭ per la vorto „''manuŝ''”, kies signifo estas „homo”'''<ref name=":1">Julius Hauser, [https://www.monato.be/2012/010624.php?p Ciganoj aŭ romaoj: ĉu lingva problemo?], [[Monato (gazeto)|Monato]], la 7-an de julio 2020.</ref>.''''' Malstrikta traduko de la vorto "Rom" (romao) el la lingvo de la romaoj ''(Rromani'' aŭ ''Rromanes'') simple signifas "homo", kio finfine estu la maniero, laŭ kiu ĉiuj vidu romaojn kiam oni parolas pri ili.

Iuj organizaĵoj, inkluzive de [[Unuiĝintaj Nacioj|Unuiĝintaj Nacio]]<nowiki/>j kaj la usona [[Kongresa Biblioteko de Usono|Library of Congress]], uzas la terminon ''Romani'' [89]. Tamen la [[Konsilio de Eŭropo]] kaj aliaj organizaĵoj konsideras, ke "Roma" estu la ĝusta termino rilata al ĉiuj rilataj grupoj, sendepende de iliaj devenlandoj, kaj rekomendas, ke la termino ''Romani'', kelkfoje literumata kiel ''Rromani'', estu limigita al la lingvo kaj kulturo: lingvo romani, kulturo romani. [87]

=== Ciganoj ===
La vorto "cigano" ne povas esti disigita de ĉi pli ol 500 jaroj da sklaveco en la teritorioj de nuntempa Rumanio, kie la esprimo "cigano" (en la [[Rumana lingvo|rumana]] "țigan") iĝis sinonima de "sklavo". Tiu sklaveco daŭris de la alveno de romaoj en Eŭropo en la [[13-a jarcento]] ĝis meze de la [[19-a jarcento]]<ref name=":4" />

La esprimo "cigano" estas de ili mem ofte konsiderata kiel ofenda insulto kaj rifuzata, kvankam kelkaj romaaj komunumoj mem elektas plu uzi la vorton "cigano"<ref name=":4" />.

En la monda kulturo ekzistas multaj gravaj literaturaj kaj historiaj verkoj uzantaj la terminon "cigano".

== Popolo senteritoria ==
La romaoj perdis sian ŝtatanecon en la restrukturado de pluraj eŭropaj landoj dum la pasintaj jardekoj.

[[Ciganio]] ne havas geografiajn limojn, neniun referencan teritorion, sed determinantoj estas sociaj, lingvaj kaj psikologikaj limoj<ref>(franca) [https://fr.slideshare.net/Marseille-Provence2013/roms-et-tsiganes-une-culture-europenne Roms et Tsiganes], une culture européenne (Romaoj kaj Ciganoj, eŭropa kulturo), Marseille-Provence, la 4-a de junio 2013.</ref>.

Vaida Voivod III (Ionel Rotaru) estis politika aktivisto kiu klopodis fondi en 1960 la ''Communauté Mondiale Gitane'' (Tutmonda Romaa Komunumo) kiu celis interalie sendependan ŝtaton nomata ''Romanestan''<ref>(angla) Ian Hancock, We are the Romani people - Ame sam e Rromane džene (ni estas la romaa popolo), University of Hertfordshire Press, 2017, ISBN 978-1-902806-19-8</ref>.

En [[1998]] romaoj kongresis en [[Prago]], kie ili kreis senteritorian [[Civito|civiton]] kun propraj flago, himno kaj parlamento: [[Ciganio]].

== Diaspora vivo ==
Ĉirkaŭ la 10-a jarcento romaoj komencis iri de nordokcidenta [[Barato]] kaj [[Pakistano]] al okcidento<ref name=":2" />.

La romaoj formas popolgrupon kiu vivas precipe en [[orienta Eŭropo]], en la ĝermanaj landoj ankaŭ konataj sub la nomo ''sintí'' ([[sintioj]]) kaj en hispanlingvaj landoj sub la nomo ''kalé'' ([[kaleoj]]). La termino [[bohemiano]] pri artisto malŝatanta sociajn konvenciojn estas inspirita de vivmaniero de ciganoj, kiuj venis al [[Francio]] el [[Bohemio]].

=== Azerbajĝano ===

En regiono Jevlaĥ loĝas komunumo kies membroj parolas la kurdan, nomas sin "ajem-kurdoj" kaj asertas ke iliaj prapatroj translokiĝis tien el [[Irano]] en la 1940-aj — 1950-aj jaroj. Tamen lokanoj, etnologoj kaj la ŝtata statistiko konsideras ilin ciganoj. Laŭ neoficialaj datumoj en 2012–2014 en Azerbajĝano loĝis proksimume {{unuo|10000}} ciganoj, inkluzive de {{unuo|2500}} en Jevlaĥ. Laŭ datumoj de lokaj etnologoj, jam antaŭ la foriro el Irano tiuj ĉi homoj estis islamanoj (plejparte ŝijaistoj), parolis la kurdan kaj sin konsideris kurdoj. Ili estas malriĉaj kaj socie izolitaj<ref name="Esplorante kurdan kvartalon en Azerbajĝano">{{citaĵo el la reto
| url = https://eo.globalvoices.org/2023/03/13674/
| titolo = Esplorante kurdan kvartalon en Azerbajĝano
| titolo-aldono = Lokuloj nomas ilin "ciganoj", sed ili nomas sin "ajem-kurdoj"
| alirdato = 2023-10-28
| alirmonatotago = 
| alirjaro = 
| aŭtoro = 
| familia nomo = 
| persona nomo = 
| aŭtoroligilo = 
| kunaŭtoroj = 
| redaktinto = 
| dato = 2023-03-28
| jaro = 
| monato = 
| formato = 
| verko = 
| eldoninto = [[Tutmondaj Voĉoj]]
| paĝoj = 
| lingvo = eo
| lingvo2 = 
| lingvo3 = 
| arkivurl = https://web.archive.org/web/20230823105628/https://eo.globalvoices.org/2023/03/13674/
| arkivdato = 2023-08-23
| citaĵo = 
}}</ref>.

=== Brazilo ===

En [[Brazilo]], estas du ciganaj "gentoj", la unuaj estas kaleoj kiuj venis el [[Portugalio]] kaj [[Hispanio]] en fruaj eraoj kaj vivas laŭ tradiciaj nomadaj moroj, ili almozpetas, faras cirkajn prezentaĵojn, legas la bon-hazardon. Ili estas tre malriĉaj kaj vivas en tre malbonaj kondiĉoj. Fizike ili estas nigra-haŭtaj. La aliaj estas la romaoj kiuj venis el la Orienta Eŭropo en 20-a jarcento post la [[Dua mondmilito]]. Ili, ĝenerale, vivas en grandaj urboj, kiel [[Rio-de-Ĵanejro]] kaj [[San-Paŭlo]] kaj tendaras nur pro ceremoniaj kaj festaj aferoj. Ili estas blank-haŭtaj kaj ĝenerale vivas kiel komercistoj.

== Persekutoj ==
[[Tria Regno]] [[genocido|genocide]] ekstermis ciganojn. En [[Mez-Orienta Eŭropo]] plimulto mortis en germanaj-[[NSDAP|naziaj]] [[ekstermejo]]j. Romaoj indikas la ekstermon per la nomo ''[[Porajmos]]''<ref>(en) ''The hidden Holocaust'', ekspozicio en Mücsarnok, Budapeŝto, marto 2004.</ref>.

* 18.11.1942: En [[Litovio]] komandanto de la germana sekureca polico kaj SD, Karl Jeger, ordonis fermi ĉiujn litovajn ciganojn en tendaro en Ežerėlis ([[distrikto Kaunas]]) kun konfisko de ilia posedaĵo
* [[13-a de oktobro|13.11]].1943: [[Ordnungspolizei|Germana polico]] pafmortigis [[poloj|polinon]] kun 10 ciganoj kaŝitaj ĉe ŝi.

== Kulturo ==
Malgraŭ la ĝenerala malamo kaj persekutado, la ciganoj konservis siajn identecon, lingvon kaj originalecon, kio aliflanke vekis ankaŭ admiron aŭ almenaŭ atenton de gravaj artistoj. Sed ili havas ankaŭ propran kulturon (cigana muziko estas la fonto de [[flamenko]]). Nuntempaj artistoj kiel koncepta artisto [[Damian Le Bas]]<ref>(en) ''[https://blokmagazine.com/the-birth-of-gypsy-dada-on-the-life-and-legacy-of-damian-le-bas-1963-2017/ The Birth of Gypsy Dada: On the Life and Legacy of Damian Le Bas]'' (1963-2017), Blok</ref><ref>[https://www.gypsydada.com/ Gypsie Dada] </ref> rekreas la romaan identecon partoprenantaj en nuntempaj artaj ekspozicioj kiel la [[Venecia Bienalo]]<ref>(en) [http://romatrial.org/projekte/roma-biennale/ Roma Biennale]</ref> montrantaj ke la romaa identeco estas ne homogena sed ke ĝi scias adapti sin al ŝanĝantaj cirkonstancoj kaj eĉ kapablas je kultura mikso. Tiel ĝi povas servi kiel modelon por moderna, [[Transnaciismo|transnacia]] identeco.

[[Cigana feminismo]] aŭ feminismo romaa, estas [[feminismo]], kiu antaŭenigas seksan egalecon, la batalon kontraŭ sociaj malegalecoj kaj la defendon de la integriĝo de virinoj en malsamaj sferoj de la socio, laŭ maniero kongrua kun la izolado de la kulturo kaj de la valoroj de la romaoj.

=== Religio ===
[[Ĥoraĥanaj romaoj]] (nacireligia nomo el "[[Turkoj|turkaj]]" "[[islamano]]j") estas ciganoj de [[sunaismo|sunaisma]] [[Islamo|islama]] kredo en la [[Balkana duoninsulo]], [[Turkio]] kaj [[Turka Respubliko Norda Kipro]], de kie kelkaj migris ankaŭ al Norda kaj Suda Ameriko kaj Italio kaj aliaj okcidenteŭropaj landoj. La [[cirkumcido]] de knaboj estas festata en granda maniero<ref>[https://www.researchgate.net/publication/306103362_Doing_ethnographic_fieldwork_among_Gypsies_in_home_country_and_abroad]</ref><ref>[https://www.researchgate.net/publication/233224292_Muslim_Roma_in_the_Balkans]</ref>.

[[Dasikanaj romaoj]] estas religia kaj etna ombreltermino por kristanaj ciganoj en [[Balkana duoninsulo]], precipe en [[Bulgario]], kiuj uzas la romaan lingvon, sendepende de ties malsamaj grupoj aŭ profesioj. [[Bapto]] estas granda evento por ili. La plimulto estas kredantoj de la malnova [[Ortodoksismo|ortodoksisma]] [[kristanismo]], kaj estas ankaŭ kelkaj malmultaj kredantoj de [[Pentekosta Kristanismo]]<ref>[https://amalipe.bg/en/roma-groups/]</ref>.

La Malnova Dualisma-Religio de la romaoj estas simpla kredo en ''Devla-[[Dio]] kaj Beng-[[Satano]] ''.<ref>https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2721940/view</ref>. Estas neniuj sanktaj libroj sed Pastroj nomitaj '''Rashai''' , la pastro-edzino estas nomita '''Rashani '''.<ref>https://www.jstor.org/stable/592158?seq=68#metadata_info_tab_contents</ref><ref>https://eo.wiktionary.org/wiki/ra%C5%9Baj</ref>. Nur romao aŭ parta romao povas esti membroj.<ref>{{cite web | url=https://www.religioustolerance.org/roma2.htm | title=La religio kaj kulturo de la romaoj (a.k.a. ciganoj) | aliro-dato=2022-10-22 | archive-date=2021-12-02 | archive-url=https://web.archive.org/web/20211202060455/http://www.religioustolerance.org/roma2.htm | url-status=mortinta }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.religioustolerance.org/roma2.htm |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2022-12-20 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20211202060455/http://www.religioustolerance.org/roma2.htm |arkivdato=2021-12-02 }}</ref>

=== Lingvo ===
{{Ĉefartikolo|Romaa lingvo}}
Almenaŭ 3 milionoj da romaoj parolas la [[Cigana_lingvo|romaan lingvon]] (''Romani)'' tra la mondo, kiu apartenas al la [[Hindarja lingvaro|hind-arja]] branĉo de la [[Hindeŭropa lingvaro|hindeŭropaj lingvoj]]<ref name=":2" />,&nbsp;Ĝi ankaŭ estas la plej proksima eŭropa parenco de [[Sanskrito]]. Multaj romaoj scipovas paroli du aŭ pli da lingvoj. La romaa estas agnoskata diversgrade kiel malplimulta lingvo en Kosovo, Makedonio, Rumanio, Kroatio, Slovakio, Slovenio, Germanio, Finnlando, Hungario, Norvegio, Svedio kaj Aŭstrio<ref name=":2" />.

=== Simbolaj tagoj kaj lokoj ===

* 8-a de aprilo: La [[Internacia Romaa-tago]] estas festata ĉiujare je la 8a aprilo memore al la malfermo de la unua internacia Roma-kongreso okazinta en Londono ekde la 8-a de aprilo 1971.

* 2-a de aŭgusto''':''' la memortago de '[[porajmos]]' depost 1992 rememorigas tiun tagon ĉiujare ilian 'holokaŭstan' version, el kiu estiĝis rememoriga himno nomata [[Gelem, gelem|gelem gelem]]<ref>(en) Atanas Zahariev, ''[http://www.errc.org/news/a-song-for-the-roma-genocide A song for the Roma genocide,]'' European Roma Rights Centre, la 2-an de aŭgusto 2014.</ref>.

* 10-a de decembro: Tago de la romaaj homaj rajtoj<ref>(franca) Dates symboliques, en: [https://www.coe.int/t/dg4/education/roma/Source/RomaRoute_FR.PDF Projet Itinéraire de la culture et du patrimoine&nbsp;des Roms], Konsilio de Eŭropo, 2010, p. 58</ref>.

=== Literaturo ===
Kelkaj cigandevenaj verkistoj: [[Veijo Baltzar]], [[Luminița Cioabă]], [[Edward Dębicki]], [[Lafcadio Hearn]], [[Ronald Lee]], [[Bronisława Wajs - Papuŝa|Bronisława Wajs]].

* Ion Budai-Deleanu: ''Țiganiada'' (epopeo)
* [[Federico García Lorca]]: ''Romancero gitano'' (''[[Cigana Romancaro]]'')
* [[Nikolaus Lenau]]: ''Die drei Zigeuner'' (poemo)
* [[Karel Hynek Mácha]]: ''Cikáni''
* [[Mór Jókai]]: ''A cigánybáró'' (romaneto)
* [[Aleksandr Puŝkin]]: ''Цыганы'' (''Ciganoj'').<ref>Rakonta poemo pri tradicia historio de necigano Aleko kiu aliĝas al grupo de nomadaj ciganoj inter alia pro amo al ciganino Zemfiro, kiu post tempo preferas liberon kaj Aleko murdas la novan amaton; en la historio kondukas la intrigon Maljunulo. La afero venas el [[Cervantes]] (''La gitanilla'') al [[Federico García Lorca]] (''Sanga nupto'') sed kun rusa etoso. [[Aleksandr Puŝkin]], [[Rusa poezio en tradukoj de Sergej Rublov. A.S.Puŝkin|Rusa poezio en tradukoj de Sergej Rublov.]], 2002, Jaroslavl. ISBN 5947550083</ref>
* [[Jaroslav Vrchlický]]: ''La violono de cigano''

=== Muziko kaj danco ===
{{Ĉefartikolo|Historio de ventra danco#Ciganoj kaj hispanaj dancoj}}Ciganaj muzikĝenroj estas [[Flamenko]] kaj [[Ciganaj fanfaroj]] de Serbio, Makedonio, kaj Bulgario
Kelkaj ekzemploj en kiuj ciganoj rolas en aligentaj muzikkulturoj:
* [[Johann Strauß (filo)]]: ''Cigana barono''
* [[Georges Bizet]] kaj [[Prosper Mérimée]]: ''[[Carmen]]''
* [[Ferenc Lehár]]: ''Cigana amo''
* [[Kálmán_Imre|Imre Kalmán]]: ''Cigana muzikestro''
* [[Antonín Dvořák]]: ''Ciganaj melodioj''
* [[Maurice Ravel]]: ''Cigano''
* Phoenix (rumana rok-bando): ''Mica țiganiadă'' (kanto)
Jen kelkaj cigandevenaj kantistoj, muzikistoj:

[[Gipsy Kings|Nicolas Reyes]], [[Aladár Pege]], [[Ginesa Ortega]], [[Irini Merkouri]], [[Sofi Marinova]], [[Roby Lakatos]], [[Félix Lajkó]], [[Edyta Górniak]], [[Rosario Flores]], [[Diego el Cigala|Diego El Cigala]], [[Drafi Deutscher]], [[Camarón de la Isla]], [[Sandro de América]], [[Pista Dankó]], [[György Cziffra|Georges Cziffra]], [[Panna Czinka|Panna Cinka]], [[Manolo Caracol]], [[Iva Bittová]], [[János Bihari]], [[Kálmán Balogh (zimbalonisto)|Kálmán Balogh]], [[Elek Bacsik]], [[Carmen Amaya]], [[Remu Aaltonen]], [[Ida Kelarová]], [[Shutka Roma Rap]], [[Marianne Rosenberg]]...

== Filmoj ==
[[Fanfan la Tulipe (2003)|Fanfan la Tulipe]]

[[Latcho Drom|Ladje Drom (Latcho Drom)]]

[[Carmen kaj Lola]]

[[Terra Franca / Ashore]] (2018)<ref>(en) "[https://agencia.curtas.pt/directors/show/1517 Leonor Teles]". ''Agência-Portuguese Short Film Agency''.</ref>

[[Gadjo dilo]][[Dosiero:Cigana Romencaro.jpg|eta|250px|''Cigana Romancaro''.|alternative=]][[I met some happy gypsies]]

== Famaj ciganoj ==
[[@Juan de Dios Ramírez Heredia|Juan de Dios Ramírez Heredia]] – hispana politikisto, eksa membro de la [[Eŭropa Parlamento]] kaj fondinto de ''Unión Romaní'', ligita al ''Romano Internacionalno Jekhetanipe (Internacia Romani Unuo)''

[[Django Reinhardt|Django Rheinhardt]] (gitaristo kaj komponisto)

[[Marcel Courthiade]] (esploristo pri la '''Rromani''<nowiki/>'-skribo, lingvo kaj kulturo)

[[Bronisława Wajs - Papuŝa]] (verkisto, poeto)

[[Veijo Baltzar]] (dramaturgo, verkisto, artisto)

[[Gipsy Kings]] (muzikgrupo)

[[Damian Draghic]]<nowiki/>i (membro de la Eŭropa Parlamento)

[[Lívia Járóka]] (unua romaa parlamentanino en la Eŭropa Parlamento)

== Bibliografio ==
(angla) Carol Silverman, [https://books.google.be/books?id=lw-Byail0EkC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Romani Routes: Cultural Politics and Balkan Music in Diaspora], eld. Oxford University Press, 2012, ISBN 978-0-19-983278-1

(angla) Ian Hancock, ''We are the Romani people''. UHP, 2002, 180 p., ISBN 1-902806-19-0

(angla) Nicolae Gheorghe & Andrzej Mirga, ''The Roma in the 21st century: a policy paper'', Princeton University: Project on Ethnic Relations, 1997

(angla) Damian Le Bas, Thomas Acton: ''All Change. Romani Studies Through Romani Eyes.'' [[University of Hertfordshire Press]], Herfortshire 2010.

(angla) August Fraser: ''The Gypsies'' ("Ciganoj"), ''Oxford/Cambridge'' 1995

(franca) ''Le Conseil de l'Europe et les Roms: 40 ans d'action'' (La Konsilio de Eŭropo kaj la Romaoj: 40 jaroj de agado),

(franca) J'ai vu pleurer un vieux tsigane, Editions Oskarson, 2011, ISBN 978_2_3500_0701_4

(itala) Santino Spinelli, ''Rom gente libere'', 2013, 256 paĝoj.

=== En Esperanto ===
[[Marjorie Boulton]], en sia mikspota libro [[Faktoj kaj fantazioj]], dediĉas ties 35-an ĉapitron "Ciganoj kaj ciganaj fabeloj" al komentoj pri tiu popolo, ĉefe pri ties historio kaj [[antropologio]]; poste ŝi rakontas du anekdotojn pri romaoj (ciganoj).<ref>[[Marjorie Boulton]], [[Faktoj kaj fantazioj, progresiga libro]], [[Universala Esperanto-Asocio]], [[Roterdamo]], 1984, dua eldono 1993. Paĝoj 281-287.</ref>

Savojarda romao, en: [http://www.etnismo.org/eo/Etnismo-arkivo.html Arkivo de la revuo Etnismo, nro 85] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180306022857/http://www.etnismo.org/eo/Etnismo-arkivo.html |date=2018-03-06 }} ([http://www.etnismo.org/arkivo/Etnismo_85.pdf PDF] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20180305202443/http://www.etnismo.org/arkivo/Etnismo_85.pdf |date=2018-03-05 }}, 31-5-2010), p. 15-18

''Els de Groen, verkistino kaj batalanto por minoritatoj'', La balkana verda stelo, la 1-an de marto 2017, paĝoj 1-18, donas interalie informojn pri famaj romaoj<ref name=":3" />.

== Bildoj ==
<gallery widths="200" heights="200">
Dosiero:Movimiento gitano.jpg|Migrado de la ciganoj en Eŭropo
Dosiero:Vincent van Gogh- The Caravans - Gypsy Camp near Arles.JPG|Vincent van Gogh, pentraĵo 'La karavanoj' en la franca urbo Arles.
Dosiero:Eurogipsy.PNG|Kvoto de la ciganoj je la loĝantoj de eŭropaj landoj
Dosiero:WLA moma Henri Rousseau The Sleeping Gypsy 2.jpg|[[Henri Rousseau]]: La dormanta ciganino, 1897
Dosiero:Spanish Gypsy Girls NGM-v31-p267.jpg|Hispanaj ciganinoj (1917)
</gallery>

{{Projektoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Cigana lingvo]] ("Rromani", la 'romaa' lingvo)
* [[Muzeo de romaa kulturo]]
* [[Porajmos]] (holokaŭsto de ciganoj)
* [[Anticiganismo]]
* [[Ciganio]]
* [[Internacia tago de ciganoj]]
* [[Ederlezi (kanto)|Ederlezi]] (kanto)
* [[Latcho Drom]] (filmo)
* [[Mi eĉ renkontis feliĉajn ciganojn]] (serbe: ''Skupljači perja'', en [[Esperanto]]: plumportanto)
* [[Historio de ventra danco]] (->Ciganoj kaj hispanaj dancoj)
* [[Boŝoj]]
* [[Cigana feminismo]]
* [[Veijo Baltzar]]
* [[Marcel Courthiade]]
* [[Koncentrejo Lety]]
* [[Santino Spinelli]]

== Eksteraj ligiloj ==
[https://eo.mondediplo.com/article2176.html Vekiĝo de la romaa komunumo], Le Monde Diplomatique en Esperanto

(de) [https://www.deutschlandfunk.de/vom-rand-in-die-mitte-der-gesellschaft-100.html Sabine Adler, ''Vom Rand in die Mitte der Gesellschaft''], Deutschlandfunk.

(en) [http://artists-for-roma-net.ning.com/profiles/blogs/info-khetanes Khetanes] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20221024171138/http://artists-for-roma-net.ning.com/profiles/blogs/info-khetanes |date=2022-10-24 }}, romaa arta fondumo

(de) [http://romatrial.org/archiv/roma-generation-2-0-beim-welt-roma-festival-khamoro/ Roma-Generacio 2.0 ĉe la tutmonda romaa festivalo KHAMORO]

(en) [http://romatrial.org/aktuell/das-roma-filmfestival-ake-dikhea-ruft-zur-anmeldung-von-filmen-auf/ Romaa Filmfestivalo]

(en/hu) [http://www.uccusetak.hu/en Neformala Romaa Eduka Fondumo]/ [https://www.uccusetak.hu/hu/ UCCU] pri promenitinerioj ([[romae]]: ''thaj Romnya'') en Budapeŝto kaj [[Pécs]] kun junaj ciganaj ĉiĉeronoj formitaj de UCCU por klarigi ciganajn valorojn kaj antaŭjuĝojn.

(angla) [http://www.romacult.org European Roma Cultural Foundation] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130511023648/http://www.romacult.org/ |date=2013-05-11 }} (Eŭropa Romaa Kultura Fondumo)

(en, fr, de) [https://web.archive.org/web/19990117073943/http://www.geocities.com/Paris/5121/patrin.htm Romaa historio kaj kulturo]

[http://www.osi.hu/rpp/holocaust.html (angle) Ekstermado fare de la nazia reĝimo] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120929070114/http://www.osi.hu/rpp/holocaust.html |date=2012-09-29 }}

(angle) [http://www.romnews.de/ RomNews Society]

(angle, romae, france) [http://www.ertf.org/ Eŭropa Forumo de romaoj kaj vojaĝantoj] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060624152838/http://www.ertf.org/ |date=2006-06-24 }}

(angle) [http://studiiromani.org Specialized Library with Archive "Studii Romani"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070313053858/http://www.studiiromani.org/ |date=2007-03-13 }}

(franca, angla) [https://fr.slideshare.net/Marseille-Provence2013/roms-et-tsiganes-une-culture-europenne Romaoj kaj ciganoj - eŭropa kulturo] - prezentado kun bildoj, 2003, Marseille.

(turka, angla subteksto) [https://vimeo.com/323410644 Elma Arus] (turka dokument-filmistino)

== Referencoj ==
{{Referencoj}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Ciganoj| ]]
[[Kategorio:Porajmos]]