Vidi fonton por Pulvo

{{Prisupre|pri=tradicia rapidbrula substanco uzata en pafarmiloj|partikloj kiuj povas ŝvebi en aero|Polvo|(utila) solida substanco (intence) dispecigita en subtilajn erojn|Pulvoro}}
[[Dosiero:Gunpowder1.png|eta|dekstra|Diferencaj aspektoj de pulveroj, ĉiu kun propra celo.]]
'''Pulvo''' aŭ '''nigra pulvo''' estas eksplodema pulvoro el [[Miksaĵo|miksitaj]] [[salpetro]], [[karbo]] kaj [[sulfuro]], kiu estas uzata ĉefe kiel pelilo de [[pafaĵo]]j lanĉitaj per [[pafilo]]j kaj por akustikaj celoj en [[pirotekniko]]. La vorto ''pulvo'' referencas striktasence tion, kio pli precize nomiĝas ankaŭ ''nigra pulvo''. Ĝi estas komponita de determinitaj proporcioj da karbo, sulfuro kaj [[kalia nitrato]], sed post la apero de la modernaj nitrocelulozaj peliloj, tiu nomo etendiĝis ankaŭ al tiuj, spite la fakton, ke ili estas produktoj kemie diferencaj.

Ĝi estas malalta [[eksplodaĵo]], kiu eksplodas malpli rapide ol [[rapido de sono]]. La pulvo plej populara enhavas 75% da [[kalia nitrato]], 15% da karbono kaj 10% da sulfuro (procentoj en maso). Nuntempe oni uzas tian pulvon ĉefe en pirotekniko kaj kiel pafopelilon por antikvaj [[armilo]]j. La modernaj senfumaj pulvoj estas bazitaj sur energiaj materialoj, precipe celuloza nitrato (unubazaj) kaj nitrocelulozo plus [[nitroglicerino]] (dubazaj). La avantaĝoj de la modernaj pulvoj estas ilia malalta fumonivelo, malalta nivelo de stokado de brulproduktoj en la armilo kaj homogeneco, kio garantias stabilajn rezultojn kaj pliigas la precizecon de la pafoj.

== Historio ==
Estas ĝenerala interkonsento inter la diversaj historiografiaj skoloj pri tio ke la pulvo estis inventita en [[Ĉinio]], disvastiĝis tra [[Mezoriento]] kaj araboj kaj turkoj enkomdukis ĝin en [[Eŭropo]]n;<ref> Buchanan, 2006, p. 2 "With its ninth century AD origins in China, the knowledge of gunpowder emerged from the search by alchemists for the secrets of life, to filter through the channels of Middle Eastern culture, and take root in Europe with consequences that form the context of the studies in this volume." </ref> tamenn estas sama interkonsento pri la determino pri kiel tiu ĉina milit-invento influis en la teknologia progreso pri pulvo en Mezoriento kaj Eŭropo.<ref> Jack Kelly Gunpowder: Alchemy, Bombards, and Pyrotechnics: The History of the Explosive that Changed the World, Perseus Books Group: 2005, ISBN 0-465-03722-4, ISBN 978-0-465-03722-3: 272 pp. </ref><ref> St. C. Easton: Roger Bacon and his Search for a Universal Science, Oxford (1962). </ref> La disvastigo de la pulvo tra Azio el Ĉinio estas atribuita grandparte al [[mongoloj]]. Unu de la plej fruaj ekzemploj de eŭropanoj kontraŭ armiloj kiuj disponas de pafiloj estis la batalo de [[Muhi]] en [[Hungario]], en [[1241]]. En tiu batalo la mongoloj uzis pulvojn kaj per pafiloj kaj per [[grenato]]j. Alia tuje posta ekzemplo estis en [[1262]] sieĝo naŭmonata fare de la kastilia reĝo [[Alfonso la 10-a]] kontraŭ la tiam araba urbo [[Niebla]]. En tiu sieĝo la araboj uzis unuafoje en [[Okcidento]] la pulvon por militaj celoj pere de pra[[kanono]]j.

=== Ĉinio ===
La pulvo estis inventita en Ĉinio kiam la [[taoismo|taoistoj]] intencis krei [[kuracilo]]n por atingi la [[senmorteco]]n. La ĉinaj militfortoj poste uzis armilojn kun bazo sur pulvo (raketoj, [[musketo]]j kaj kanonoj) kaj eksplodaĵoj ([[grenato]]j kaj diversaj tipoj de bomboj) kontraŭ la [[mongoloj]] kiam tiuj klopodis eniri en la ĉinaj teritorioj tre la norda landlimo. Post la mongoloj konkeris Ĉinion kaj fondis la [[Dinastio Yuan|Dinastion Yuan]] uzis la ĉinan militan teknologion por sia klopodo invadi [[Japanio]]n, kie ili uzis pulvon ankaŭ por peli siajn raketojn.

<gallery mode="packed">
File:Chinese rocket.png|Unuaj ĉinaj [[raketo]]j.
File:Ming matchlocks.jpg|Pafiloj uzantaj meĉoŝaltilojn originaj el Eŭropo uzitaj dum la [[Dinastio Ming]].
File:Mōko Shūrai Ekotoba.jpg|Bombo de mongoloj lanĉita kontraŭ [[samurajo]] en batalo dum la [[Mongolaj invadoj al Japanio]] post la fondo de la [[Dinastio Yuan]], 1281.
File:Bronze cannon of 1332.jpg|Mankanono el bronzo de la [[Dinastio Yuan]] 1332; oni uzis miksaĵon de ses partoj de sulfuro kaj ses partoj de salpetro kaj unu parto de [[aristolokio]] (el kio oni akiris la karbon).<ref> Lorge, Peter A. (2008). ''The Asian military revolution, 1300-2000: from gunpowder to the bomb'' (1a. publ. eldono). Cambridge: Cambridge University Press. p. 32. ISBN 978052160954-8. </ref>
</gallery>

==== Medicina origino ====
La [[salpetro]] estis konata de ĉinoj ekde antaŭ la 1-a jarcento a.n.e. kaj estas klara pruvaro de la uzado de salpetro kaj [[sulfuro]] en multaj kombinaĵoj [[medicina|kuracilaj]].<ref>Buchanan. "Editor's Introduction: Setting the Context", en {{Harvnb|Buchanan|2006}}.</ref> Ĉina teksto de [[alkemio]], datita en la jaro 492 d.n.e., mencias salpetron bruliĝante elsendante purpurkoloran flamon, mostrante ĝin kiel praktika kaj fidindan formon distingi ĝin disde aliaj neorganikaj saloj, kio permesis tiel al la alkemiistoj pritaksi kaj kompari teknikojn de purigo. La plej antikvaj registroj de purigo de salpetro estas datitaj de antaŭ la 1200 d.n.e.<ref name=chase> Chase (2003, pp. 31–32) </ref>

La unua referenco de la brulproprecoj de tiaj miksaĵoj estas fragmento de ''Zhenyuan miaodao yaolüe'', taoisma teksto datita de mezo de la [[9-a jarcento]].<ref name="chase" />
{{Citaĵo|''Kelkaj varmigis kune sulfuron, realgaron kaj salpetron kun [[mielo]]; oni akiris fumon kaj flamojn, oni brulis siajn manojn kaj vizaĝojn, kaj eĉ la tuta domo en kiu ili estis laborante bruliĝis.''<ref> Kelly (2004, p. 4) </ref>}}

La ĉina vorto por "pulvo" estas en ĉina, 火药/火藥; en pinĝino, huŏ yào {{IPA|/xuou yɑʊ/}}, kiu signifas laŭvorte "fajrkuracilo".<ref> The Big Book of Trivia Fun, Kidsbooks, 2004 </ref> Tamen, tiu nomo estis ekuzita nur kelkajn jarcentojn post la malkovro de la miksaĵo.<ref> Peter Allan Lorge (2008), The Asian military revolution: from gunpowder to the bomb, Cambridge University Press, p. 18, ISBN 978-0-521-60954-8 </ref> Dum la [[9-a jarcento]] ĉinaj taoismaj monaĥoj aŭ alkemiistoj kiuj estis serĉintaj la [[Eliksiro|eliksiron de la senmorteco]] trafis hazarde la pulvon.<ref name=Buchanan2>{{Harvnb|Buchanan|2006|p=2}} "With its ninth century AD origins in China, the knowledge of gunpowder emerged from the search by alchemists for the secrets of life, to filter through the channels of Middle Eastern culture, and take root in Europe with consequences that form the context of the studies in this volume."</ref><ref>{{Harvnb|Needham|1986|p=7}} "Without doubt it was in the previous century, around +850, that the early alchemical experiments on the constituents of gunpowder, with its self-contained oxygen, reached their climax in the appearance of the mixture itself."</ref>

==== Milituzo ====
La ĉinoj malmulte malfruis por uzi la pulvon por milituzado kaj en la venontaj jarcentoj ili produktis grandan varion de pafarmilojn, kiel [[flamĵetilo]]j, raketoj, bomboj kaj terminoj antaŭ inventi la modernan pafilon, kiu uzas metalan kuglon.<ref>Chase (2003, p. 1) "The earliest known formula for gunpowder can be found in a Chinese work dating probably from the 800s. The Chinese wasted little time in applying it to warfare, and they produced a variety of gunpowder weapons, including flamethrowers, rockets, bombs, and land mines, before inventing firearms."</ref> Arkeologia pruvaro de mankanono datita de fino de la [[13a jarcento]] estis trovita en [[Manĉurio]]<ref>Chase (2003, p. 1)</ref> kaj eksplodbomboj estis trovitaj en restaĵoj de [[vrako]] ĉe la marbordo de [[Japanio]], datitaj en 1281, nome en epoko de la invadoj de mongoloj al Japanio<ref> Delgado, James (februaro 2003). [https://archive.archaeology.org/0301/etc/kamikaze.html «Relics of the Kamikaze».] Archaeology (Archaeological Institute of America) 56 (1). Alirita la 9an de junio 2020. </ref>

La ĉina verko "Vuĝing Cung Ĝao" (''Esencaj fundamentoj de la klasika militarto''), verkita de Ceng Kung-Liang inter 1040 kaj 1044, havigas enciklopediajn referencojn de ampleksa vario de miksaĵoj kiu inkludis naftokemiaĵojn — same kiel mielon kaj [[ajlo]]n. En tiu verko aperas menciita ankaŭ [[meĉo]] de malrapida efiko por mekanismoj de flamĵetiloj uzanta la principon de sifono por raketoj kaj pirotekniko. Tamen, la formuloj por la miksaĵoj en tiu verko ne enhavas sufiĉan salpetron por krei eksplodaĵon, ĉar ili enhavas tiujn limigitajn al maksimumo de 50 % de salpetro kio produktus nur bruligan efikon sed ne eksplodan.<ref> Chase (2003, p. 31) </ref> Tiu verko estis verkita de burokrato de la kortego de la [[dinastio Song]], kaj estas malmultaj pruvoj pri tuja efiko de la verko sur la armitaj konfliktoj. Ne estas mencio de la uzado de pulvo ekzemple en la kronikoj de la militoj kontraŭ la [[tangutoj]] en la [[9-a jarcento]], kaj krome Ĉinio en tiu epoko estis ĝuanta situacion de paco. La unua kroniko de la uzado de "flamĵetiloj" aludas al la sieĝo de De'an en 1132.<ref> Peter Allan Lorge (2008), The Asian military revolution: from gunpowder to the bomb, Cambridge University Press, pp. 33-34, ISBN 978-0-521-60954-8 </ref>

<gallery heights="200px" mode="packed" class="center">
File:武经总要全前集卷十二 火药制法.jpg|Formulo por pulvo en la verko de 1044 ''Vuĝing Cung Ĝao'' parto I vol 12.
File:武经总要前集卷十二 霹雳火球制法.jpg|Instrukcioj por fajrbombo en ''Vuĝing Cung Ĝao''.
File:武经总要全前集卷十二 霹雳火球图.jpg|Fajrbombo.
File:武经总要 竹火鷂 鐵嘴火鷂.jpg|fajrgrenato.
File:Ming Dynasty eruptor proto-cannon.jpg|Pra-kanono de la teksto de la dinastio Ming ''Huolongjing''.
File:Self-tripped trespass land mine, Huolongjing.jpg|Termino de la teksto de la dinastio Ming ''Huolongĝing''.
File:11th century long serpent fire arrow rocket launcher.jpg|Flamĵetilo "fajrsago" de ''Vuĝing Cung Ĝao''.
</gallery>

=== Mezoriento ===
[[Dosiero:Dardanelles Gun Turkish Bronze 15c.png|eta|La [[kanono]] de la [[Dardaneloj]] (en [[turka]] Şahi topu), granda kanono el [[bronzo]] uzita de la [[Otomana Imperio]] por la [[Sieĝo de Konstantinopolo]] en 1453.]]
[[Dosiero:Ibn Ghanims gun.jpg|eta|Bildo de la [[15-a jarcento]] de kanono [[Nazaria Granada Reĝlando|granada]] de la libro ''Al-izz wal rifa'a''.]]

La [[islamano]]j akiris la regadon de la pulvo inter 1240-1280, kiam la siriano Hasan al-Rammah estis verkinta en araba, formulojn por produkti pulvon, instrukciojn por la purigo de salpetro kaj priskribojn de bruligaj armiloj. La pulvo alvenis al [[Mezoriento]] eble tra Barato kaj el tiu al Ĉinio. Tio estas deduktebla el la maniero nomi la pulvon kiun al-Rammah uzis, en kiu la salpetro estis nomata "ĉina neĝo" ({{lang-ar|ثلج الصين}} ''{{transl|ar|DIN|thalj al-ṣīn}}''), la pirotekniko kiel "ĉinaj floroj" kaj la raketoj kiel "ĉinaj sagoj".<ref> Kelly (2004, p. 22) 'Around year 1240, Arabs acquired knowledge of saltpeter ("Chinese snow") from the East, perhaps through India. They knew of gunpowder soon afterward. They also learned about fireworks ("Chinese flowers") and rockets ("Chinese arrows"). Arab warriors had acquired fire lances before year 1280. Around that same year, a Syrian named Hasan al-Rammah wrote a book that, as he put it, "treats of machines of fire to be used for amusement or for useful purposes." He talked of rockets, fireworks, fire lances, and other incendiaries, using terms that suggested he derived his knowledge from Chinese sources. He gave instructions for the purification of saltpeter and recipes for making different types of gunpowder.' </ref> La persianoj nomis la salpetron "ĉina salo"<ref> Peter Watson (2006). [https://books.google.es/books?id=CVNoJydnGAoC&pg=PA304&redir_esc=y ''Ideas: A History of Thought and Invention, from Fire to Freud''.] HarperCollins. p. 304. ISBN 978-0-06-093564-1. «The first use of a metal tube in this context was made around 1280 in the wars between the Song and the Mongols, where a new term, chong, was invented to describe the new horror...Like paper, it reached the West via the Muslims, in this case the writings of the Andalusian botanist Ibn al-Baytar, who died in Damascus in 1248. The Arabic term for saltpetre is 'Chinese snow' while the Persian usage is 'Chinese salt'.28». </ref><ref> Cathal J. Nolan (2006). [https://books.google.es/books?id=1h9zzSH-NmwC&pg=PA365&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The age of wars of religion, 1000-1650: an encyclopedia of global warfare and civilization.] Volume 1 of Greenwood encyclopedias of modern world wars. Greenwood Publishing Group. p. 365. ISBN 0-313-33733-0. Konsultita la 9an de junio 2020. «In either case, there is linguistic evidence of Chinese origins of the technology: in Damascus, Arabs called the saltpeter used in making gunpowder "Chinese snow," while in Iran it was called "Chinese salt." Whatever the migratory route». </ref><ref> Oliver Frederick Gillilan Hogg (1970). [https://books.google.es/books?id=uY_fAAAAMAAJ&redir_esc=y Artillery: its origin, heyday, and decline.] Archon Books. p. 123. «The Chinese were certainly acquainted with saltpetre, the essential ingredient of gunpowder. They called it Chinese Snow and employed it early in the Christian era in the manufacture of fireworks and rockets.» </ref><ref> Oliver Frederick Gillilan Hogg (1963). [https://books.google.es/books?id=aG0gAAAAMAAJ&redir_esc=y&hl=es English artillery, 1326-1716: being the history of artillery in this country prior to the formation of the Royal Regiment of Artillery.] Royal Artillery Institution. p. 42. «The Chinese were certainly acquainted with saltpetre, the essential ingredient of gunpowder. They called it Chinese Snow and employed it early in the Christian era in the manufacture of fireworks and rockets.» </ref><ref> Oliver Frederick Gillilan Hogg (1993). [https://books.google.es/books?id=6DfRYDE0ViwC&redir_esc=y&hl=es Clubs to cannon: warfare and weapons before the introduction of gunpowder (represeldono).] Barnes & Noble Books. p. 216. ISBN 1-56619-364-8. Konsultita la 9an de junio 2020. «The Chinese were certainly acquainted with saltpetre, the essential ingredient of gunpowder. They called it Chinese snow and used it early in the Christian era in the manufacture of fireworks and rockets.» </ref> aŭ "salo de la ĉinaj salmarĉoj" ({{lang-fa|نمک شوره چيني}} ''{{transl|fa|DIN|namak shūra chīnī}}'').<ref> Partington, J. R. (1960). [https://books.google.es/books?id=fNZBSqd2cToC&pg=PA335&lpg=PA335&dq=namak+shura&source=bl&ots=VoHbU4wl6E&sig=G6u7xS39qm3Ed42o_LxdaS51zwg&hl=en&sa=X&ei=DHp3VOSJNLffsASos4GQCA&redir_esc=y#v=onepage&q=namak%20shura&f=false A History of Greek Fire and Gunpowder (ilustrita, represeldono).] [[JHU Press]]. p. 335. ISBN 0801859549. Konsultita la 9an de junio 2020. </ref><ref> Needham, Joseph; Yu, Ping-Yu (1980). Needham, Joseph, eld. [https://books.google.es/books?id=xrNDwP0pS8sC&pg=PA194&lpg=PA194&dq=namak+shura&source=bl&ots=NQP9OK22v3&sig=sFzi1T3I1lgt_DehYjeoNFYxvbA&hl=en&sa=X&ei=DHp3VOSJNLffsASos4GQCA&redir_esc=y#v=onepage&q=namak%20shura&f=false Science and Civilisation in China: Volume 5, Chemistry and Chemical Technology, Part 4, Spagyrical Discovery and Invention: Apparatus, Theories and Gifts. Volume 5 (Issue 4 of Science and Civilisation in China).] Kontribuantoj Joseph Needham, Lu Gwei-Djen, Nathan Sivin (ilustrita, represeldono). Cambridge University Press. p. 194. ISBN 052108573X. Konsultita la 9an de junio 2020. </ref>

Al-Hassan asertis en la [[Batalo de Ajn Ĝalut]] en 1260, ke la [[mamlukoj]] uzis en "la unua kanono de la historio" kontraŭ la mongoloj miksaĵon de pulvo kun komponaĵo preskaŭ identa al la eksplodema pulvo.<ref name="AhmedY">Hassan, Ahmad Y. [https://web.archive.org/web/20070427025528/http://www.history-science-technology.com/Articles/articles%2072.htm «Transfer of Islamic Technology to the West: Part III».] History of Science and Technology in Islam. Arkivita el la originalo la 27an de aprilo 2007. Konsultita la 9an de junio 2020.</ref> La dokumenta pruvaro survivanta plej antikva konata pri la uzado de la mankanono, konsiderata la tipo plej antikva de pafarmilo, devenas el variaj arabaj manuskriptoj de la 14-a jarcento.<ref name=History-Channel> Ancient Discoveries, Episode 12: Machines of the East, History Channel, 2007 ([http://www.youtube.com/watch?v=PwGfw1YW9Js Parto 4a] kaj [http://www.youtube.com/watch?v=0R3ZbzhRp_k Parto 5a])</ref> Al-Hassan argumentas, ke ili estas bazataj sur originaloj plej antikvaj kaj ke ili havigas informas, ke la mamlukoj uzis mankanonon en la batalo de Ajn Ĝalut en 1260.<ref name="AhmedY"/>Hasan al-Rammah inkludis 107 formulojn por pulvo en sia verko ''al-Furusijjah ŭa al-Manasib al-Harbijja'' (''La libro de la milita kavalerio kaj ingeniaj militaparatoj'') kaj 22 formulojn por raketoj, formuloj kiuj havis komponon preskaŭ identan al la moderna kompono de la pulvo.<ref name=AhmedY/>

=== Eŭropo ===
La pulvo estis inventita en Ĉinio kaj por pirotekniko kaj por armiloj, proksimume en la [[9-a jarcento]] de nia erao, sed la ĉinoj ne imagis la pafarmilojn kiel oni konas ilin nuntempe. La bizancanoj kaj la araboj enkondukis ĝin en Eŭropo ĉirkaŭ 1200. Estas probable ke la pulvo estis enmetita en Eŭropo devena de Mezoriento. La unua referenco al ties fabrikado en Eŭropo estas en dokumento de [[Roger Bacon]], nome la ''Epistola de secretis operibus Artis et Naturae, et de nullitate Magiae'' (ĉirkaŭ 1250), kie oni diras jenon:

[[Dosiero:Chinese Gunpowder Formula.JPG|eta|200ra|maldekstra|Ĉina formulo de la pulvo, ĉirkaŭ 1044.]]

{{Citaĵo|''Accipiatur igitur de ossibus Adae, et de calce sub eodem pondere; et sint sex ad lapidem Tagi, et quinque ad lapidem unionis; et terantur simul cum aqua vitae, cujus proprium est dissolvere omnes res alias, ita quod in ea dissolvantur et assentur. Et iteretur multotiens contrition et assatio, donecin cerentur; hoc est ut uniantur partes, sicut in cera. Et signum incerationis est, quod medicina liquescit super ferrum valde ignitum; deinde ponatur in eadem aqua in loco cálido et humido, aut supendatur in vapore aquarum valde calidarum; deinde dissolvantur, et congelentur ad solem. Dein accipies sal petrae, et argentums vivum convertes in plumbum, et iterum plumbum eo lavabis et mundificabis, ut sit próxima argento, et tunc operare ut prius. Item pondus totum sit 30. Sed tamen sal petrae LURU VOPO VIR CAN VTRIET sulphuris; et sic facies tonitruum et coruscationem, si sias artificium - Cap. XI''}}

[[Dosiero:Canon Gribeauval 1780 front.jpg|eta|Franca kanono de la [[18a jarcento]].]]
Berthold Schwarz, nome germana monaĥo, komence de la 14a jarcento, eble estis la unua kiu uzis pulvon por propeli ĵetaĵon, kvankam ŝajne en tiu epoko la araboj jam estis uzintaj ĝin samcele en la [[Iberia Duoninsulo]], kiel oni deduktas el la kronikoj de la reĝo [[Alfonso la 10-a (Kastilio)|Alfonso la 11-a de Kastilio]]. La suba alineo, transskribita kaj adaptita, korespondas al la kroniko de la reĝo [[Alfonso la 11-a|Alfonso la 10-a de Kastilio]] pri la sieĝo de [[Algeciras]] (1343), kaj estas la unua referenco skribita pri la uzado de la pulvo kun militaj celoj, sed kelkaj subtenas, ke tiu sama substanco jam estis uzita, ankaŭ de araboj, en la defendo de la urbo [[Niebla]] ([[Provinco Onubo]]) kiam ĝi estis sieĝita de [[Alfonso la 10-a (Kastilio)|Alfonso la 10-a de Kastilio]], preskaŭ unu jarcenton antaŭe.<ref>[https://books.google.es/books?id=AiEQAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q=pella&f=false Colección de las crónicas y memórias de los reyes de Castilla: Crónica de D. Alfonso el Onceno. En la imprenta de A. de Sancha. 1787.] Konsultita la 28an de junio 2017. </ref>
{{Citaĵo|''...ĵetis [la araboj] multajn ferajn kuglojn kun fulmotondroj, el kio la kristanoj ege panikis, ĉar ajna korpomembro de la homo atingita, estis fortranĉita kvazaŭ tranĉita per tranĉilo; kaj eĉ se la homo nur falis vundita mortiĝis poste, ĉar estis neniu kirurgio kiu povis kuraci tiun, unuflanke ĉar venis [la kugloj] arde kvazaŭ fajro, kaj aliflanke, ĉar la polvo per kiu ili estis lanĉitaj estas tia ke ajna vundo farita okazigis la morton de la homo.''

''... kaj frapis lin per kuglo de fulmotondro en la brako, kaj oni fortranĉis ĝin al li, kaj mortis poste alian tagon: kaj tio sama okazis al tiuj kiuj de la fulmotondro estis vunditaj. Kaj la historio estas rakontata de la agado de la armeo.''}}

Ajnaj estis la precizaj informoj kaj la identecoj de ties malkovrintoj kaj unuaj uzantoj, estas certa ke la pulvo estis fabrikita en [[Italio]] en 1326<ref> Fabio Bargigia- Fabio Romanoni. [https://www.academia.edu/33931785/The_Spread_of_Firearms_in_the_Viscontis_Lordship_14th_Century_-_La_diffusione_delle_armi_da_fuoco_nel_dominio_visconteo_secolo_XIV_ «The Spread of Firearms in the Visconti's Lordship (14th Century) - La diffusione delle armi da fuoco nel dominio visconteo (secolo XIV)» (en itala).] Revista Universitaria de Historia Militar, 2017. Konsultita la 10an de junio 2020. </ref>, en [[Anglio]] en 1334 kaj ke en 1340, en teritorioj nuntempe apartenantaj al [[Germanio]] oni disponis de instalaĵoj por produkti ĝin. La unua klopodo uzi pulvon por minigi la murojn de la fortikaĵoj okazis dum la sieĝo de [[Pisa]] ([[Italio]]) en 1403. En la dua duono de la 16a jarcento, la fabrikado de pulvo estis [[ŝtata monopolo]] en la majoritato de la landoj. Temas pri la nura eksplodaĵo konata ĝis la malkovro de la nomita "fulma oro", forta eksplodaĵo uzita por la unua fojo en 1628 dum la militoj kiuj okazis tiam en la eŭropa kontinento.

=== Hindio ===
[[Dosiero:Meister der Shâh-Jahân-Nâma-Memoiren 001.jpg|eta|La mogola imperiestro Ŝah Ĝahan uzante musketon de fermilo.]]

La pulvo kaj la pafarmiloj estis alportitaj al Hindio pere de la invadoj fare de mongoloj en Hindion.<ref name="Kn"> Iqtidar Alam Khan (2004). Gunpowder And Firearms: Warfare In Medieval India. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-566526-0. </ref> La otomana admiralo Sejdi Ali Reis enkondukis la unuajn versiojn de pafarmiloj kun meĉa fermilo, kion la otomanoj uzis kontraŭ la portugaloj en la Sieĝo de Diu (1531). Post tio aperis multaj varioj de pafarmiloj en Tanĝore, [[Dako]], Biĝaour kaj [[Murŝidabado]].<ref name=GF3>Partington (eldono de Johns Hopkins University Press, 1999), p. 225</ref>

[[Dosiero:Rocket warfare.jpg|eta|maldekstra|Brita bataliono venkita dum la batalo de Guntur.]]

La [[Mongola Imperio]] produktis amase pafarmilojn de meĉa fermilo por sia armeo. La Mogola Imperio estis la unua kiu disvolvigis raketojn el [[bambuo]], dekomence ĉefe por signaloj kaj por la uzado de sapeistoj. La mogola imperiestro batalis kontraŭ la [[Brita Orienthinda Kompanio|okupaciantaj britoj]] kaj kontraŭ aliaj eŭropanoj en la provinco Guĝarato, de kie la eŭropanoj elfosis salpetron por la fabrikado de sia pulvo dum la 17a jarcento.<ref name=IndiaBritannica>"India." [[Encyclopædia Britannica]]. Encyclopedia Britannica 2008 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopedia Britannica, 2008.</ref>

En 1780 la invadantaj britoj ekaneksigis al si la teritoriojn de la sultanlando de [[Majsuro]], dum la Dua milito brit-majsura. La brita bataliono estis venkita dum la batalo de [[Guntur]], fare de la trupoj de Hajder Ali, kiuj uzis tre efike la majsurajn raketojn kaj artilerion de raketoj kontraŭ la britaj trupoj kies vicoj estis tre kunaj. Tiu teknologio estis poste kopiita kaj uzita en la [[napoleonaj militoj]] en Eŭropo.<ref name=r&ms>"rocket and missile system." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica 2008 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.</ref>

=== Indonezio ===
Dokumenta kaj arkeologia pruvaro indikas, ke arabaj aŭ hindiaj komercistoj enkondukis la pulvon, musketojn kaj kanonojn en Indonezion ĉirkaŭ la [[14a jarcento]].<ref name="Dipanegara, P. B. R 1981">Dipanegara, P. B. R. Carey, ''Babad Dipanagara: an account of the outbreak of the Java war, 1825-30: the Surakarta court version of the Babad Dipanagara with translations into English and Indonesian'' volume 9: Council of the M.B.R.A.S. by Art Printing Works: 1981.</ref> La portugaloj kaj hispanoj batalis kontraŭ tiuj pafarmiloj kaj ĝenerale estis venkitaj.<ref> Atsushi, Ota (2006). Changes of regime and social dynamics in West Java : society, state, and the outer world of Banten, 1750-1830. Leiden: Brill. ISBN 90-04-15091-9. </ref> La imperio Singhasari disponis de pafarmiloj kaj canonoj.<ref name="Thomas Stamford Raffles 1965">Thomas Stamford Raffles, ''The History of Java'', Oxford University Press, 1965 (origine publikigita en 1817), ISBN 0-19-580347-7</ref> La loĝantoj de [[Javo (insulo)|Javo]] disponis de kanonoj el bronzo, uzitaj amplekse de la armeo de la imperio Majapahit same kiel de [[pirato]]j.

=== Ameriko ===
[[Dosiero:Codex Mendoza folio 67r bottom.jpg|eta|dekstra|300ra|Aztekaj militistoj uzis antaŭpulvajn armilojn kontraŭ la hispanoj kiuj uzis foje pafilojn, kvankam ne tiom efike kiom oni supozas populare; [[kodekso Mendoza]], [[1541]].]]
La pulvo estis enkondukita en Ameriko fare de la [[hispanoj|hispanaj]] kaj [[portugaloj|portugalaj]] konkerantoj kiuj uzis ĝin kontraŭ la [[aztekoj]], [[majaoj]], [[inkaoj]] kaj aliaj indiĝenaj popoloj. En kelkaj regionoj de [[Meksiko]] eblis trovi facile kuŝejojn da [[salpetro]] kaj sulfuro, pro kio la fortoj de la konkeristoj povis rehavi la pulvon kiun ili uzis per siaj pafarmiloj.

{{Citaĵo|''Kaj por municio Dio havigis tion, ĉar ni trovis tiom da salpetro kaj tiom bonkvalita ke ni povus ekhavi eĉ por aliaj necesoj, se oni havas kaldronojn por boligi tion, kvankam oni uzas ĉi tie tro multe en la multaj bataloj kiujn oni faradas. Kaj pri sulfuro jam al Via Sankta Mosto mi menciis pri monto kiu en tiu provinco el kiu eliras multe da fumo, kaj de tie, enirante hispano sepdek aŭ okdek brakunuojn ligita el la pinto suben oni elprenas ĝin, kaj el tio ni ĝis nun havis sufiĉe.''| [[Hernán Cortés]], ''Cartas de Relación''<ref> Cortés, Hernán. Cartas de Relación: Cuarta Relación. España. </ref>}}

Populare oni kredas, ke la pafarmiloj estis definitiva faktoro por la venko super la lokaj civilizacioj, sed la arkeologia kaj dokumenta pruvaro montras, ke la pafarmiloj kiuj havis la hispanoj ne estis ankoraŭ tiom efikaj kaj ne pro tio ili havis taktikajn avantaĝojn; ankaŭ ne okazigis tiom da paniko en la lokanoj kiom populare oni kredas, ĉar tiuj tuj alkutimiĝis rapide al la pafiloj kaj al la aliaj eŭropanaj armiloj. Kelkaj eĉ lernis tuj kiel funkciis la musketoj kaj kanonoj, kaj evitis esti atingitaj per ili.

{{Citaĵo| ''La hispanoj kiuj iris surŝipe direktis la artilerion tien kie estis pli dense la kanuaro... Vidinte tion, la meksikanoj ekapartiĝis kaj evitis la artilerion, serpentumante per la kanuoj; kaj kiam ili vidis pafon, kaŭris sur la kanufundoj.''| Bernardino de Sahagún ''Historia General de las cosas de Nueva España'' Capítulo XXX: De cómo los bergantines que hicieron los españoles en Tetzcuco vinieron sobre México.<ref> Sahagún, Bernardino de. «XXX: De cómo los bergantines que hicieron los españoles en Tetzcuco vinieron sobre México. Estos bergantines se labraron en Tlaxcala, y los indios los trajeron en piezas a cuestas hasta la laguna donde se armaron». Historia General de las cosas de Nueva España. México. pp. 52-53. </ref>}}

{{Citaĵo|''Sed kiam la meksikanoj vidis kaj rimarkis, ke la kanon- aŭ musket-pafoj venis rekte, jam ne plu iris rekte, sed de unu direkto al alia zigzage; venis unuflanken kaj aliflanken, evitis la fronton. Kaj kiam ili vidis pafotan kanonon, ĵetis sin surteren, kuŝis, premiĝis surteren.''| Miguel León Portilla, '' La visión de los vencidos'' Capítulo 11: La reacción defensiva de los mexicas|<ref> León-Portilla, Miguel de (2008). «11: La reacción defensiva de los mexicas». La visión de los vencidos. México: UNAM. ISBN 978-970-32-4469-0. </ref>}}

[[Dosiero:Charles Marion Russell - The Custer Fight (1903).jpg|eta|''La lukto de Custer'' (La batalo de Little Big Horn), de [[Charles Marion Russell]].]]

La pafarmiloj bazitaj sur pulvo ekuziĝis ĉu fare de lokanoj ĉu fare de la ekspedicioj de eŭropanoj, por bataloj ekde la 15a jarcento ĝis komenco de la 20a jarcento, ĉar kaj pulvo kaj pafarmiloj estis komercigitaj al la amerikaj indiĝenoj,<ref>[https://web.archive.org/web/20150715214410/http://www.nebraskastudies.org/0300/frameset_reset.html?http%3A%2F%2Fwww.nebraskastudies.org%2F0300%2Fstories%2F0301_0118.html «Trade Goods, Guns & Firewater».] Arkivita el [http://www.nebraskastudies.org/0300/frameset_reset.html?http://www.nebraskastudies.org/0300/stories/0301_0118.html la originalo] la 15an de julio 2015. Konsultita la 15an de julio 2015. </ref> ĉefe fare de francoj kaj portugaloj, intence al malfortigo de la influo de siaj rivaloj eŭropaj (respektive britoj kaj hispanoj). Fine de la 19a jarcento en bataloj de amerikaj indiĝenoj kontraŭ fortoj de [[Usono]] la pafarmiloj ne havigis grandan strategian profiton spite ties mortigan povon, permesante al lokanoj venki en bataloj kiel tiu de [[Batalo de Little Big Horn|Little Big Horn]], en kiu [[lakotoj]], [[ĉejenoj]] kaj [[Arapahoj|arapahoj]] venkis super la 7-a regimento de kavalerio. Tiu malvenko estis foje atribuita grandparte al la malakcepto uzi [[maŝinpafilo]]jn Gatling.<ref>Donovan, 2008, p. 175: “Custer refused Terry’s offer of the Gatling gun battery.”</ref>

La pafarmiloj bazitaj sur pulvo ekhavis konsiderindan militan avantaĝon nur pro la enkonduko de la [[maŝinpafilo|ripet-maŝinpafiloj]], disvolvigitaj fine de la 19a jarcento, kiuj ja estis determinanta faktoro en la kulminigo de la longdaŭraj militoj kontraŭ la amerikaj indiĝenoj. Tiuj armiloj estis uzitaj kontraŭ tiuj lokanoj ĉefe en Usono, Meksiko<ref> TRONCOSO, Francisco del Paso (1903). «tomo I». Las guerras con los pueblos Yaqui y Mayo del Estado de Sonora. México.: (Secretaría de Estado - Despacho de Guerra y Marina edición). </ref> kaj Argentino inter aliaj landoj.

== Kemia kompono ==
<gallery caption="Ĉefaj ingrediencoj de la pulvo" heights="150px" mode="packed" class="center">
File:Sulfur.jpg|Sulfuro
File:Potassium nitrate.jpg|Salpetro
File:Charcoal.jpg|Vegetala karbo
</gallery>

Plej ofte skribita sed malpreciza [[kemia reakcio]] de eksplodado de la nigra pulvo estas
:2 KNO<sub>3</sub> + [[sulfuro|S]] + 3 [[karbono|C]] → K<sub>2</sub>S + [[Nitrogeno|N<sub>2</sub>]] + 3 CO<sub>2</sub>

Pli preciza, kvankam ne tute, estas jena reakcio:
:10 KNO<sub>3</sub> + 3 [[sulfuro|S]] + 8 [[karbono|C]] → 2 K<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> + 3 K<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> + 6 CO<sub>2</sub> + 5 [[nitrogeno|N<sub>2</sub>]]

Reale, la procezo ne havas unu precizan formulon kaj povas agi diverse. Ĉiu lando fakte disvolvigis sian propran pulvon kun variado de la proporcioj de la mikso; la suba tabelo indikas kelkajn el la proporcioj adoptitaj de diversaj landoj:
{| class="wikitable"
| colspan="4" |Tabelo de proporcioj de komponantoj de la pulvo de diversaj produktantaj landoj
|-
|Landoj
|Salpetro (KNO<sub>3</sub>)
|Sulfuro (S)
|Karbo (C)
|-
|[[Hispanio]]
|75%
|12.5%
|12.5%
|-
|[[Francio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Prusio]]
|71%
|11%
|16%
|-
|[[Saksio]]
|71%
|10%
|16%
|-
|[[Anglio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Rusio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Svedio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Aŭstrio]]
|75.5%
|10%
|11.5%
|-
|[[Belgio]]
|75%
|12.5%
|12.5%
|-
|[[Nederlando]]
|70%
|11%
|16%
|-
|[[Svislando]]
|76%
|10%
|11%
|-
|[[Portugalio]]
|75.7%
|10.7%
|13.6%
|-
|[[Italio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Turkio]]
|75%
|10%
|15%
|-
|[[Usono]]
|76%
|10%
|14%
|-
|[[Persio]]
|75%
|12.5%
|12.5%
|-
|[[Ĉinio]]
|61.5%
|15.5%
|23%
|}
<ref name=":0">Gobantes, Loriga, Tratado de Balistica de la Artilleria Rayada, ONDERO (1881)</ref>

== Ankaŭ vidu ==
* [[Artfajraĵo]]
* [[Dinamito]]
* [[Eksplodaĵo]]
* [[Pirotekniko]]

== Proverbo ==
Ekzistas [[proverbo]]j pri pulvo en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2008-09-08 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''Eksplodema kiel pulvo.''}}
* {{citaĵo|''Li pulvon ne elpensis.''}}
* {{citaĵo|''Eksplodis kiel pulvo.''}}

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Bibliografio ==
* Chase, Kenneth (2003), Firearms: A Global History to 1700, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-82274-9.
* Kelly, Jack (2004), [https://archive.org/details/gunpowderalchemy00jack Gunpowder: Alchemy, Bombards, & Pyrotechnics: The History of the Explosive that Changed the World,] Basic Books, ISBN 978-0-465-03718-6.
* Needham, Joseph (1986), Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-30358-3.

{{Projektoj|q=Pulvo}}
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Pólvora |revizio=126800395 }}

{{Havenda artikolo|Nigra pulvo}}

[[Kategorio:Eksplodaĵoj]]