Vidi fonton por Komputilo

[[Dosiero:IBM Thinkpad R51.jpg|eta|[[Tekokomputilo]]]]
[[Dosiero:Imac G5 20inch.jpg|eta|[[Surtabla komputilo]] Apple iMac]]
'''Komputilo''' estas [[aparato]], kiu aŭtomate per [[programo]]j prilaboras datenojn laŭ instrukcioj.

Plej vaste konataj estas [[persona komputilo]] ([[persona komputilo|PK]]), tamen plej multekostaj kaj gravaj por progreso estas [[servilo]]j. Ekzistas ankaŭ multaj specoj de specialaj komputiloj, ekz [[ludkonzolo]], bankaŭtomato.

La [[historio de komputilo]] komenciĝis per mekanikaj kalkulmaŝinoj en [[1822]]. [[Charles Babbage]] ellaboris la ''[[Difference Engine]]'' kaj ''[[Analytical Engine]]'' (ĉefe por aŭtomate kalkuli kaj printi tabelojn de [[trigonometrio|trigonometriaĵoj]] uzotaj de [[maristo]]j por [[navigado]]) en la jaro [[1833]], sed pro financaj kaŭzoj ne povis konstrui ilin.

Fakte multe pli antikva analoga komputilo estis trovita: la [[meĥanismo de Antikithera]]. Tio estas tre komplika aparato konstruita antaŭ ĉirkaŭ 2000 jaroj, per kiu ŝipistoj povis kalkuli. Vidu pli sube.

La komputilo en la nuna formo komencis sian evoluon ekde [[1938]]. kiam [[Konrad Zuse]] konstruis sian unuan komputilon Z1. Nun oni distingas komputilojn en plej vasta senco je [[analoga komputilo]] kaj [[cifereca komputilo]].

Tradicie oni opinias, ke la plej grava parto de komputilo estas la [[aparataro]] ([[procesoro]], [[printilo]] , [[komputilkorpo]]), tamen tiu vidpunkto estas tro unuflanka kaj ĝenerale erara. Komputilo sen [[programo]] (aŭ [[programaro]]) estas nenifaranta amaso de [[blato (komputiko)|blatoj]], [[ico]]j kaj aliaj elektraĵoj.<br />Eĉ pli, hodiaŭ eblas diri, ke ĝuste la evoluo de la [[programaro]] estas lokomotivo movanta komputikon laŭ vojo de progreso. La plej brila ekzemplo estas la [[komputila ludo]]. Ĝuste por la plej modernaj komputilaj ludoj estas projektataj kaj fabrikataj la plej modernaj hejmaj komputiloj ([[hejma komputilo]]) kaj [[ludkomputilo]]j. Plia gravega parto de komputilo estas [[flankaparataro]]. Eĉ eblas diri, ke nur danke al flankaparataro estas realigata plenvalora kunlaboro de homo kaj komputilo. Hodiaŭ ne eblas imagi komputilon sen [[komputila ekrano|ekrano]], [[komputila klavaro|klavaro]], [[komputila muso|muso]] aŭ [[stirstango]]. Ĝuste danke al vasta flankaparataro kaj pripensita programaro sukcesis senrea invado de komputiloj en ordinaran vivon. Ne eblas supertaksi la rolon de komputiloj en diversaj formoj (ekz [[MP3]] -muzikiloj aŭ modernaj [[poŝtelefono]]j) . En la scienco aktive kreskas [[komputiko]], kiu penetris en ordinarajn sciencojn ne nur aparate, sed ankaŭ per ideoj kaj filozofio. Artoj, danke al komputilaj teknologioj (ekz [[elektronika muziko]], [[komputila grafiko]]) kreskas kvazaŭ eksplode. La nuna ekonomiko plene dependas de komputilaj teknologioj (ekz [[e-komerco]], komputila analizo de vendado k.s.). Eĉ inter la plej potencaj firmaoj gravan parton okupas firmaoj ligitaj kun komputiloj (ekz [[Mikrosofto]], [[Sun]] k.a.). Tamen la nuntempa komputilo ankoraŭ ne estas la fino de la komputila evoluo kaj hodiaŭ oni parolas pri [[biokomputiko|biokomputilo]], [[Kvantumkomputilo|kvantuma komputilo]] kaj aliaj fantaziecaj aŭ baldaŭ realaj fenomenoj.

== La vorto ==
[[Dosiero:X-4_with_Female_Computer_-_GPN-2000-001932.jpg|eta|maldekstre|230ra|«Komputulino» ([[eŭfemismo]] por helpolaboristoj kiuj faris longajn kalkulojn) uzanta mikroskopon kaj [[Mekanika kalkulilo|mekanikan kalkulilon]]. Komencoj de la komputiloj.]]
En la [[PIV]] de 1970 estis du apartaj vortoj: ''komputilo'' kaj ''komputero''.
* Pri "komputilo" PIV diris: "Aparato, konsistanta el mezurilo pri ... unuoj aŭ kvantoj ...
* Pri "komputero" PIV diris: " ... elektronika aŭtomato, regata per programo, kiu efektivigas instrukciojn ...

En aliaj vortoj: la malnova PIV diris, ke komputi signifas nur nombri/adicii, kaj komputilo sekve signifas nur maŝinon, kiu nur nombras/adicias. Tial la malnova PIV vidis la neceson por aparta radiko ("komputero") por pli kompleksa elektronika aŭtomato regata per programo. Kelkaj ankaŭ uzis la vorton ''komputoro'' (ankoraŭ en [[NPIV]]<ref>[https://vortaro.net/#komputoro vortaro.net: komputoro]</ref>) anstataŭ ''komputero''.

Sed en la praktiko la vorto "komputilo" ekuziĝis por tio, kion PIV nomis "komputero". Sekve (aŭ paralele) ankaŭ la signifo de la verbo "komputi" ŝanĝiĝis al la nuna pli ĝenerala signifo: "Solvi matematikan problemon aŭ prilabori datumon aplikante algoritmon, precipe en formo de programo". La nova PIV sekvis la ĝeneralan lingvouzon kaj ŝanĝis la difinojn de la vortoj "komputi" kaj "komputilo".

Ŝanĝo de la signifo de la vorto komputi ne nur okazis en Esperanto, sed ankaŭ en naciaj lingvoj, ekzemple en la franca kaj la angla.

La vorto ''komputilo'' jam havis pra-historion kiel kalkulilo. Por ekzemplo [[Francisko Azorín]] jam registris ĝin en 1932 kiel parto de la kunmetaĵo ''fadenkomputilo'', nome aparato por komputi aŭ kalkuli fadenojn en teksaĵo.<ref>↑ Francisko Azorín, arkitekto, Universala Terminologio de la Arkitekturo (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 70.</ref>

== Historio ==
Kompare al aliaj elektraj iloj, komputilteknologio evoluis rapidege. La historio de la evoluo de la komputilo komenciĝis en la [[antikvo]] kaj estas do multe pli longa ol la historio de modernaj komputilteknologioj kaj de mekanikaj kaj elektraj kalkuliloj. Ĝi entenas ankaŭ la evoluon de kalkulmetodoj.

=== Nombroj kiel bazo de komputila historio ===
La koncepto de nombroj verŝajne evoluis pro neceso de komunikado inter du individuoj. En ĉiuj konataj [[lingvo]]j troviĝas almenaŭ vortoj por la nombroj [[unu]] kaj [[du]]. Ankaŭ ĉe komunikado de multaj bestoj, kiel ekzemple diversaj [[primatoj]], sed ankaŭ de [[birdo]]j, kiel ekzemple [[merlo]]j, pruveblas la eblo distingi diversgrandajn kvantojn de aĵoj.

La pluevoluo de tiaj facilaj nombraj sistemoj verŝajne estigis la malkovron de la unuaj [[matematiko|matematikaj]] kalkuloj, kiel [[adicio]], [[subtraho]], [[multipliko]] kaj [[divido]], same kiel la [[kvadrata nombro|kvadrataj nombroj]] kaj [[kvadrata radiko|radikoj]]. Oni prezentis tiujn operaciojn [[formulo|formule]] kaj tiel pruvebligis ilin tiel. Sekvis poste aliaj malkovroj kiel la reprezentado de la [[plej granda komuna divizoro]] de [[Eŭklido]].

En la [[mezepoko]] araba cifersistemo atingis Eŭropon kaj ebligis pli sisteman laboron per nombroj.
Eblis prezenti nombrojn kaj formulojn surpapere kaj tabeligi matematikajn funkciojn, ekzemple kvadrataj radikoj, simplaj [[logaritmo]]j kaj [[trigonometrio]]. En la epoko de [[Isaac Newton]] [[papero]] kaj velino, pergamenteca papero, estis gravaj por kalkultaskoj kaj restis tion ĝis nun, kiam esploristoj kiel [[Enrico Fermi]] plenigadis paĝojn kaj paĝojn de matematikaj kalkuloj kaj [[Richard Feynman]] mane kalkulis ĉiun paŝon ĝis la solvo, kvankam jam ekzistis programeblaj kalkuliloj.

=== Evoluo de mekanikaj kalkuliloj ===
[[Dosiero:Abacus 6.png|eta|[[Abako (meĥanika kalkulilo)|Abako]]]]
[[Dosiero:Unbalanced scales.svg|eta|Neekvilibrigita [[pesilo]]]]
La unua ilo, kiu kompareblas al nuntempaj komputiloj estas la [[Abako (meĥanika kalkulilo)|abako]], mekanika ilo, inventita verŝajne ĉirkaŭ [[1100 a.K.]] en la hindoĉina kulturejo. La abako estis uzata ĝis la [[17-a jarcento]] en okcidenta [[Eŭropo]], kiam ĝin anstataŭis unuaj kalkuliloj. En aliaj regionoj de la mondo, abakoj estas daŭre uzataj.

Similcele oni utiligis la kalkulbreton de [[Pitagoro]]. Alia frua kalkulilo estis la [[pesilo|trabopesilo]], kiu tamen ne havas numeran aliron, sed per kiu oni provas per ambaŭflanka ŝarĝado atingi ekvilibron de la pezo.

[[Dosiero:Antikythera mechanism.svg|eta|180ra|[[Meĥanismo de Antikithera]]]]
Jam en la [[1-a jarcento a.K.]] oni inventis kalkulilon, tio estas la [[Meĥanismo de Antikithera|komputilo de Antikithera]]. La ilo utilis verŝajne por [[astronomio|astronomaj]] kalkuloj kaj funkciis per [[diferencialo]], tekniko remalkovrita nur en la [[13-a jarcento]].<ref>[https://web.archive.org/web/20080428070448/http://www.antikythera-mechanism.gr/project/general/the-project.html The Antikythera Mechanism Research Project] Arkivita la 28an de Aprilo 2008 ĉe Wayback Machine, The Antikythera Mechanism Research Project. Alirita la 1an de Julio 2007 kaj la 21an de Julio 2024. </ref><ref> Marchant, Jo (1a de Novembro 2006). [https://www.nature.com/articles/444534a "In search of lost time".] ''Nature''. 444 (7119): 534–538. Bibcode:2006Natur.444..534M. doi:10.1038/444534a. PMID 17136067. S2CID 4305761. </ref>

Post la antikvo ĉesis la teknika progresado kaj dum la periodoj de grandaj popolmigradoj multaj scioj perdiĝis, kiel ekzemple la meĥanismo de Antikthera, kiu malkovriĝis nur en [[1902]]. La mezepoko haltigis la teknikan evoluon. Nur ekde la moderno la motoro de teknika progreso iom post iom denove moviĝis, kaj tiam plirapidiĝis, kion ĝi daŭre faras nuntempe.

En [[1614]] [[John Napier]] publikigis siajn [[logaritmo]]tabelon kaj en [[1623]] [[Wilhelm Schickard]] konstruis la unuan [[kvarspecia kalkulilo|kvarspecian maŝinon]], tio estas la unua moderna mekanika kalkulilo. Ties konstruado baziĝis je [[dentrado]]j, kiuj devenis ĉefe de la [[horloĝisto|horloĝista arto]], kio donis al la aparato la kromnomon de ''"kalkulanta horloĝo"''. Uzis tiun kalkulilon praktike [[Johannes Kepler]] por siaj [[astronomio|astronomaj]] kalkuloj.

En [[1642]] sekvis [[Blaise Pascal]] per sia kalkulilo, la [[Pascaline]]. En [[1668]] [[Samuel Morland]] evoluigis kalkulilon, kiu unuafoje ne adiciis decimale, sed estis adaptita al la angla monsistemo. En [[1673]] [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] konstruis sian unuan kvarspecian kalkulilon kaj inventis en [[1703]] la [[duuma sistemo|duuman sistemon]], kiu iĝis la bazo de la [[cifera kalkulilo|ciferaj kalkuliloj]] kaj de la [[cifera revolucio]].

=== 19-a jarcento ===
[[Dosiero:Pickett slide rule.jpg|maldekstra|eta|300ra|La [[glitkalkulilo]], unu el la plej gravaj mekanikaj kalkulhelpiloj por multipliko kaj divido.]]
[[Dosiero:Mechanical-Calculator.png|eta|Mekanika kalkulilo el la jaro [[1914]].]]
En [[1805]] [[Joseph-Marie Jacquard]] evoluigis la [[trukarto]]n por mastrumi [[teksilo]]jn. En [[1820]] [[Charles Xavier Thomas de Colmar]] konstruis la [[aritmometro]]n, la unuan kalkulilon, kiu estis mase produktita kaj tiel malpli multekoste akireblis al entreprenoj.
De [[1820]] ĝis [[1822]] [[Charles Babbage]] evoluigis la [[diferencmaŝino]]n ([[angle]]: ''"Difference Engine"'') kaj en [[1833]] la ''"Analytical Engine"'', sed ne povis konstruigi ĝin pro monmanko. En [[1843]] Edvard kaj [[George Scheutz]] konstruis en [[Stokholmo]] la unuan mekanikan komputilon laŭ ideoj de Babbage.

Samjare, do en [[1843]], [[Ada Lovelace]] evoluigis metodon por programi komputilojn laŭ la Babbage-sistemo kaj verkis tiel la unuan komputilan [[programo]]n. En [[1890]] la [[usono|usona]] [[popolnombrado]] estis farita helpe de la trukartasistemo de [[Herman Hollerith]]. Samjare la hispana inĝeniero [[Leonardo Torres Quevedo]] konstruis [[ŝako]]-[[maŝino]]n, kiu scipovis matigi reĝon per reĝo kaj turo. Tiel naskiĝis la unua ludkomputilo. En la [[1890-aj jaroj]], Torres Quevedo ekdisvolvis serion de antaŭenirintaj analogaj maŝinoj kiuj povis solvi reelajn kaj kompleksajn radikojn de [[polinomo]]j,<ref> Torres, Leonardo (10a de Oktobro 1895). [https://quickclick.es/rop/pdf/publico/1895/1895_tomoI_28_01.pdf "Memoria sobre las Máquinas Algébricas" (PDF).] ''Revista de Obras Públicas'' (en hispana) (28): 217–222. </ref><ref> Leonardo Torres. [https://books.google.es/books?id=Eo0NAQAAIAAJ&redir_esc=y ''Memoria sobre las máquinas algébricas: con un informe de la Real academia de ciencias exactas, fisicas y naturales'',] ''Misericordia'', 1895. </ref><ref> Thomas, Federico (1a de Aŭgusto 2008). [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0094114X07001231 "A short account on Leonardo Torres' endless spindle".] ''Mechanism and Machine Theory''. 43 (8). IFToMM: 1055–1063. doi:10.1016/j.mechmachtheory.2007.07.003. hdl:10261/30460. ISSN 0094-114X. </ref><ref> Gomez-Jauregui, Valentin; Gutierrez-Garcia, Andres; González-Redondo, Francisco A.; Iglesias, Miguel; Manchado, Cristina; Otero, Cesar (1a de Junio 2022). [https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0094114X22000994?via%3Dihub "Torres Quevedo's mechanical calculator for second-degree equations with complex coefficients".] ''Mechanism and Machine Theory''. 172 (8). IFToMM: 104830. doi:10.1016/j.mechmachtheory.2022.104830. hdl:10902/24391. S2CID 247503677. </ref> kiuj estis publikigitaj en 1901 fare de la [[Akademio de Sciencoj de Francio|Pariza Akademio de Sciencoj]].<ref> Torres Quevedo, Leonardo (1901). [https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k840139b?rk=21459;2 "Machines á calculer".] ''Mémoires Présentés par Divers Savants à l'Académie des Scienes de l'Institut de France'' (en franca). XXXII. Impr. nationale (Parizo). </ref>

=== 20-a jarcento ===
[[Dosiero:Eniac.jpg|eta|[[ENIAC]]]]
Mekanikaj kalkuliloj kiel la sekvantaj adiciiloj, la nombrometo, la kalkulilo de Monroe, la ''Curta'' kaj la ''Addo-X'' estis uzataj ĝis la [[1970-aj jaroj]]. Kontraŭe al [[Leibniz]] la plej multaj kalkuliloj uzis la [[dekuma sistemo|dekuman sistemon]], kiu estis teknike pli malfacile realigebla. Tio validis kaj rilate al la kalkuliloj de [[Charles Babbage]] ĉirkaŭ [[1800]] kaj al la [[ENIAC]] de [[1945]], la unua [[elektroniko|elektronika]] universala kalkulilo.

Sed konstruiĝis ankaŭ nemekanikaj kalkuliloj, ekzemple en 1928, la [[akvointegrilo]].
En 1949 [[Bill Phillips]] kreis la MONIAC-komputilon por modeli la ekonomiajn procedojn de Britio. Ĝi estis analoga komputilo kiu uzis fluidan logikon modeli la funkciadon de ekonomio.<ref>[http://nzier.org.nz/about-nzier/moniac-machine] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110723113213/http://nzier.org.nz/about-nzier/moniac-machine|date=2011-07-23}} "NZIER's Moniac machine", 13-an de novembro 2012</ref>

==== Analogaj komputiloj ====
{{Ĉefartikolo|Analoga komputilo}}
'''Analoga komputilo''' estas tipo de komputilo kiu uzas kontinue ŝanĝeblajn aspektojn de fizikaj fenomenoj kiel [[Elektra cirkvito|elektraj]], [[Mekaniko|mekanikaj]] aŭ [[hidraŭliko|hidraŭlikaj]] kvantoj por modeli la problemon solvotan. Kontraste, ciferecaj komputiloj reprezentas variajn kvantojn simbole kaj per diskretaj valoroj kaj de tempo kaj de amplekseco.

[[Dosiero:099-tpm3-sk.jpg|thumb|maldekstre|upright=0.9|Desegno de la tria antaŭindikilo de tajdoj de [[William Thomson|Sir William Thomson]], 1879–81.]]
Dum la unua duono de la 20-a jarcento, multaj sciencaj [[Komputado|komputbezonoj]] trafis pliiĝantajn prilaboritajn analogajn komputilojn, kiuj uzis rektan mekanikan aŭ elektran modelon de la problemo kiel bazo por [[komputado]]. Tamen, tiuj ne estis programeblaj kaj ĝenerale mankis al ili la varieblon kaj akuratecon de la nuntempaj ciferecaj komputiloj.<ref name="stanf">{{cite book |url=http://plato.stanford.edu/entries/computing-history/ |title=The Modern History of Computing |publisher=Stanford Encyclopedia of Philosophy |year=2017 |language=en-US |access-date=7a de Januaro 2014 |archive-date=12a de Julio 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100712072148/http://plato.stanford.edu/entries/computing-history/ |url-status=live }}</ref> La unua moderna analoga komputilo estis antaŭindikilo de tajdoj, inventita de [[William Thomson|Sir William Thomson]] (kiu poste iĝos Lord Kelvin) en 1872. La diferenciala analizilo, mekanika analoga komputilo desegnita por solvi diferencialajn ekvaciojn per integrigo uzante rad-diskajn mekanismojn, estis konceptita en 1876 fare de James Thomson, pli aĝa frato de la pli fama Sir William Thomson.<ref name="scientific-computing.com" >Ray Girvan, [https://www.scientific-computing.com/scwmayjun03computingmachines.html "The revealed grace of the mechanism: computing after Babbage"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20121103094710/http://www.scientific-computing.com/scwmayjun03computingmachines.html |date=2012-11-03 }} [https://web.archive.org/web/20120205092517/http://www.scientific-computing.com/features/feature.php?feature_id=117 Arkivita] la 3an de Novembro 2012 ĉe Wayback Machine, ''Scientific Computing World'', Majo/Junio 2003</ref>

La fako de mekanik-analoga komputado atingis sian pinton pere de la diferenciala analizilo, konstruita de H. L. Hazen kaj [[Vannevar Bush]] ĉe la [[Massachusetts Institute of Technology|MIT]] starte en 1927. Tio konstruiĝis super la mekanikaj integriloj de James Thomson kaj la tord-amplifiloj inventitaj de H. W. Nieman. Dekoj da tiaj aparatoj estis konstruitaj antaŭ ilia eksmodiĝis evidentiĝis. Ĉirkaŭ la 1950-aj jaroj, la sukceso de la ciferecaj elektronikaj komputiloj markis la finon de plej multaj el la analogaj komputmaŝinoj, sed analogaj komputiloj restis uzataj dum la 1950-aj jaroj en kelkaj specializitaj aplikoj kiel ĉe [[edukado]] ([[glitkalkulilo]]j) kaj [[aviado]] (kontrolsistemoj).

=== Ciferecaj komputiloj ===

==== Elektromekanikaj ====
Ĉirkaŭ 1938, la [[Usona Mararmeo]] estis disvolviginta elektromekanikan analogan komputilon sufiĉe malgrandan por funkciigi ĝin ene de [[submarŝipo]]. Tiu estis la ''Torpedo Data Computer'', kiu uzis trigonometrion por solvi la problemon pafi [[torpedo]]n al moviĝanta celo. Dum la [[Dua Mondmilito]] oni disvolvis similajn aparatojn ankaŭ en aliaj landoj.

[[Dosiero:Z3 Deutsches Museum.JPG|thumb|maldekstre|upright=0.9|Kopio de la komputilo Z3 de [[Konrad Zuse]], nome la unua tute aŭtomata, cifereca (elektromekanika) komputilo.]]
Fruaj ciferecaj komputiloj estis [[elektromekaniko|elektromekanikaj]]; elektraj konektiloj kondukis mekanikajn relajsojn por plenumi la kalkuladon. Tiuj aparatoj havis malaltan operacirapidon kaj estis finfine superitaj de la multe pli rapidaj tut-elektraj komputiloj, dekomence uzantaj [[vakutubo]]jn. La komputilo Z2, kreita de la germana inĝeniero [[Konrad Zuse]] en 1939 en [[Berlino]], estis unu el la plej fruaj ekzemploj de elektromekanika relajskomputilo.<ref name="Part 4 Zuse">{{cite web|url=http://www.epemag.com/zuse/part4a.htm|title=Part 4: Konrad Zuse's Z1 and Z3 Computers|last=Zuse|first=Horst|work=The Life and Work of Konrad Zuse|publisher=EPE Online|access-date=17a de Junio 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080601210541/http://www.epemag.com/zuse/part4a.htm |archive-date=1a de Junio 2008}}</ref>

[[File:Konrad Zuse (1992).jpg|thumb|right|upright=0.6|[[Konrad Zuse]], inventinto de la moderna komputilo<ref name=Bellis>{{cite web |url=https://www.thoughtco.com/konrad-zuse-modern-computer-4078237 |title=Biography of Konrad Zuse, Inventor and Programmer of Early Computers |last=Bellis |first=Mary |date=15a de Majo 2019 |orig-date=First published 2006 at inventors.about.com/library/weekly/aa050298.htm |website=thoughtco.com |publisher=Dotdash Meredith |access-date=3a de Februaro 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20201213003237/https://www.thoughtco.com/konrad-zuse-modern-computer-4078237 |archive-date=13a de Decembro 2020 |quote=Konrad Zuse earned the semiofficial title of 'inventor of the modern computer'}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.computerhope.com/issues/ch001335.htm|title=Who is the Father of the Computer?|website=ComputerHope}}</ref>]]
En 1941, Zuse sekvis la vojon de sia pli frua maŝino per la komputilo Z3, nome la unua funkcianta elektromekanika [[Programado|programebla]], tute aŭtomata ciferecaa komputilo en la mondo.<ref>{{Cite book|last=Zuse|first=Konrad|author-link=Konrad Zuse|title=The Computer – My Life ''Translated by McKenna, Patricia and Ross, J. Andrew from:'' Der Computer, mein Lebenswerk (1984)|place=Berlin/Heidelberg|publisher=Springer-Verlag|orig-date=1984|year=2010|language=en|isbn=978-3-642-08151-4}}</ref><ref>{{cite news |last=Salz Trautman |first=Peggy |date=20a de Aprilo 1994 |title=A Computer Pioneer Rediscovered, 50 Years On |newspaper=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/1994/04/20/news/20iht-zuse.html  |access-date=15a de Februaro 2017 |archive-date=4a de Novembro 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161104051054/http://www.nytimes.com/1994/04/20/news/20iht-zuse.html }}</ref> La Z3 estis konstruita pere de 2 000 [[relajso]]j, plibonigante [[Komputila vorto|vortolongon]] de 22 [[bito]]j kiu funkciis je horloĝfrekvenco de ĉirkaŭ 5–10 [[Herco|Hz]].<ref>{{cite book|last=Zuse|first=Konrad|author-link=Konrad Zuse|title=Der Computer. Mein Lebenswerk.|edition=3rd|year=1993|publisher=Springer-Verlag|location=Berlin|language=de|isbn=978-3-540-56292-4|page=55}}</ref> Oni havigis programkcodon el punktigita [[celuloido|filmo]] dum la datenoj estis stokitaj en 64 vortoj de memoro aŭ havigitaj pere de la klavaro. Ĝi estis tre similaj al la modernaj maŝinoj en kelkaj aferoj, pionirigante nombrajn antaŭenirojn kiel la [[glitkomo]]j. Anstataŭ la pli malfacile plibonigebla dekuma sistemo (uzita en la plej fruaj desegnoj de [[Charles Babbage]]), uzi [[Duuma nombrosistemo|duuman]] sistemon rezultis en la fakto, ke la maŝinoj de Zuse estis pli facile konstrueblaj kaj eventuale pli fidindaj, rilate al la teknologioj tiam disponeblaj.<ref>{{cite web|url=https://goremotesupport.com/blog/crash-the-story-of-it-zuse|title=Crash! The Story of IT: Zuse|access-date=1a de Junio 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160918203643/https://goremotesupport.com/blog/crash-the-story-of-it-zuse/|archive-date=18a de Septembro 2016}}</ref> La Z3 ne estis per si mem universala komputilo sed povis estis etendita ĝis la [[Turing kompleteco]].<ref name="rojas-ieee">{{cite journal|last=Rojas |first=R. |s2cid=14606587 |title=How to make Zuse's Z3 a universal computer |journal=IEEE Annals of the History of Computing |volume=20 |issue=3 |pages=51–54 |year=1998 |doi=10.1109/85.707574 |author-link=Raúl Rojas}}</ref><ref name="rojas-universal">{{cite web |last=Rojas |first=Raúl |title=How to Make Zuse's Z3 a Universal Computer |url=http://www.inf.fu-berlin.de/users/rojas/1997/Universal_Computer.pdf |url-status=live |access-date=2015-09-28 |website=fu-berlin.de |archive-date=9a de Aŭgusto 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170809123935/http://www.inf.fu-berlin.de/users/rojas/1997/Universal_Computer.pdf }}</ref>

La sekva komputilo de Zuse, nome la Z4, iĝis la unua komerca komputilo en la mondo; post dekomenca prokrasto pro la Dua Mondmilito, ĝi estis kompletigita en 1950 kaj havigita al la [[Svisa Federacia Instituto pri Teknologio Zuriko|ETH de Zuriko]].<ref name="OReganZuse">{{Cite book |last=O'Regan |first=Gerard |title=A Brief History of Computing |publisher=Springer Nature |year=2010 |isbn=978-3-030-66599-9 |page=65 |language=en-US}}</ref> Tiun komputilon fabrikis la propran kompanion de Zuse, nome Zuse KG, kiu estis fondita en 1941 kiel la unua kompanio kun la nura celo disvolvi komputilojn, nome en Berlino.<ref name="OReganZuse" />

==== Vakutuboj kaj ciferecaj elektronikaj cirkvitoj ====

== Komputila arkitekturo ==
En [[komputada inĝenierarto]], [[komputila arkitekturo]] aŭ ''informadika arkitekturo'' estas serio de reguloj kaj metodoj kiuj priskribas la funkcion, organizon, kaj plibonigon de komputilaj sistemoj.

=== Aparataro (hardvaro) ===
Praktike ĉiuj kutimaj komputilojn, havas almenaŭ:
# unu [[CPU]],
# unu [[ĉefmemoro]], nedaŭra sed sufiĉe rapida, kutime konata kiel [[RAM]],
# una [[daŭra memoro]]. Ĉi lasta dividiĝas en:
## unu eta ([[Read only memory|ROM]], [[Programmable Read Only Memory|PROM]], [[EPROM]], [[EEPROM]] aŭ [[Memoria flash|Flash]]) - en kiu estas la unua programo ruligebla je la praŝarĝo ([[Startigo]]) de la komputilo. Ekzemploj estas [[Open Firmware]] kaj [[BIOS]]. Tiaj ĉi programoj necesas por ŝarĝi la operaciumo [[mastruma sistemo]].
## una [[grandkapacita memoro]], ekz-e magnetaj diskoj, estas relative malrapida.

== Komputila reto ==
[[Dosiero:Typical_dual-node_HA.jpg|eta|maldekstra|220ra|Ekzemplo de komputila reto kaj ties elementoj.]]
{{Ĉefartikolo|Komputila reto}}
[[Komputila reto]] estas sistemo de komunikado inter du aŭ pli da komputiloj. Ofte oni konektas ankaŭ aliajn maŝinojn (kiel [[printilo]]j) kaj retan aparataron ([[enkursigilo]]j, [[koncentrilo]]j, [[fajroŝirmilo]]j, kaj aliaj).

La plej fama kaj granda reto estas [[Interreto]], kiu enhavas la [[Tut-Tera Teksaĵo|Tut-Teran Teksaĵon]], sed ekzistas multego de etaj retoj, ekzemple en domoj aŭ entreprenoj. Ekzistas pluraj tipoj: ''kablaj'' kaj ''senkablaj'', ''lokaj'' kaj ''mallokaj'', ktp. Kutime reto dividiĝas en [[subreto]]j (laŭ la decidoj de la retestro), kaj ofte ekzistas ''reta politiko'' pri [[komputika sekureco|sekurecaj]] temoj, ekzemple kiuj [[kliento]]j rajtas atingi kiujn [[servilo]]jn.

La komunikado funkcias danke al [[Ret-komunika protokolo|retaj protokoloj]], kiel ekzemple [[TCP]]/[[IP]] (la pli konataj), [[Eterreto]], [[ICMP]], kaj [[DNS]]. Ĉiu servo uzebla en reto estas regulita per protokolo; ekzemple [[HTTP]] estas la baza protokolo por ŝuti [[retpaĝo]]jn; [[IRC]] estas por [[babilejo]]j; [[SMTP]], [[POP3]] kaj [[IMAP]] utilas por [[retpoŝto]], ktp.

== Tipoj de komputiloj ==
=== Ĉefkomputilo ===
{{Ĉefartikolo|Ĉefkomputilo}}
[[Ĉefkomputilo]] ({{Lang-en|mainframe}}) estas potenca '''komputilo''' uzata por grandaj informpritraktaj laboroj. Ili estas ĉefe uzataj de [[Registaro|registaraj]] institucioj kaj grandaj kompanioj por taskoj kiel censo, industriaj kaj konsumaj statistikoj, entreprena rimedplanado kaj financa transakciopretigo. Ĉefkomputiloj estas speciale uzataj kiel [[servilo]]j en la [[TTT|Tut-Tera Teksaĵo]] ({{Lang-en|WWW}}). Ili estas apartaj de [[superkomputilo]]j. La esprimo origine rilatis al la grandaj ŝrankoj kiuj enhavis la [[procesoro]]n kaj [[ĉefmemoro]]n de fruaj komputiloj.<ref>[[Oxford English Dictionary]], on -line edition, ''mainframe, n''</ref><ref>{{Citaĵo el la reto |familia nomo=Ebbers |persona nomo=Mike |kunaŭtoroj=W. O’Brien, B. Ogden |titolo=Introduction to the New Mainframe: z/OS Basics |eldoninto=IBM International Technical Support Organization |jaro=2006 |formato=pdf |url=http://publibz.boulder.ibm.com/zoslib/pdf/zosbasic.pdf |alirdato=2007-06-01 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20170702062639/http://publibz.boulder.ibm.com/zoslib/pdf/zosbasic.pdf |arkivdato=2017-07-02 }}</ref> Poste la termino estis uzata por distingi tre grandajn komputilojn disde malpli potencaj ("[[minikomputilo]]j" aŭ "[[Persona komputilo|personaj komputiloj]]").

=== Minikomputilo ===
{{Ĉefartikolo|Minikomputilo}}
[[Minikomputilo]], nun pli konata kiel servilo, estas klaso de multuzantaj komputiloj, kiu estas en la meza gamo de la komputila spektro; tio estas, inter grandaj mult-uzantaj sistemoj ([[ĉefkomputilo]], {{Lang-en|mainframe}}) kaj pli malgrandaj unu-uzantaj sistemoj (mikrokomputiloj, [[Persona komputilo|personaj komputiloj]]).

La nomo komencis populariĝi meze de la [[1960-aj jaroj]], por identigi trian specon de komputilo, desegnita danke al du fundamentaj novigoj:
* La uzo de [[transistoro]] (kiu rekte influis la kreadon de komputiloj kun pli malgrandaj grandecoj en la ĉefkomputilo), kaj
* Pliboniĝoj en la dezajno de [[Ĉefmemoro|RAM]], kio ebligis pli grandan haveblecon de resursoj.

Poste, dum la [[1980-aj jaroj]], la esenca minikomputilo estis la AS/400 de IBM. Tamen, pli poste tre potencaj servilaj komputiloj desegnitaj de fabrikantoj kiel [[IBM]], [[Hewlett-Packard|HP]], kaj [[Dell|DELL]] perfekte eniris ĉi tiun kategorion.

=== Persona komputilo ===
[[Dosiero:Desktop computer clipart - Yellow theme.svg|eta|280ra|Ilustraĵo de moderna persona komputilo.]]
{{Ĉefartikolo|Persona komputilo}}
[[Persona komputilo]] (mallongigo: '''PK''' aŭ ''PC'' angle) estas kutime mikrokomputilo, kiu estas sufiĉe malmultekosta, malgranda kaj kapabla, por ke unu persono povu uzi ĝin. La esprimo estis popularigita de [[Apple|Apple Computer]] kun [[Apple II]] dum la malfruaj 1970-aj kaj fruaj [[1980-aj jaroj]] kaj poste de IBM kun IBM PC.

La unua industrie produktita PK estis [[Apple II]] de la kompanio [[Apple]]. Ĝi estis prezentata je la 5-a de junio 1977 en [[Usono]]. Ĝi havis ok [[ŝtopingo]]jn de la 8-bita Apple-[[buso|bus]]-[[sistemo]] por [[aldona tabulo|aldonaj tabuloj]], per kiuj oni povis uzi la komputilon por diversaj aplikaĵoj (ekz-e tekstredaktado, ludoj ktp.). Apple II jam povis prezenti plurkolorajn bildojn kaj sonojn. Proksimume je la sama tempo, en 1977, la unuaj [[Hejma komputilo|hejmaj komputiloj]] estis prezentataj, Commodore PET 2001 kaj Tandy TRS 80 Model 1. Ili havis similan karakterizon kiel Apple II, sed ili ne havis ŝtopingojn por aldonaj tabuloj kaj ne povis prezenti plurkolorajn bildojn kaj sonojn.

=== Tekokomputilo ===
[[Dosiero:Samsung Series 3 Chromebook.JPG|maldekstra|eta|220ra|[[Chromebook]].]]
{{Ĉefartikolo|Tekokomputilo}}
[[Tekokomputilo]]<ref>[https://komputeko.net/#tekokomputilo tekokomputilo en Komputeko]</ref> aŭ '''sinokomputilo'''<ref>[https://komputeko.net/#sinokomputilo sinokomputilo en Komputeko]</ref> ({{Lang-en|laptop}}) estas portebla [[persona komputilo]], kies grandeco kutime estas komparebla al la papera formato A4 kaj kiu kutime pezas de unu ĝis tri kilogramoj.

Verŝajne la unua realigita portebla komputilo estis Xerox NoteTaker. Ankaŭ ĝi estis evoluigita ĉe [[Xerox PARC]] en 1976, sed ĝi estis neniam amase produktita kaj nur proksimume dek prototipoj estis konstruitaj. Tamen ĝi havis grandan influon al la evoluo de porteblaj komputiloj. La unua komerce ricevebla portebla komputilo estis [[Osborne 1]] en 1981, uzante la operaciumon CP/M. Ĝi havis similan grandecon kiel portebla [[kudromaŝino]] kaj ĝi estis tre peza kompare kun modernaj tekokomputiloj, havante [[Katodradia Ekrano|katodradian ekranon]]. Sed profesiuloj povis kunporti sian komputilon kaj datumojn, ankaŭ dum vojaĝoj per aviadilo. Ne eblis uzi [[baterio]]jn por provizi [[Osborne 1]] je elektro; ĝi devis esti konektita per kablo al [[ŝtopilingo]].

=== Tabulkomputilo ===
{{Ĉefartikolo|Tabulkomputilo}}
[[Tabulkomputilo]]<ref name="reta">Laŭ [https://www.reta-vortaro.de/revo/art/komput.html#komput.plat0ilo Reta Vortaro]</ref> aŭ '''platkomputilo'''<ref name="reta"/> ({{Lang-en|tablet}}), estas plata, tabulforma portebla komputilo kun [[tuŝekrano]]<ref>{{Citaĵo el la reto | url = http://www.pcmag.com/encyclopedia/term/52520/tablet-computer | titolo = ''Definition of: tablet computer'' (Difino de tabulkomputilo) | alirdato = 2014-07-22 | dato = c2014 | eldoninto = The Computer Language Company | lingvo = en}}</ref>, kiu estas laŭ sia grandeco kaj funkciamplekso inter [[poŝkomputilo]] kaj [[tekokomputilo]]. Ĝi estas pli granda ol [[saĝtelefono]]<ref>[http://news.cnet.com/8301-31021_3-20006077-260.html?tag=newsLeadStoriesArea.1 ''What makes a tablet a tablet? (FAQ)'' (Kio igas tabulkomputilon tabulkomputilo? - oftaj demandoj) ]{{404|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} CNET.com, 28-a de majo 2010. ({{en}})</ref>. Oni kutime uzas surekranan virtualan klavaron anstataŭ materian klavaron por enigi datenojn en ĝin. En la jaro 2000 [[Microsoft]] surmerkatigis komputilon nomatan ''tabula personkomputilo'' (angle ''tablet personal computer''), kiu tamen ne estis granda sukceso. La unua tabulkomputilo en la nuna senco de la vorto estas la [[iPad]] de Apple, surmerkatigita en Aprilo 2010.

=== Komputilego ===
{{Ĉefartikolo|Komputilego}}
[[Komputilego]] aŭ '''superkomputilo''' estas [[aparato|aparataro]] de [[informadiko]] posedanta kapablojn de kalkulo superaj al normalaj komputiloj, ĉar ili estas uzataj por specifaj celoj. Nuntempe la terminoj de ''superkomputilo'' kaj ''komputilego'' estas anstataŭataj per aliaj pli precizaj terminoj kiel ''komputilaro altkapabla'' aŭ ''altnivela'', ĉar ili estas fakte aro da povegaj komputiloj unuigitaj rete por pligrandigi sian laborpotencon kaj rezultojn. Je 2019, la plej rapidaj komputilegoj funkciis je proksimume pli ol 148 petaflopoj ([[peta]]-[[flopo]], en [[komputiko]], signifas, ke ili realigas pli ol 1 000 bilionojn da [[operacio]]jn por sekundo). La listo de komputilego estas nomata ''ranking TOP500''.

La komputilegoj estis enkondukitaj en la [[1970-aj jaroj]] kaj estis [[dezajno|dezajnitaj]] ĉefe de Seymour Cray en la kompanio ''Control Data Corporation (CDC)'', kiu hegemoniis en la merkato dum tiu epoko, ĝis Cray abandonis CDC por formi sian propran entreprenon, nome ''Cray Research''. Ekde tiam la potenco de la komputilegoj kaj la amplekso de la merkato pli kaj pli kreskis.

=== Kvantumkomputilo ===
[[Dosiero:IBM Q system (Fraunhofer 2).jpg|eta|IBM Quantum System One, [[Ehningen]], Germanio]]
{{Ĉefartikolo|Kvantumkomputilo}}
[[Kvantumkomputilo]] estas komputilo, kiu uzas [[kvantumbito]]jn por sia kalkulado; ĝi do baziĝas sur la principoj de [[kvantummeĥaniko]] (kaj ne sur klasika meĥaniko). Ĉar iuj kvantumaj efikoj ne havas klasikajn similaĵojn, ĝi povas manipuli informon novmaniere, kaj tiel aperas nova informa teorio.

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Komputiko]]
* [[Operaciumo]]
* [[Komputika Sekureco]]
* [[Cifereca]]
* [[Interreto]]
* [[Komputado]]
* [[Komputilanimacio]]
* [[Programado|Komputila programado]]
* [[Komputila reto]]
* [[Video- kaj komputilludo]]
* [[Enkonduko en la Komputeran Lingvistikon]]
* [[Servilo]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* [http://home.btclick.com/ukc802510745/eo/vortlist/kompvort.htm Komputada Vortlisto] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20040805104751/http://home.btclick.com/ukc802510745/eo/vortlist/kompvort.htm |date=2004-08-05 }}
* [http://www.komputeko.net Komputeko]
* [http://www.esperanto.mv.ru/ESP/kframe.html Komputada Leksikono]
* [http://eo.wikibooks.org/wiki/Komputila_terminaro Komputila terminaro en Vikilibroj]
* [https://komputeko.net/ Komputeko de Yves Nevelsteen] - plurlingva prikomputila terminokolekto -- [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/Komputeko2012.pdf sekurkopio]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/pivkomp/index.html PIV-revizio pri komputiko] Komputilaj esprimoj en PIV2 (Edmund GRIMLEY EVANS) --- [en STEB]
* [http://www.esperanto.mv.ru/KompLeks/DEFAULT.html Komputada Leksikono de Sergej Pokrovskij] 2006
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/komputila-vortaro.htm Komputila Vortaro (angla-esperanta)] - de wgtwalker@iee.org - Johan' Paulo Butonoj --- [en STEB]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/teknika-komputila-walaszek/contents-1.php.htm Komputila kaj teknika vortaro] – 13.000 esprimoj – Esperanta - pola - angla de Jerzy Walaszek -- [en STEB]
* [http://eo-tradukado.tuxfamily.org/wiki/doku.php?id=vortaro Vortaro por tradukado de komputilaj programoj] Angla–Esperanto [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/vortaro-por-komputilaj-programoj.pdf sekurkopio]
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/terminoj/terminoj.htm Simplaj Klarigoj de Kelkaj Interretaj Terminoj] Interretaj terminoj + mallongaj klarigoj --- [en STEB]
* [https://eo.wikibooks.org/wiki/Terminareto_de_dokumentkomputiko Terminareto de dokumentkomputiko] en Vikilibroj, Dokumento-komputiko - Kreado, klasigado, konservado, kunredaktado kaj dissendado de dokumentoj. Kompilata fare de Ĵ. Vaŝe
* [https://eo.wikibooks.org/wiki/Terminareto_de_informser%C4%89o Terminareto de informserĉo] Inform-serĉado - Agoj kaj metodoj por serĉi informojn tra dokumentoj aŭ datumbazoj. Kompilata fare de Ĵ. Vaŝe

{{Portalo komputilo}}

{{Havenda artikolo|Komputilo}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Aparataro]]
[[Kategorio:Komputiko]]