Vidi fonton por Haitio

{{informkesto lando
| nomoenlokalingvo = République d'Haïti<br/>Repiblik d Ayiti
| eonomo           = Respubliko Haitio
| flago            = [[Dosiero:Flago-de-Haitio.svg|170px|Flago de Haitio]]
| blazono          = [[Dosiero:Coat of arms of Haiti.svg|100px|Blazono de Haitio]]
| nacia himno      = ''[[La Dessalinienne]]''
| nacia devizo     = <div style="padding-bottom:0.3em;">[[Liberté, égalité, fraternité]]" (france)<ref>{{cite web|url=http://www.haiti-reference.com/histoire/constitutions/const_1987.htm |title=Article 4 of the Constitution |publisher=Haiti-reference.com |access-date=24 julio 2013}}</ref><br />{{small|"Libète, Egalite, Fratènite" (haitikreole)}}<br />{{small|"[[Libereco]], [[Egaleco]], [[Gefrateco]]"}}</div> {{nowrap|'''Devizo sur tradicia blazono:'''}}<br />"L'union fait la force" (france)<br />{{small|"Inite se fòs"}} (haitikreole)<ref>{{Cite web|url=http://www.haitiobserver.com/blog/tag/election/after-the-group-of-g8-now-come-g30-headed-by-louko-desir.html|title=After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir|website=Haiti Observer|access-date=28 januaro 2018}}</ref><br />{{small|"Unuiĝo faras forton"}}
| lokigo-bildo     = [[Dosiero:LocationHaiti.png|300px|Situo]]
| lingvoj          = [[Haitia kreola lingvo|Haitia kreola]] 95%, [[franca lingvo|franca]] 10%
| ĉefurbo          = [[Portoprinco]]
| religio          = [[katolikoj]] 80%, [[protestantoj]] 16%, [[Voduo|voduistoj]]
| km2              = 27750
| akvo             = 0.7
| loĝantoj         = 
| loĝantaro        = ne 
| loĝantaro-jaro   = 
| loĝdenso         = 
| valuto           = [[Haitia gurdo|Gurdo]] | valuta kodo = HTG
| horzono          = -5
| ttt              = ht
| landkodo         = HT (ISO 3166)
| tel              = 
| politika sistemo = [[Prezidentismo|Prezidenta]] [[respubliko]]
| ŝtatestro        = [[Ariel Henry]] (aganta)
| ĉefministro      = [[Ariel Henry]] (aganta)
| nacia tago       = [[1-a de januaro]]
| sendependeco     = 1-a de januaro [[1804]]
| de kiu           = [[Francio]]
| esperanto-asocio = 
| MEP              = [[usona dolaro|US$]]{{nombro|34.189}} miliardo<ref name="imf2">{{Citaĵo el la reto |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?sy=2014&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=%2C&br=1&pr1.x=56&pr1.y=18&c=263&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |titolo=Haiti |Eldonejo=Internacia Mona Financo |alirdato=2021-07-19}}</ref>
| MEP jaro         = 2021
| MEP pokapa       = [[usona dolaro|US$]]{{nombro|1943}}<ref name="imf2"/>
| priskribo de flago=[[Flago de Haitio|flago]]|priskribo de blazono=[[Blazono de Haitia Respubliko|blazono]]
| kesteroj =
{{informkesto geografiaĵo|insulo
|subŝablono        = jes
|priskribo de bildo=
|regiono-ISO   = HT
|mapo lokumilo = iso
|mapo1 lokumilo = 
|latitudo      = {{#invoke:Wikidata|claim|P625|parameter=latitude}}
|longitudo     = {{#invoke:Wikidata|claim|P625|parameter=longitude}}
|zomo          = 6
|longo         = 
|larĝo         = 
|plej alta     = 
|plej alta leviĝo = 
|parenco       = Atlantiko
|parenco1      = Karibio
|parenco_tipo  = Akvejoj
}}
}}<!--fino de la ekstera informkesto -->
'''Haitio''' ([[Haitia kreola lingvo|haitikreole]] ''Ayiti'' [ajiti]'','' {{lang-fr|Haïti}} [aiti]), oficiale '''Respubliko Haitio''' ([[Haitia kreola lingvo|haitikreole]] ''Repiblik d Ayiti'', {{Lang-fr|République d'Haïti|links=no}}),<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://ufdc.ufl.edu/AA00000626/00001/5j|titolo=Konstitisyon Repiblik Ayiti 1987|alirdato=24-a de julio 2013|eldoninto=Ufdc.ufl.edu}}</ref> kaj antaŭe konata kiel '''Hayti''',{{refn|La lando oficiale fondiĝis kiel "Hayti" en siaj Deklaro de Sendependeco,<ref>{{Cite web|url=http://discovery.nationalarchives.gov.uk/details/r/C12756259|title=Catalogue description Haitian Declaration of Independence|date=1-a de januaro 1804|via=National Archive of the UK}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.nationalarchives.gov.uk/dol/images/examples/haiti/0001.pdf|title=National Archives – Haiti}}</ref> konstitucioj,<ref>[https://sema-kama.org/la-constitution-imperiale-du-20-mai-1805/ La Constitution Impériale du 20 mai 1805]{{Dead link|date=July 2020 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, kaj imperiaj deklaroj.<ref>{{Cite web|url=https://www.brown.edu/Facilities/John_Carter_Brown_Library/exhibitions/remember_haiti/rev_henri-christophe.php|title=Remember Haiti &#124; Revolution &#124; Royaume d'Hayti. Déclaration du roi.|website=www.brown.edu}}</ref> Eldonitaj verkoj de 1802–1919 en Usono ofte uzis la nomon "Hayti" (ekzemple ''The Blue Book of Hayti'' (1919), libro kun oficiala stato en Haitio).|group=noto}} estas [[ŝtato]], kiu konsistigas la okcidentan parton de la [[kariba maro|kariba]] [[insulo]] [[Hispaniolo]] kaj limas oriente al la Respubliko de [[Domingo]], norde kun la [[Atlantiko]], sude kaj oriente kun la [[Kariba Maro|Kariba aŭ Antila Maro]].<ref name="Dardik">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=de9NDQAAQBAJ|titolo=Vascular Surgery: A Global Perspective|alirdato=8-a de majo 2017|jaro=2016|eldoninto=Springer|ISBN=978-3-319-33745-6|paĝo=341|redaktinto=Dardik, Alan}}</ref><ref name="Current Affairs">{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=5wBsDQAAQBAJ|title=Current Affairs November 2016 eBook|editor=Josh, Jagran|page=93|year=2016|access-date=8-a de majo 2017}}</ref> Ĝia teritorio enhavas krome la insulojn [[Gonavo]], [[Insulo de la Testudo|Insulon de la Testudo]], insularon ''Caymanites'', kaj insulon ''Île à Vache'' krom diversajn insuletojn de ĝia teritoria maro. La neloĝata Insulo Navassa estas postulata de Haitio antaŭ la administrado de [[Usono]].<ref name="CIA World Factbook – Haiti32">{{Citaĵo el la reto|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/haiti/|titolo=CIA World Factbook – Haiti|alirdato=3-a de septembro 2019}}</ref><ref name=":0" /> La tuta surfaco de Haitio ampleksas {{Unuo|27750|km|2}} ({{Unuo|10714|kvadratajn mejlojn}}), kaj ĝia loĝantaro estas {{Nombro|11439646}} homoj (takso de 2018),<ref name=":1">"[https://population.un.org/wpp/ World Population prospects – Population division]". ''population.un.org''. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. Alirita je la 9a de novemro 2019.</ref> la plej loĝata lando en [[Karibio]]. La ĉefurbo kaj plej granda urbo estas [[Portoprinco]], terure damaĝita de la [[tertremo en Haitio en 2010]].

Haitio estas fondinta membro de la [[Unuiĝintaj Nacioj]], la [[Organizaĵo de Amerikaj Ŝtatoj]],<ref>{{cite web|url=http://www.oas.org/en/member_states/member_state.asp?sCode=HAI|title=OAS – Member State: Haiti|publisher=OAS – Organization of American States: Democracy for peace, security, and development|last=OAS|date=1-a de augusto 2009|website=www.oas.org}}</ref> [[Asocio de Karibaj Ŝtatoj]],<ref>{{cite web|url=http://www.acs-aec.org/sites/default/files/english_ebook_acs_20_low_res.pdf|title=Association of Caribbean States (1994–2014)|editor=Press|page=46|year=2014|access-date=25-a de aprilo 2016}}</ref> kaj la [[Internacia Organizaĵo de la Franclingvio|Internacia Franclingva Organizaĵo]]. Krom [[Karibia Komunumo|la Karibia Komunumo (CARICOM)]], ĝi estas membro de la [[Internacia Monunua Fonduso]],<ref>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/np/sec/memdir/memdate.htm|title=International Monetary Fund: List of Members|website=www.imf.org}}</ref> [[Monda Organizaĵo pri Komerco]], kaj la Komunumo de Latinamerikaj kaj Karibiaj Ŝtatoj. Historie malriĉa kaj politike malstabila, Haitio havas la plej malaltan [[Landoj laŭ indico de homa disvolviĝo|indicon de homa disvolviĝo]] en Ameriko. Ekde 2000, la lando spertis puĉon, kiu instigis intervenon de la Unuiĝintaj Nacioj, kaj ankaŭ [[Tertremo en Haitio en 2010|katastrofan tertremon]], kiu mortigis pli ol {{Nombro|250000}} homojn.

== Nomo ==
La noma Haitio devenas de la indiĝena [[Tainoj|Taina]] lingvo kiu estis la indiĝena nomo{{refn|La Tainoj eble uzis alian nomon por la insulo, ''Bohío''.<ref>{{cite book|last1=Guitar|first1=Lynne|last2=Ferbel-Azcárate|first2=Pedro|last3=Estevez|first3=Jorge|title=Indigenous Resurgence in the Contemporary Caribbean|date=2006|publisher=Peter Lang Publishing|location=Nov-Jorko|isbn=978-0-8204-7488-5|page=41|chapter-url=https://books.google.com/books?id=qXZeQZMDpgYC&pg=PA41|access-date=10-a de julio 2015|chapter=iii: Ocama-Daca Taíno (Hear me, I am Taíno)|lccn=2005012816}}</ref><ref>{{cite book|last1=Edmond|first1=Louisket|title=The Tears of Haiti|date=2010|publisher=[[Xlibris]]|isbn=978-1-4535-1770-3|page=42|url=https://books.google.com/books?id=_1wDXEB1fOUC&pg=PA42|access-date=10-a de julio 2015|lccn=2010908468}}</ref><ref>{{cite book|last1=Senauth|first1=Frank|title=The Making and Destruction of Haiti|date=2011|publisher=[[AuthorHouse]]|location=Bloomington, Indiana, USA|isbn=978-1-4567-5384-9|page=1|url=https://books.google.com/books?id=QBdccuwnqY8C&pg=PA1|lccn=2011907203}}</ref>|group=noto}} de la tuta insulo de [[Hispaniolo]], kaj ĝi signifis, "lando de altaj montoj."<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=HOE8AAAAYAAJ&pg=PA321|title=A Dictionary of Dates Relating to All Ages and Nations: For Universal Reference Comprehending Remarkable Occurrences, Ancient and Modern, The Foundation, Laws, and Governments of Countries-Their Progress In Civilization, Industry, Arts and Science-Their Achievements In Arms-And Their Civil, Military, And Religious Institutions, And Particularly of the British Empire|page=321|author1=Haydn, Joseph|author2=Benjamin Vincent|year=1860|access-date=12-a de septembro 2015}}</ref> La nomo estis restarigita de haitia revoluciulo [[Jean-Jacques Dessalines]] kiel la oficiala nomo de sendependa Saint-Domingue, kiel tributo al la indianaj antaŭuloj.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=lp54N7g2CYQC&pg=PA12|titolo=The Hour and the Man: A Fictional Account of the Haitian Revolution and the life of Toussaint L'Ouverture|alirdato=12-a de septembro 2015|aŭtoro=Martineau, Harriet|jaro=2010|ISBN=978-99904-1-167-6|paĝo=12}}</ref>

En la franca, la kromnomo de Haitio estas la "Perlo de la Antiloj" (''La Perle des Antilles'') kaj pro ĝia natura beleco<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=3xAIAAAAQAAJ&pg=PA33|title=Haïti, 13 ans de séjour aux Antilles|author=Eldin, F.|page=33|year=1878|access-date=21-a de julio 2015|language=fr}}</ref> kaj pro la kvanto da riĉeco kion ĝi kreis por [[Reĝlando Francio]]. Dum la 1700aj jaroj la kolonio estis la plej grava produktisto de sukero kaj kafo en la mondo.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://archive.org/details/voyagesaintdomin00wimp|titolo=Voyage a Saint-Domingue, pendant les années 1788, 1789 et 1790|alirdato=31-a de marto 2018|jaro=1797}}</ref>

== Ekologio ==
[[Biogeografio|Biogeografie]] la lando apartenas al la [[Karibio|Kariba]] [[ekoprovinco]] de la [[Neotropika ekozono]] laŭ la [[tipologio]] de la Monda Natur-Fonduso ([[WWF]]). Ĝi entenas la Hispaniolajn humididajn arbarojn kiuj estas [[ekoregiono]] de la [[biomo]] "[[Tropikaj kaj subtropikaj humidaj foliarbaroj]]".

== Historio de Haitio ==
{{ĉefartikolo|Historio de Haitio}}
Haitio estas la unua ŝtato de [[Latinameriko]], kiu sendependiĝis; tio okazis en [[1804]] kiam [[Francio]] perdis la regadon sur tiu ekskolonio. De tiam la historio de Haitio estis kombino de malriĉeco, malstabileco, [[puĉo]]j kaj instituciaj krizoj.

Post la liberigaj klopodoj de [[Toussaint Louverture]], en 1804 generalo [[Jean Jacques Dessalines]] proklamis la sendependecon kaj sian sintenon tute kontraŭ la blankuloj, kiuj estis ekspluatantoj kaj perfortantoj de la nigrula loĝantaro. Tamen post unu jaro li proklamigis sin imperiestro de la [[Unua Imperio de Haitio]] kaj kondutis ege simile al la tiamaj ekskoloniistoj, antaŭ morti perforte. Dum la tuta [[19-a jarcento]] kaj komenco de la 20-a sukcedis 23 tiranoj, ĉiuj malefikaj<ref name="elpais2010">{{citaĵo el ĵurnalo |titolo=La cruel historia de un país olvidado {{krampo|La kruela historio de forgesita lando}} |verko=[[El País]] |loko=Madrido |dato=2010-01-14 |paĝo=8 |url= |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160602013445/elpais.com/diario/2010/01/14/internacional/1263423605_850215.html |arkivdato=2016-06-02}}</ref>.

El [[1915]] al [[1934]] la lando estis sub efektiva rego de [[Usono]], ekde kiam la tiama usona prezidento [[Woodrow Wilson]] ordonis ties invadon, kun ekskuzo pacigi ties urbojn, sed fakte por pagigi la ŝuldojn al [[Citibank]] kaj forigi la malpermeson vendi [[plantejo]]jn al eksterlandanoj, fakte al usonanoj.

En [[1957]] balotado regata de la armeo venkigis la estontan tiranon [[François Duvalier]] kiu en [[1964]] fariĝis dumviva prezidento kaj instalis sangeman diktatorecon (apogita de korupta [[sekreta polico]] nome ''[[Tonton Macoute]]''), kiun heredis en 1971 lia filo [[Jean-Claude Duvalier]]. Dum tiuj du diktatoroj mortigis {{Nombro|60000}} homojn<ref name="elpais2010"/>; ili finiĝis en [[1986]] kiam la opoziciantoj ekprenis la povon post monatoj de strikoj kaj insurekcioj. Duvalier ekziliĝis al Francio.

La unua demokrata prezidento post la diktaturo estis [[Leslie Manigat]] en [[1988]] kiu estis siavice renversita post nur kvar monatoj per puĉo de generalo Namphy, siavice renversita samjare de generalo Prosper Avril, kiu rezignis en 1990 post novaj insurekcioj. Dum tiuj renversoj ludis gravan rolon la iamaj patroloj de preskaŭ-policoj kreitaj de la iama diktaturo kaj nomitaj "tonton macoutte".

Post provizora registaro de Ertha Pascal-Trouillot la pastro [[Jean Bertrand Aristide]], fondinto de la movado ''Lavalas'' ([[Haitia kreola lingvo|haitikreole]]: ''Lavango'') venkis en balotado de decembro de [[1990]], kaj denove li estis renversita de puĉo fare de la generalo Raoul Cédras, ĉar la altaj instancoj ĉu de armeanoj ĉu de policanoj ĉu de terposedantoj ne akceptis la socialajn politikojn de la tiama leĝa prezidento. Aristide ekziliĝis en Meksikio ĝis [[1994]]. La usona registaro de [[Bill Clinton]] helpis la reoficiĝon de Jean-Bertrande Aristide en 1994 je la kondiĉo, ke la importa dogano pri rizo devos reduktiĝi de 50% al 3%. Haitio ĝis tiam produktis 80% de la [[rizo]] mem, poste la malmultekosta usona importo igis {{Nombro|40000}} kamparanojn senlaboruloj (en 2009 importis Haitio pli ol 2/3 de la rizobezono). En la 1980-aj jaroj oni tute ekstermis la [[kreola porko|lokan porkorason]] (kreola porko), kio kaŭzis mizeriĝon de amasoj, kies situacio malbonigis la [[senarbarigo]] de la lando.

En 1995 ''Lavalas'' denove venkis kaj René Preval iĝis prezidento kaj siavice Aristide revenkis en [[2000]] per balotado ne sufiĉe ĝuste realigata. Rekomenciĝis insurekcioj kaj videblis, ke Usono estis ege interesata pri forigo de Aristide, kiu finfine ekziliĝis denove komence de 2004, post sangaj bataloj, nun al [[Sudafriko]]. Fine de marto 2004, estis publikigitaj en Santo-Domingo ([[Dominiko]]) la provizoraj rezultoj de Enketa Komisiono pri Haitio gvidata de la iama ĝenerala prokuroro de Usono, s-ro Ramsey Clark. La komisiono rivelas ke ''« la registaroj de Usono kaj de Dominiko partoprenis en la armado kaj trejnado, en tiu lando, de haitiaj "ribeluloj" »''. Ĝi konstatas ke 200 soldatoj de la Usonaj Specialaj Fortoj alvenis en Dominiko por partopreni en militekzercoj, en februaro 2003. Kun permeso de la prezidanto Hipólito Mejía, tiuj okazas ''« proksime de la landlimo, en zono kie, precize, la haitiaj eksmilitistoj regule lanĉis atakojn kontraŭ instalaĵoj de la haitia ŝtato ».''<ref>{{Citaĵo el la reto |url=https://www.insumisos.com/diplo/NODE/413.HTM |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2019-01-12 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20210118143541/http://www.insumisos.com/diplo/NODE/413.HTM |arkivdato=2021-01-18 }}</ref>[[Dosiero:Haiti topographic map-fr.png|eta|350x350px|Topografia mapo de Haitio]]

En [[2006]] René Preval iĝis denove prezidento per balotado kiun regis Minustah, la agentejo de [[Unuiĝintaj Nacioj]]. Je la 12-a de januaro de [[2010]] [[Tertremo de Haitio en 2010|tertremo]] de magnitudo 7 sur la [[skalo de Richter]] trafis la ĉefurbon [[Portoprinco]] je la 16:53 horo de Haitio, detruis la ĉefurbon, kaŭzis dekmilojn da mortoj kaj nuligis la funkcikapablojn de la ŝtato.

== Geografio ==
Haitio estas la okcidentaj tri-okonoj de [[Hispaniolo]], la dua plej granda insulo en la [[Grandaj Antiloj]]. Kun {{Nombro|27750}} km<sup>2</sup>, Haitio estas la tria plej granda lando en [[Karibio]] malantaŭ [[Kubo]] kaj [[Domingo]], tiu ĉi kunhavante 360-kilometran (224-mejlan) landlimon kun Haitio. La lando havas proksimume ĉevalŝuan formon kaj pro tio ĝi havas tre longan marbordon, duan je longo ({{Nombro|1771}} kilometroj aŭ {{Nombro|1100}} mejloj) malantaŭ Kubo en la Grandaj Antilloj.<ref name=":0">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.worldatlas.com/webimage/countrys/namerica/caribb/haiti/htland.htm|titolo=Geography: Haiti|alirdato=29-a de septembro 2014}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://www.loc.gov/today/placesinthenews/archive/2010arch/20100114_haiti.html|titolo=Geography: Haiti|alirdato=29-a de septembro 2014}}</ref>

Haitio estas la plej monta nacio en Karibio. Ĝia tereno konsistas el montoj kun malgrandaj intermetita marbordaj ebenaĵoj kaj riveraj valoj.<ref name="CIA World Factbook – Haiti32"/> La klimato estas tropika, kun iom da vario laŭ alto. La plej alta punkto estas Pic la Selle, je {{Nombro|2680}} metroj ({{Nombro|8793}} futoj).<ref name="CIA World Factbook – Haiti32"/><ref name="NgCheong-Lum, Roseline 192">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=FUSD2v4EQE8C|titolo=Haiti (Cultures of the World)|alirdato=29-a de septembro 2014|aŭtoro=NgCheong-Lum, Roseline|jaro=2005|loko=Nov-Jorko|eldoninto=Times Editions Pte Ltd.|ISBN=978-0-7614-1968-6|paĝo=19}}</ref><ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3">[https://www.britannica.com/place/Haiti "Haiti"], ''Encyclopædia Britannica''.</ref>

La norda regiono konsistas el la ''Massif du Nord'' (Norda Massif) kaj la ''Plaine du Nord'' (Norda Ebenaĵo). La ''Massif du Nord'' estas etendaĵo de la ''Cordillera Central'' en Domingo.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/> Ĝi komenciĝas ĉe la orienta landlimo de Haitio, norde de la rivero Guayamouc kaj etendas al la nordokcidento tra la norda duoninsulo. La malaltejoj de la ''Plaine du Nord'' situas laŭ la norda landlimo kun Domingo, inter la ''Massif du Nord'' kaj la Norda Atlantika Oceano.
[[Dosiero:Aerial 2.jpeg|eta|Arondismento Saint-Marc, [[Departemento Artibonite]]]]
La centra regiono konsistas el du ebenaĵoj kaj du montaroj. La ''Plateau Central'' (Centra Altebenaĵo) etendiĝas laŭ ambaŭ flankoj de la rivero Guayamouc, sude de la ''Massif du Nord''. Ĝi daŭras de la sudoriento al la nordokcidento. Sudokcidente de la ''Plateau Central'' estas la ''Montagnes Noires'' (Nigraj Montoj), kies plej nordokcidenta parto kuniĝas kun la ''Massif du Nord''. La grava valo de Haitio por kultivaĵoj estas la ''Plaine de l'Artibonite'', kiu situas inter la ''Montagnes Noires'' kaj la ''Chaîne des Matheux''.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/> Ĉi tiu regiono subtenas la plej longan riveron de la lando (ankaŭ de insulo Hispaniolo), la riveron [[Artibonite (rivero)|Artibonite]], kiu komenciĝas en la okcidenta regiono de Domingo kaj daŭras plejparte tra centra Haitio, kie ĝi tiam finiĝas en la [[Golfo de Gonavo|Golfo de la Gonaveo]].<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/> Ankaŭ en ĉi tiu valo situas la dua plej granda lago de Haitio, Lac de Péligre, formita rezulte de la konstruo de la Akvobaraĵo Péligre en la mezaj 1950aj jaroj.<ref name="Wells2">Jennifer Wells, [https://www.thestar.com/news/world/2010/11/21/a_dam_for_the_people_and_a_people_damned.html "A dam for the people, and A people damned"], ‘’Toronto Star’’, 21 November 2010</ref>

La suda regiono konsistas el la ''[[Plaine du Cul-de-Veziketo|Plaine du Cul-de-Sac]]'' (la sudoriento) kaj la monta suda duoninsulo (ankaŭ konata kiel la [[Tiburon (duoninsulo)|Duoninsulo Tiburon]]). La Plaine du Cul-de-Veziketo estas natura malaltejo kiu enhavas la salajn lagojn de la lando, ekzemple Trou Caïman kaj la plej granda lago de Haitio, Étang Saumatre. La montaro Chaîne de la Selle – etendaĵo de la suda montaro de Domingo (la montaro ''Sierra de Baoruco'') – etendiĝas de la ''Massif de la Selle'' en la oriento al la ''Massif de la Hotte'' en la okcidento.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/>

Haitio ankaŭ inkluzivas kelkajn aliajn insulojn. La insulo [[Insulo de la Testudo|Tortuga]] (Île de la Tortue) situas proksime de la marbordo de norda Haitio. La arondismento La Gonâve situas sur la insulo de la sama nomo, en la Golfo de Gonavo ([[Gonavo|Golfe de la Gonâve]]. [[Gonâve]] estas la plej granda insulo de Haitio,  ĝi estas modere enloĝata de kamparaj vilaĝanoj. Île à Vache (Bovina Insulo) situas proksime al la sudokcidenta marbordo. Ankaŭ parto de Haitio estas la ''Cayemites'', kiuj situas en la Golfo de Gonavo norde de Pestel. [[Navasa Insulo|La Navasse]] (Insulo Navassa), kiu situas 40 naŭtikajn mejlojn (74 kilometrojn; 46 mejlojn) okcidente de [[Jérémie (Haitio)|Jérémie]] sur la sudokcidenta [[duoninsulo]] de Haitio,<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.latinamericanstudies.org/haiti/rock.htm|titolo=Whose Rock Is It? Yes, the Haitians Care|alirdato=28-a de januaro 2012|aŭtoro=Larry Rohter|dato=19-a de oktobro 1998|verko=Port-au-Prince Journal (reprinted in New York Times)}}</ref> estas la temo de daŭranta teritoria disputo kun Usono, kiu nuntempe administras la insulon per la [[Fiŝkapta kaj Natura Servo de Usono]].

== Demografio ==
Haitio havas {{Nombro|11439646}} loĝantoj (takso de 2018),<ref name=":1" />. Proksimume {{Nombro|500000}} haitianoj estas elmigrintoj en Usono, kio estas proksimume triono de la entuta elmigrado, komprenebla el tiom malriĉa lando. En 2008 Usono interrompis la neleĝan klopodon elmigri al Usono de almenaŭ {{Nombro|1600}} "boatanoj"<ref>"Florida, entre la solidaridad y el miedo" (Florido, inter la solidareco kaj la timo) [[El País]], Madrido, 20-a de januaro de 2010, paĝo 8.</ref>.

== Politiko ==

=== Registaro ===
La registaro de Haitio estas [[Duonprezidenta sistemo|duonprezidenta]] respubliko, multpartia sistemo en kiu la prezidanto de Haitio estas ŝtatestro elektita rekte de populaj balotadoj okazantaj ĉiujn kvin jarojn.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/><ref>{{cite web|title=1987 Constitution of the Republic of Haiti|url=http://pdba.georgetown.edu/constitutions/haiti/haiti1987.html|publisher=Georgetown University|access-date=9-a de julio 2011|location=ARTICLE 134|pages=ARTICLE 134}}</ref> La ĉefministro de Haitio estas registarestro kaj estas nomumita de la prezidanto, elektita el la plimulta partio en la Nacia Asembleo.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/> La prezidanto kaj ĉefministro havas plenuman povon, kaj ili kune konsistigas la registaron.

Leĝdonan povon hava kaj la registaro kaj la du ĉambroj de la Nacia Asembleo de Haitio, la Senato (Sénat) kaj la Ĉambro de Deputitoj (Chambre des Députés).<ref name="CIA World Factbook – Haiti32"/><ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/> La registaro estas organizita [[Unueca ŝtato|unuece]], kaj tiel la centra registaro delegas povojn al la departementoj sen konstitucia bezono por konsento. La nuna strukturo de la politika sistemo de Haitio estis fiksita en la Konstitucio de Haitio je la 29a de marto 1987.<ref name="CIA World Factbook – Haiti32" />

Haitia politiko estis konfliktema: ekde sendependiĝo, Haitio suferis 32 puĉojn.<ref>{{cite news|url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=1741707&ps=rs|title=Haiti Starts Over, Once Again|author=Michele Kelemen|newspaper=Npr.org|date=2-a de marto 2004|access-date=24-a de julio 2013}}</ref> Haitio estas la sola lando en la Okcidenta [[Duonsfero]] kiu travivis sukcesan [[Haitia revolucio|sklavan revolucion]]. Tamen, longa historio de subpremo de diktatoroj kiel [[François Duvalier]] kaj lia filo [[Jean-Claude Duvalier]] tre influis la nacion. Post la fino de la erao de Duvalier, Haitio estis transirante al demokrata sistemo.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/>

=== Politikaj partioj ===
[[Dosiero:Platfom pitit desalin.jpg|eta|maldekstre|Logoo de la Platformo Pitit Desalin.]]

La Montana Grupo estas gvidata de haitia ekonomikisto Fritz Jean kaj konsistas el politikistoj, unuiĝintaj post la [[:n:Prezidanto de Haitio estas murdita en sia rezidejo|murdo de la antaŭa prezidanto Jovenel Moïse]] en 2021. Ĝi ricevis sian nomon pro la hotelo Montana en Portoprinco, kie kutime okazas ĝiaj kunsidoj. La Montana Grupo kaj la Movado de la 21-a de Decembro partoprenis koalicion de reprezentantoj de komerco, civila socio kaj politikistoj subskribintaj kun ĉefministro [[Ariel Henry]] en 2022 interkonsenton konatan kiel la Interkonsento de la 21-a de Decembro aŭ la Montana-Interkonsento. Surbaze de tiu ĉi dokumento la 7-an de februaro 2024 devintus ekofici nova elektita registaro. Tamen Ariel Henry donis neniun potencon al la tripersona konsilio.

Fanmi Lavalas (ankaŭ konata kiel ''Familio Lavalas'') estas partio de la eks-prezidanto [[Jean-Bertrand Aristide]], prezentanta sin kiel la social-demokratia. ''Lavalas'' en la haitia kreola lingvo signifas ''Lavango'' kaj estis uzata kiel nomo de popola movado, enposteniginta Aristide en 1990. La partion precipe reprezentas [[Maryse Narcisse]].

Platformo Pitit Desalin estas partio de Jean-Charles Moïse, eks-prezidanto de Haitio (2015–2016). Ĝia nomo ''Infano de Dessalines-Platformo'' aludas al la haitia revoluciulo [[Jean-Jacques Dessalines]].

EDE estas mallongigo por ''Les Engagés pour le Développement'' (Engaĝitaj je Evoluigo) estas partio establita de eks-ĉefministro [[Claude Joseph]] en 2021.

La Collectif estas koalicio de politikaj partioj, opoziciaj al Ariel Henry kaj postulintaj establon de transira registaro ekde la murdo de Jovenel Moïse en 2021.

=== Administra-teritoria organizo ===
{{ĉefartikolo|Departementoj de Haitio}}
[[Dosiero:Haiti, administrative divisions - Nmbrs - colored.svg|eta|[[Departementoj de Haitio]]]]
Haitio estas dividita al dek departementoj, listigitaj ĉi tie laŭ la francaj nomoj kun la departementaj ĉefurboj parenteze:

# [[Departemento Nord-Ouest|Nord-Ouest]] ([[Haveno-de-Paix]])
# [[Departemento Nord (Haitio)|Nord]] ([[Haitia Kabo|Cap-Haïtien]])
# [[Departemento Nord-Est|Nord-Est]] ([[Fortikaĵo-Liberté|Fort-Liberté]])
# [[Departemento Artibonite|Artibonite]] ([[Les Gonaïves|Gonaïves]])
# [[Departemento Centre|Centro]] ([[Hinche]])
# [[Departemento Ouest|Ouest]] ([[Portoprinco|Port-au-Princo]])
# [[Departemento Grand'Anse|Granda'Anse]] ([[Jérémie (Haitio)|Jérémie]])
# [[Departemento Nippes|Nippes]] ([[Miragoâne]])
# [[Departemento Sud|Sud]] ([[Les Cayes]])
# [[Departemento Sud-Est|Sud-Est]] ([[Jacmel]])

Tiuj ĉi konsistas el sume 42 arondismentoj, kiuj dividiĝas je 145 komunumoj, kiuj plu dividiĝas je 571 komunaj sekcioj.<ref>{{cite web|url=http://lenouvelliste.com/lenouvelliste/article/148647/Creation-de-cinq-nouvelles-communes-par-decret-presidentiel|title=Création de cinq nouvelles communes par décret présidentiel|editor=Olivier, Louis-Joseph|date=14-a de augusto 2015|work=Le Nouvelliste|access-date=17-a de marto 2016|language=fr|archive-date=23-a de marto 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160323033146/http://lenouvelliste.com/lenouvelliste/article/148647/Creation-de-cinq-nouvelles-communes-par-decret-presidentiel|url-status=dead|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2021-10-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20160323033146/http://lenouvelliste.com/lenouvelliste/article/148647/Creation-de-cinq-nouvelles-communes-par-decret-presidentiel|arkivdato=2016-03-23}} {{Citaĵo el la reto |url=http://lenouvelliste.com/lenouvelliste/article/148647/Creation-de-cinq-nouvelles-communes-par-decret-presidentiel |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-10-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160323033146/http://lenouvelliste.com/lenouvelliste/article/148647/Creation-de-cinq-nouvelles-communes-par-decret-presidentiel |arkivdato=2016-03-23 }}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.haitilibre.com/en/news-14858-haiti-politic-5-new-communes-in-haiti.html|titolo=Haïti – Politique: 5 nouvelles communes en Haïti|alirdato=17-a de marto 2016|dato=16-a de augusto 2015|verko=Haiti Libre}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://haiti-reference.com/pages/plan/geographie-et-tourisme/divisions-territoriales/|titolo=7300.- Divisions territoriales|alirdato=17-a de marto 2016|dato=17-a de augusto 2015|eldoninto=Haiti-Référence|lingvo=fr}}</ref>

=== Polico kaj krimo ===
[[Dosiero:Members of the Haitian National Police Force marching band stand at parade.jpg|eta|Membroj de la marŝbando de la Haitia Landa Polico staras en parado]]
La leĝa sistemo baziĝas sur modifita versio de la [[Franca civila kodo|Napoleona Kodo]].<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/><ref>{{cite web|url=http://jurist.law.pitt.edu/world/haiti.htm|title=Haitian Law|publisher=Jurist.law.pitt.edu|access-date=24-a de julio 2013|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130630063029/http://jurist.law.pitt.edu/world/haiti.htm|archive-date=30-a de junio 2013}}</ref>

Haitio konstante rangas inter la plej koruptaj landoj en la mondo laŭ la [[indico de perceptata korupto]].<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/6120522.stm|titolo=Haiti tops world corruption table|alirdato=24-a de julio 2013|dato=6-a de novembro 2006|verkaĵo=BBC News}}</ref> Laŭ raporto en 2006 de la indico de perceptata korupto, ekzistas forta korelacio inter korupto kaj malriĉeco en Haitio. La nacio rangis unua el ĉiuj landoj alenketitaj pri niveloj de perceptata enlanda korupto.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://transparency.ie/content/2006-corruption-perceptions-index-reinforces-link-between-poverty-and-corruption-and-shows-w|titolo=2006 Corruption Perceptions Index reinforces link between poverty and corruption|alirdato=15-a de januaro 2009|dato=6-a de novembro 2006|eldoninto=Transparency International}}</ref> Oni taksas, ke Prezidanto "Baby Doc" Duvalier, lia edzino Michelle, kaj iliaj agentoj ŝtelis US$504 milionojn el la mono de la registaro inter 1971 kaj 1986.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://www.pbs.org/frontlineworld/stories/bribe/2009/05/haiti-the-long-road-to-recovery.html|titolo=Haiti: The Long Road to Recovery, Public Broadcasting Service|alirdato=24-a de julio 2013|aŭtoro=Siri Schubert|dato=22-a de majo 2009|eldoninto=Pbs.org}}</ref>

Simile, iuj amaskomunikiloj asertis, ke ŝtelis milionojn eksa prezidanto [[Jean-Bertrand Aristide]].<ref name="American Spectator Vol 19942">{{Citaĵo el gazeto|titolo=Aristide Development|dato=1-a de julio 1994|gazeto=American Spectator|volumo=27|numero=7}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.radiokiskeya.com/RapportUCREF.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060501062854/http://www.radiokiskeya.com/RapportUCREF.pdf|archive-date=1-a de majo 2006|title=Rapport UCREF|access-date=24-a de julio 2013|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2021-10-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20060501062854/http://www.radiokiskeya.com/RapportUCREF.pdf|arkivdato=2006-05-01}} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.radiokiskeya.com/RapportUCREF.pdf |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-10-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20060501062854/http://www.radiokiskeya.com/RapportUCREF.pdf |arkivdato=2006-05-01 }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement|title=Probe of Aristide administration finds evidence of embezzlement|work=Dominican Today|date=31-a de oktobro 2005|access-date=5-a de februaro 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304200037/http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement|archive-date=4-a de marto 2016|url-status=dead|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2021-10-23|arkivurl=https://web.archive.org/web/20160304200037/http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement|arkivdato=2016-03-04}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20160304200037/http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement |date=2016-03-04 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-10-23 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20160304200037/http://www.dominicantoday.com/dr/world/2005/10/31/6524/Probe-of-Aristide-administration-finds-evidence-of-embezzlement |arkivdato=2016-03-04 }}</ref><ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=https://www.wsj.com/articles/SB117124344952105351|titolo=The Haiti File|alirdato=24-a de julio 2013|aŭtoro=Mary Anastasia O'Grady|dato=12-a de februaro 2007|eldoninto=Online.wsj.com}}</ref> En marto 2004, je la tempo de la [[Homforkapto|forkapto]] de Aristide, artikolo de [[BBC]] diris, ke Fako de Ŝtato de Usona Prezidanto Bush asertis,  ke Aristide havas rilatojn kun drogkomerco.<ref>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/3524444.stm|titolo=Haiti's drug money scourge|aŭtoro=Nick Caistor|dato=19-a de marto 2004|eldoninto=BBC}}</ref> BBC ankaŭ priskribis [[Financa piramido|financajn piramidojn]], en kiuj Haitianoj perdis centojn da milionoj en 2002, kiel la "nura vera ekonomia iniciato" de la jaroj de Aristide.<ref name="basketcase2">{{Citaĵo el novaĵo|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/3522155.stm|titolo=Haiti: An economic basket-case|alirdato=24-a de julio 2013|familia nomo=Schifferes|persona nomo=Steve|dato=1-a de marto 2004|verkaĵo=BBC News}}</ref>

Male, laŭ rapoto en 2013 de la [[Oficejo de Unuiĝintaj Nacioj pri Narkotaĵoj kaj Krimo|Oficejo de la Unuiĝintaj Nacioj pri Drogoj kaj Krimo]] ([[Oficejo de Unuiĝintaj Nacioj pri Narkotaĵoj kaj Krimo|UNODC]]), murdoj en Haitio (10,2 el {{unuo|100000}} homoj) estas multe sub la regiona mezumo (26 el {{unuo|100000}} homoj); malpli ol kvarono de Jamajko (39.3 el {{unuo|100000}} homoj) kaj preskaŭ duono de Domingo (22.1 el {{unuo|100000}} homoj), tiel ĝi inter la plej sekuraj landoj en la regiono,<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.unodc.org/unodc/en/press/releases/2014/April/some-437000-people-murdered-worldwide-in-2012-according-to-new-unodc-study.html|titolo=Some 437,000 people murdered worldwide in 2012, according to new UNODC study|alirdato=12-a de aprilo 2015}}</ref><ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.unodc.org/documents/gsh/pdfs/2014_GLOBAL_HOMICIDE_BOOK_web.pdf|titolo=Global Study on Homicide|alirdato=20-a de aprilo 2015|jaro=2013|eldoninto=UNODC}}</ref> grandparte pro tio, ke la lando plenumis promeson de pliigo de ĝia landa polico ĉiujare je 50%, kvar-jara iniciato kiu komenciĝis en 2012. 

En 2023 en la lando [[:n:Ĉefministro de Haitio eksiĝis sub la premo de bandoj|estis murditaj]] {{unuo|5000}} kaj forkaptitaj {{unuo|2500}} homoj, kio duoble superas ciferojn de 2022. En [[januaro 2024]] estis murditaj pli ol 800 homoj.

Dum jaroj daŭras kontraŭstaro de la registaro kaj bandoj, ofte forme de rektaj surstrataj bataloj. La {{daton|1|3|2024}} estis [[:n:Bandoj deklaris militon kontraŭ la registaro de Haitio|subskribita interkonsento]] kun [[Kenjo]] pri sendo de {{unuo|1000}} policanoj al Haitio sub mandato de Unuiĝintaj Nacioj, kun partopreno de kelkaj pliaj landoj de Afriko kaj Karibio. Bandoj respondis per militdeklaro, atakinte la plej grandajn prizonojn kaj liberiginte kelkmil krimulojn. La {{daton|12|3}} la [[:n:Ĉefministro de Haitio eksiĝis sub la premo de bandoj|ĉefministro eksiĝis]], plenuminte ilian postulon kaj cedinte al admonoj de la [[Karibia Komunumo]].

== Ekologio ==
[[Dosiero:Hispaniolan Solenodon crop.jpg|eta|La [[endanĝerigita]] [[Hispaniola]] [[solenodono]], [[endemia]] al la insulo]]
Haitio enhavas kvar ekologiajn regionojn: Hispaniolaj malsekaj arbaroj, Hispaniolaj sekaj arbaroj, [[Hispaniolaj pinaroj]], kaj Grandantilaj [[mangrovo]]j.<ref name="DinersteinOlson20172">{{cite journal|last1=Dinerstein|first35=José C.|first40=Jonathan|last40=Timberlake|first39=Shahina A.|last39=Ghazanfar|first38=Annette|last38=Patzelt|first37=Anthony G.|last37=Miller|first36=Othman A.|last36=Llewellyn|last35=Brito|first41=Heinz|first34=Lilian|last34=Pintea|first33=Nadia|last33=de Souza|first32=Alexandra|last32=Tyukavina|first31=Svetlana|last31=Turubanova|first30=Peter|last30=Potapov|first29=Tanya|last41=Klöser|last42=Shennan-Farpón|first28=David|last49=Saleem|pmid=28608869|doi=10.1093/biosci/bix014|issn=0006-3568|pages=534–545|year=2017|issue=6|volume=67|journal=BioScience|title=An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm|first49=Muhammad|first48=Khalaf F.|first42=Yara|last48=Al-Shammari|first47=Maianna|last47=Voge|first46=Lars|last46=Graudal|first45=Paulo|last45=van Breugel|first44=Jens-Peter Barnekow|last44=Lillesø|first43=Roeland|last43=Kindt|last29=Birch|last28=Thau|first1=Eric|last8=Palminteri|last13=Ellis|first12=Harvey|last12=Locke|first11=Matt|last11=Hansen|first10=Reed|last10=Noss|first9=Prashant|last9=Hedao|first8=Suzanne|first7=Nathan|last14=Jones|last7=Hahn|first6=Eric|last6=Wikramanayake|first5=Neil D.|last5=Burgess|first4=Carly|last4=Vynne|first3=Anup|last3=Joshi|first2=David|last2=Olson|first13=Erle C|first14=Benjamin|first27=Rebecca|first21=Lori|last27=Moore|first26=Nigel|last26=Sizer|first25=Crystal|last25=Davis|first24=Kierán|last24=Suckling|first23=Don|last23=Weeden|first22=Jonathan E. M.|last22=Baillie|last21=Price|last15=Barber|first20=Wes|last20=Sechrest|first19=Eileen|last19=Crist|first18=Vance|last18=Martin|first17=Cyril|last17=Kormos|first16=Randy|last16=Hayes|first15=Charles Victor|pmc=5451287}}</ref>

Malgraŭ ĝia malgrandeco, la monta tereno de Haitio kaj rezultaj multaj klimataj zonoj rezultis je variego de plantoj.<ref name="Bradt62">Clammer, Paul, (2016) ''Bradt Travel Guide – Haiti'', p 6.</ref> Rimarkindaj arbaj specioj inkluzivas la [[panarbo]]n, [[mangarbo]]n, [[akacio]]n, [[svitenio]]n, [[Kokoso|kokosarbon]], [[Reĝa palmo|reĝan palmon]], kaj Okcidentindianan cedron.<ref name="Bradt62" /> La arbaroj estis antaŭe multe pli vastaj, sed suferis severan senarbigon.<ref name="Encylopedia Britannica - Haiti3"/>

La plejparto de mamulaj specioj ne estas indiĝenaj. Oni estis alportintaj ilin al la insulo ekde koloniaj tempoj.<ref name="Bradt62" /> Tamen estas diversaj indiĝenaj [[Kiropteroj|vespertaj]] specio, kaj la endemia Hispaniola [[hutio]] kaj Hispaniola [[solenodono]].<ref name="Bradt62" /> Diversaj balenaj kaj delfenaj specioj ankaŭ troviĝas proksime al la marbordo de Haitio.

Pli ol 260 specioj de birdoj troviĝas sur la insulo, el kiuj 31estas endemiaj al Hispaniolo.<ref name="Bradt42">Clammer, Paul, (2016) ''Bradt Travel Guide – Haiti'', p 4.</ref> Rimarkindaj endemiaj specioj inkluzivas la hispaniolan [[Trogonoj|trogonon]], hispaniolan [[Papagedoj|papageton]], grizkronan [[Traŭpedoj|traŭpedon]], kaj la [[Hispaniola amazono|hispaniolan amazonon]].<ref name="Bradt42"/> Estas ankaŭ kelkaj [[Rabobirdo|rabobirdaj]] specioj, kaj ankaŭ [[pelikanoj]], [[ibisoj]], [[kolibroj]], kaj [[anasoj]].

Rampuloj estas oftaj, kun specioj kiel la rinocera [[Igvanedoj|igvano]], haitia [[boao]], amerika [[krokodilo]], kaj [[geko]].<ref name="Bradt52">Clammer, Paul, (2016) ''Bradt Travel Guide – Haiti'', p 5</ref>

== Ekonomio ==
Haitio estas la plej malriĉa lando de Ameriko kaj unu el la plej malriĉaj de la mondo (150a el la 177 landoj de la Indico de Homa Disvolviĝo), la vivdaŭro de loĝantoj estas malpli ol 52 jaroj, nur 1 el ĉiuj 50 ricevas salajron, [[senarbarigo]] atingas 98% de la iamaj arbaroj kaj la enspezoj por eksportado de produktoj, ĉefe de [[kafo]], [[oleo]] kaj [[mango]] estas malmultege kompare kun la ekstera ŝuldo kiu atingas miliardo da usonaj dolaroj. Inter la enspezoj gravas la mono sendita de la elmigrintoj de Haitio ĉefe en Usono.

En la vivo de malriĉaj [[kamparano]]j gravis la partikulara bredado de la [[Kreola porko]].

== Kulturo ==
Haitio havas riĉan kaj unikan kulturan identecon, kun miksaĵo de tradiciaj francaj kaj afrikaj kutimoj, miksita kun kontribuaĵoj de la hispana kaj indiĝena [[Tainoj|Taina]] kulturoj.<ref name="Yurnet-Thomas22">fdan{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=giQaoQz8N0AC&pg=PA13|titolo=A Taste of Haiti|alirdato=18-a de junio 2015|aŭtoro=Yurnet-Thomas, Mirta|jaro=2002|ISBN=978-0-7818-0998-6|paĝoj=13–15}}</ref> Oni povas vidi la kulturon de Haitio en ĝiaj pentraĵoj, muziko, kaj literaturo. Galerioj kaj muzeoj en Usono kaj [[Francio]] estas elmontrintaj la verkojn de la pli bone konataj artistoj el Haitio.<ref name="Haitians22">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.everyculture.com/wc/Germany-to-Jamaica/Haitians.html|titolo=Haitians|alirdato=2-a de septembro 2014}}</ref>

La [[Universitato de Haitio]] (antaŭe nomita [[Ŝtata Universitato de Haitio]]; [[Franca lingvo|france]] ''Université d'État d'Haïti'', akronime '''UEH''') estas [[publika universitato]] situanta en [[Portoprinco|Porto-Francio]]. La universitato estas unu el la plej prestiĝaj kaj plej grandaj institucioj de supera edukado en Haitio.

=== Muziko ===
Haitia muziko kunigas gamon de influoj tiritaj el la multaj homoj kiu setlis tie. Ĝi montras francajn, afrikajn, kaj hispanajn ecojn kaj aliajn kiuj loĝis la insulon [[Hispaniolo]] kaj malgrandajn indiĝenaj [[Tainoj|Tainajn]] influojn. Stiloj de muziko unikaj de la lando Haitio inkluzivas muzikon kiu devenas de de ceremoniaj tradicioj de [[Voduo]], paradmuzikon "''Rara''", [[Balado (muziko)|baladoj]] ''Twoubadou'', mini-ĵazaj [[rokmuziko]], movado ''Rasin'', haitia kreola [[hiphopo]], danco méringue (mereng),<ref>{{cite web|url=http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti|archive-url=https://web.archive.org/web/20071113022326/http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti|archive-date=13-a de novembro 2007|title=Music and the Story of Haiti|publisher=Afropop Worldwide|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2021-10-24|arkivurl=https://web.archive.org/web/20071113022326/http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti|arkivdato=2007-11-13}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20071113022326/http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti |date=2007-11-13 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-10-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20071113022326/http://www.afropop.org/radio/radio_program/ID/692/Music%20and%20the%20Story%20of%20Haiti |arkivdato=2007-11-13 }}</ref> kaj danco compas (konpa). Junuloj festas ĉe dancejoj nomitaj ''discos'', kaj ĉeestas balojn.

''Compas'' (konpa) aŭ ''compas direct'' (konpa direk)<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.heritagekonpa.com/The%20Haitian%20Music%20Billboard.htm|titolo=Haitian music billboard|alirdato=24-a de julio 2013|dato=10-a de februaro 2010|arkivurl=https://web.archive.org/web/20100210081147/http://www.heritagekonpa.com/The%20Haitian%20Music%20Billboard.htm|arkivdato=10-a de februaro 2010}}</ref> estas kompleksa, ĉiam-ŝanĝanta muziko, kiu devenas de afrikaj ritmoj kaj eŭropa salona dancado, miksita kun la burĝa kulturo de Haitio. Ĝi estas rafinita muzikon, kun [[méringue]] kiel ĝia baza ritmo. Haitio ne sonbendigis muzikon ĝis 1937 kiam Jazz Guignard estis sonbendigita nekomerce.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=gwEL9mUcVA8C&pg=PA23|titolo=A Day for the Hunter, a Day for the Prey: Popular Music and Power in Haiti|alirdato=20-a de aprilo 2015|aŭtoro=Averill, Gage|jaro=1997|ISBN=978-0-226-03291-7|paĝo=23}}</ref>

=== Literaturo ===
Haitio ĉiam estis literatura lando kiu produktis poezion, romanojn, kaj teatraĵojn de internacia rekono. La franca kolonia sperto establis la francan lingvon kiel la ilo de kulturo kaj prestiĝo kaj ekde tiam ĝi superregis la literaturajn cirklojn kaj la literaturan produktadon. Tamen, ekde la 1700aj jaroj, ekzistas daŭranta klopodo verki en [[Haitia kreola lingvo|la haitia kreola]]. La agnosko de la kreola kiel oficiala lingvo vastigis de romanojn, poemojn, kaj teatraĵojn en la kreola.<ref>{{Cite book|last=[http://www.voicesfromhaiti.com/2012/06/meet-dr-marie-jose-nzengou-tayo/ Nzengou-Tayo]|first=Marie-José|title=Creole and French in Haitian Literature|url=https://books.google.com/books?id=4xbGzLuBvWwC&pg=PA153|journal=The Haitian Creole Language: History, Structure, Use, and Education|language=en|publisher=Lexington Books|pages=153–176|isbn=978-0-7391-7221-6|date=2012}}</ref> En 1975, Franketienne estis la unua homo kiu kontraŭis la franclingvan tradicion en fikcio kun la eldono de ''Dezafi'', la unua romano verkita tute en la haitia kreola lingvo. La verko donas poezian bildon de haitia vivo.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=ewyPMi4WZPAC|titolo=Frankétienne and Rewriting: A Work in Progress|familia nomo=Douglas|persona nomo=Rachel|jaro=2009|eldoninto=Lexington Books|ISBN=978-0-7391-3635-5|paĝoj=50–60}}</ref> Aliaj konataj haitiaj aŭtoroj inkluzivas: Jean Price-Marso, Jacques Roumain, Marie Vieux-Chauvet, Pierre Clitandre, René Depestre, Edwidge Danticat, Lyonel Trouillot, kaj [[Dany Laferrière]].

=== Kuirarto ===
Haitio estas fama pro ĝia kreola kuirarto (kiu rilatas al [[kaĵuna kuirarto]]), kaj ĝia supo joumou (ĵumu).<ref>{{cite web|url=http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20140521034622/http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html|archive-date=21-a de majo 2014|title=Pumpkin Soup – Soup Joumou|publisher=Creolemadeeasy.com|access-date=22-a de majo 2014|titolo=Arkivita kopio|alirdato=2021-10-24|arkivurl=https://web.archive.org/web/20140521034622/http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html|arkivdato=2014-05-21}} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140521034622/http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html |date=2014-05-21 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2021-10-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20140521034622/http://www.creolemadeeasy.com/cmejom/free/recipes/127-pumpkin-soup-soup-joumou.html |arkivdato=2014-05-21 }}</ref>
[[Dosiero:Sans-Souci Palace, National History Park, Haiti.jpg|eta|Palaco Sans-Souci, Landa Historia Parko, Haitio]]

=== Heredaĵejoj ===
Monumentoj inkluzivas la Palacon Sans-Souci kaj la [[Citadelo Laferrière|Citadelon Laferrière]], enlistigita kiel [[Monda heredaĵo de Unesko|Monda Heredaĵa de Unesko]] en 1982.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=https://whc.unesco.org/en/list/180|titolo=National History Park – Citadel, Sans the great Souci, Ramiers|alirdato=23-a de januaro 2010|eldoninto=UNESCO.org}}</ref> Situante en la Norda ''Massif du Nord'', en unu el la landaj parkoj de Haitio, la strukturo estas de la komencaj 1800aj jaroj.<ref name="heritage2">{{Citaĵo el la reto|url=https://whc.unesco.org/en/news/579|titolo=Heritage in Haiti|alirdato=23-a de januaro 2010|dato=20-a de januaro 2010|eldoninto=UNESCO.org}}</ref> La konstruaĵoj estis inter la unuaj konstruitaj post la sendependiĝo de Haitio disde Francio. La [[Citadelo Laferrière]], kiu situas en norda Haitio, estas la plej granda fortikaĵo en Ameriko. Ĝi estis konstruita inter 1805 kaj 1820.<ref name="Reading Eagle2">{{cite web|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1955&dat=19780129&id=BN4hAAAAIBAJ&pg=5745,4456684|title=Haiti's Citadelle Described As 8th Wonder of the World|editor=United Press International|page=40|date=29-a de januaro 1978|publisher=Reading Eagle|access-date=21-a de oktobro 2014}}</ref>

La Instituto por la Protekto de Landa Heredaĵo estas konservinta 33 historiajn monumentojn kaj la historia centro de Cap-Haïtien.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.haiti.org/index.php?option=com_content&view=article&id=121&Itemid=90|titolo=Institut de Sauvegarde du Patrimoine National|alirdato=24-a de julio 2013|eldoninto=Haiti.org}}</ref>

Jacmel, kolonia urbo kiu estis prove akceptita kiel Monda Heredaĵejo, tre damaĝiĝis pro la [[Tertremo en Haitio en 2010|Haitia tertremo de 2010]] .<ref name="heritage2" />
[[Dosiero:Santa Maria Anchor.JPG|eta|270x270ra|Ankro de ''Santa María'' montrata]]

=== Muzeoj ===
La ankro de plej granda ŝipo de Kristoforo Kolombo, la ''[[Santa María (ŝipo)|Santa María]]'' nun videblas en la Musée du Panthéon National Haïtien (MUPANAH), en [[Portoprinco]], Haitio.<ref>{{cite journal|title=MUPANAH and the Promotion of Historical and Cultural Values|doi=10.1111/j.1468-0033.2011.01744.x|volume=62|issue=4|journal=Museum International|pages=39–45|year=2010|last1=Paret|first1=Robert|s2cid=142632278| issn=1350-0775 }}</ref>

=== Folkloro ===
Haitio estas konata pro ĝiaj [[Folkloro|folkloraj]] tradicioj.<ref>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=JC-m0n2yww8C&pg=PA14|titolo=Exile and Post-1946 Haitian Literature: Alexis, Depestre, Ollivier, Laferrière, Danticat|aŭtoro=Munro, Martin|dato=2013|eldoninto=Liverpool University Press|ISBN=978-1-84631-854-2|paĝoj=14–}}</ref> Multe de tio ĉi havas radikojn en tradicioj de Haitia [[Voduo]]. Kredo je [[zombio]]j estas ankaŭ ofta.<ref name="Bradt352">Clammer, Paul, (2016) ''Bradt Travel Guide - Haiti'', p. 35</ref> Alia folkloric bestoj inkluzivas la lougarou-on.<ref name="Bradt352" />

=== Festotagoj ===
La plej festa tempo de la jaro en Haitio estas dum '''''[[Karnavalo]]''''' (en [[Haitia kreola lingvo|la haitia kreola]] Karnival aŭ Mardi Gras) en februaro. Ĝi havas muzikon, paradon, kaj dancadon kaj kantadon en la stratoj. Karnavala semajno estas tradicie tempo de tutnoktaj festoj.

Rara estas festo festita antaŭ [[Pasko]]. La festo produktis stilon de Karnavala muziko.<ref>{{cite web|title=Rara {{!}} Haitian Music|url=http://www.haitianmusic.net/haitian-folk-music/rara|website=Haitian Music|date=17-a de aprilo 2012|accessdate=2021-10-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171117122814/http://www.haitianmusic.net/haitian-folk-music/rara|archivedate=2017-11-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://music.si.edu/story/rara-vodou-power-and-performance|title=Rara: Vodou, Power, and Performance|date=2016-03-08|website=Smithsonian Music|language=en|access-date=2020-04-14}}</ref>

== Ekstera politiko ==
{{ĉefartikolo|Politiko de Haitio}}Haitio apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], internacia organizaĵo de ĉi-momente 77 nacioj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifiko]].
{{Projektoj
| commons =     Haïti – Ayiti
| commonscat =  Haiti
| wikinewscat = Haitio
| ReVo = haiti
}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Listo de urboj de Haitio]]
* [[Vuduo]]
* [[Insulo de la Testudo]]
* [[Hispaniolo]]

== Eksteraj ligiloj ==
* {{ueavikio|{{paĝonomo}}|{{paĝonomo}}}} {{eo}}
* [http://www.travelinghaiti.com/ Mapoj, historiaj kaj aktualaj informoj] pri la ŝtato por vojaĝantoj {{en}}
* [http://www.haitiaction.net/ Paĝaro de komitato por homaj rajtoj en Haitio] {{en}}
* [http://www.alterpresse.org/ Alternativa paĝaro pri novaĵoj el Haitio (en la kreola, franca, angla, kaj hispana)]
* [http://www.pbase.com/perrona/haiti_photo_haiti Fotoj el Haitio (paĝo en la angla, hispana, kaj portugala)]
* [http://thelouvertureproject.org/ Libera vikipedieca projekto pri la historio de Haitio] {{en}}
*[https://windowsonhaiti.com/windowsonhaiti/welcome.html Windows on Haiti] (Fenestroj al Haitio), angle kaj france

== Notoj ==
<references group="noto"/>

== Referencoj ==
{{referencoj|3}}
*

{{tradukita|lingvo=en|artikolo=Haiti|revizio=1051485248}}

{{Bibliotekoj}}
[[Kategorio:Haitio| ]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1804]]