Vidi fonton por Radioaktiveco

[[Dosiero:Radioactivity symbol.png|eta|dekstra]]
'''Radioaktiveco''' estas la [[eco]] pri elsendo de [[Subatoma partiklo|subatomaj partikloj]] el [[atomkerno]]j.

Ĝi estas [[natura fenomeno]], kiu spontanee okazas al kelkaj [[nuklido]]j, nomataj '''radioaktivaj nuklidoj'''. La procezo ĝenerale ŝuldiĝas al la strukturo de la [[atomkerno]], kiu povas havi eksceson de unu el la eroj ([[protono]]j aŭ [[neŭtrono]]j) kiuj ĝin konsistigas.

La elsenditaj materialoj estas nomataj [[joniga radiado]], kaj estas ĉefe de tri tipoj:
* [[Alfa-radiado]]: nukleoj de [[heliumo]]-4, elsenditaj nur de tre pezaj [[kerno]]j.
* [[Beta-radiado]]: elsendado de [[elektrono]]j je granda rapideco. Tio okazas ĝenerale ĉe kernoj kun eksceso de [[neŭtrono]]j, kiam unu el tiuj ĉi konvertiĝas en protonojn. Alia speco de beta-radiado estas la pozitiva beta-radiado, kiu konsistas en la elsendo de [[pozitrono]]j ĉe la transformado de protonoj en neŭtronojn.
* [[Gama-radiado]]: elsendo de [[elektromagneta radiado]] ([[fotono]]j), akompanate al la elsendo de partikloj.

La rezultanta [[nukleo]] estas malsimila al la origina, kaj siavice povas esti ankaŭ radioaktiva, en kies kazo produktiĝas nova [[radioaktiva ĉeno]].

== Historio de malkovro ==
[[Dosiero:Pierre and Marie Curie.jpg|eta|altdekstre=0.9|240ra|Pierre kaj Marie Curie en sia laboratorio de Parizo, antaŭ 1907.]]

Radioaktiveco estis malkovrita en 1896 fare de la [[Francujo|Franca]] sciencisto [[Henri Becquerel]], dum li estis laboranta ĉe [[fosforesko|fosforeskaj]] materialoj.<ref>{{Citaĵo el libro|titolo=A century of X-rays and radioactivity in medicine : with emphasis on photographic records of the early years|familia nomo=Mould|persona nomo=Richard F.|dato=1995|eldono=Reprint. with minor corr|loko=Bristol|eldoninto=Inst. of Physics Publ.|ISBN=978-0-7503-0224-1|paĝo=12}}</ref> Tiuj materialoj brilis en malhelo post eksponado al [[lumo]], kaj li suspektis, ke la brilo produktita en [[katodradia tubo]] pere de [[Ikso-radioj]] povus esti asociata kun fosforesko. Li envolvis fotografian platon en nigra papero kaj metis variajn fosforeskajn [[salo (kemio)|salojn]] en ĝin. Ĉiuj rezultoj estis negativaj ĝis li uzis salojn el [[uranio]]. La uranisaloj kreis nigrigon de la plato spite la fakton ke la plato jam estis envovlita en nigra papero. Tiuj radiadoj ricevis la nomon de "radioj de Becquerel".

Baldaŭ klariĝis, ke la nigrigo de la plato neniel rilatas al la fosforesko, ĉar la nigrigo estis produktita ankaŭ de ne-fosforeskaj [[salo]]j el uranio kaj eĉ de metala uranio mem. Klariĝis el tiuj eksperimentoj, ke estas formo de nevidebla radiado kiu povas trapasi tra [[papero]] kaj estis okaziginta la fakton ke la plato reagas kvazaŭ ĝi estas eksponita al la lumo.

Dekomence, aspektis, kvazaŭ tiu nova radioaktiveco estas simila al la tiam ĵus malkovritaj Ikso-radioj. Plia esplorado fare de Becquerel, [[Ernest Rutherford]], [[Paul Villard]], [[Pierre Curie]], [[Marie Curie]], kaj aliaj montris, ke tiu formo de radioaktiveco estas multe pli komplika. Rutherford estis la unua kiu konstatis, ke tiuj ĉiuj elementoj radias kongrue kun la sama matematika eksponencia formulo. Rutherford kaj lia disĉiplo [[Frederick Soddy]] estis la unuaj kiuj konstatis, ke multaj radiprocezoj rezultis en la transmutacio de unu elemento al alia. Poste, la leĝoj de radioaktiva transigo de Fajans kaj Soddy estis formulitaj por priskribi la produktojn de Alfa kaj [[Beta-radiado]].<ref>Kasimir Fajans, "Radioactive transformations and the periodic system of the elements". ''Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft'', Nr. 46, 1913, pp. 422–439</ref><ref>Frederick Soddy, "The Radio Elements and the Periodic Law", Chem. News, Nr. 107, 1913, pp. 97–99</ref>

La dekomencaj esploristoj malkovris ankaŭ, ke multaj aliaj [[Kemia elemento|kemiaj elementoj]], krom uranio, havas radioaktivajn [[izotopo]]jn. Sistema esplorado por la totala radioaktiveco en uraniaj [[erco]]j gvidis ankaŭ la esploristojn Pierre kaj [[Marie Curie]] por izoligi du novajn elementojn: nome [[polonio]] kaj [[radiumo]]. Escepte pro la radioaktiveco de radiumo, la kemia simileco de radiumo al [[bario]] faris tiujn du elementojn malfacile distingeblaj.

La studoj de Marie kaj [[Pierre Curie]] pri radioaktiveco estas grava faktoro en [[scienco]] kaj [[medicino]]. Post ilia esplorado pri la radioj de Becquerel kondukis ilin al la malkovro kaj de la radiumo kaj de la polonio, ili stampis la terminon "radioaktiveco".<ref name=":0">{{Citaĵo el libro|titolo=Radioactivity: Introduction and History|familia nomo=L'Annunziata|persona nomo=Michael F.|jaro=2007|loko=Amsterdam, Netherlands|eldoninto=Elsevier Science|ISBN=9780080548883|paĝoj=2}}</ref> Ilia esplorado pri la penetrantaj radioj en uranio kaj la malkovro de radiumo lanĉis eraon de uzado de radiumo por la traktado de [[kancero]]. Ilia esplorado de radiumo povas esti konsiderita kiel la unua pacema uzado de nuklea energio kaj la startigo de moderna nuklea [[medicino]].<ref name=":0" />

== Dekomencaj sandanĝeroj ==
{{Ĉefartikolo|Joniga radiado}}
[[Dosiero:Crookes tube xray experiment.jpg|eta|altdekstre=1.8|Farante bildon de Ikso-radioj per frua aparato de [[Tubo de Crookes|tuboj de Crookes]] en 1896. La Tubo de Crookes estas videbla centre. La stara homo estas vidanta sian manon per ekrano de fluoroscenco; tiu estis ofta vojo formi la tubon. Oni ne zorgis kontraŭ ekspono al radiado; ties danĝeroj ne estis konataj tiam.]]
La danĝeroj de [[Joniga radiado]] pro radioaktiveco kaj Ikso-radioj ne estis tuj agnoskitaj.

=== Ikso-radioj ===
La malkovro de Ikso-radioj fare de [[Wilhelm Röntgen]] en 1895 kondukis al disvastigita eksperimentado fare de sciencistoj, fizkistoj kaj inventistoj. Multaj personoj ekrakontis historiojn de bruligo, hararperdo kaj sanmalbonigo en teknikaj ĵurnaloj tiom frue kiom 1896. En februaro de tiu jaro, Profesoro Daniel kaj Dro. Dudley de [[Vanderbilt University]] plenumis eksperimenton pri ikso-radiado sur la kapo de Dudley kiu rezultis en lia hararperdo. Informo de Dro. H.D. Hawks, pri sia suferigaj akraj bruloj en mano kaj brusto dum montro de Ikso-radioj, estis la unua de multaj aliaj postaj informoj en ''Electrical Review''.<ref name="SansareKhanna2011">{{cite journal |last1=Sansare |first1=K. |last2=Khanna |first2=V. |last3=Karjodkar |first3=F. |title=Early victims of X-rays: a tribute and current perception |journal=Dentomaxillofacial Radiology |volume=40 |issue=2 |year=2011 |pages=123–125 |issn=0250-832X |doi=10.1259/dmfr/73488299 |pmc=3520298 |pmid=21239576}}</ref>

Ankaŭ aliaj eksperimentistoj, kiel [[Elihu Thomson]] kaj [[Nikola Tesla]], informis pri bruligadoj. Thomson intence eksponis fingron al tubo de Ikso-radioj dum ioma periodo de tempo kaj suferis doloron, ŝveladon kaj brulegon.<ref name="physics.isu.edu">{{Citaĵo el la reto |url=http://www.physics.isu.edu/radinf/50yrs.htm |titolo=Ronald L. Kathern kaj Paul L. Ziemer, The First Fifty Years of Radiation Protection, physics.isu.edu |alirdato=2019-10-07 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20170912164652/http://www.physics.isu.edu/radinf/50yrs.htm |arkivdato=2017-09-12 }}</ref> Aliaj efikantoj, kiel ultraviola radiado kaj ozono, estis foje kulpigitaj pro la damaĝo,<ref>{{Cite journal |title=Nikola Tesla and the Discovery of X-rays |journal=RadioGraphics |date=July 2008 |volume=28 |issue=4 |pmid=18635636 |pages=1189–92 |doi=10.1148/rg.284075206 |last1=Hrabak |first1=M. |last2=Padovan |first2=R.S. |last3=Kralik |first3=M. |last4=Ozretic |first4=D. |last5=Potocki |first5=K.}}</ref> kaj ankoraŭ multaj kuracistoj plendis, ke tio estas tute ne efiko de la ekspono al Ikso-radioj.<ref name="physics.isu.edu" />

Spite tion, estis kelkaj fruaj sistemaj kontraŭdanĝeraj esploroj, kaj tiom frue kiom ĝis en 1902 [[William Herbert Rollins]] verkis preskaŭ despere ke liaj avertoj pri la danĝeroj de la senzorga uzado de Ikso-radioj ne estis atentitaj, ĉu pere de industrio aŭ fare de siaj kolegoj. Tiame, Rollins estis pruvinta, ke la Ikso-radioj povas mortigi eksperimentajn animalojn, povas okazigi, ke graveda [[numido]] abortu, kaj ke tio povas mortigi abortaĵon.<ref name="taming">{{citation |title=Taming the Rays - A history of Radiation and Protection. |author=Geoff Meggitt |publisher= Lulu.com |year=2008 |isbn=978-1-4092-4667-1}}</ref> Li ankaŭ rimarkis, ke "animaloj varias en la ricevo de ekstera agado de Ikso-radioj" kaj avertis, ke tiuj diferencoj estu konsiderataj kiam pacientoj estas traktataj pere de rimedoj de Ikso-radioj.

=== Radioaktivaj substancoj ===
[[Dosiero:Periodic Table Stability & Radioactivity.svg|altdekstre=1.8|dekstra|eta|Radioaktiveco estas karaktero de elementoj kun granda atoma nombro. Elementoj kun almenaŭ unu stabila [[izotopo]] estas montrataj helblue. Verda koloro montras elementojn kies plej stabila izotopo havas duonan vivon mezuritan en milionoj da jaroj. Flava kaj oranĝa koloroj estas iom post iom malpli stabilaj, kun duonvivoj en miloj aŭ centoj da jaroj, suben ĝis nur unu tago. Ruĝa kaj purpura koloroj montras tre altajn kaj ekstremajn radioaktivajn elementojn kie la plej stabilaj izotopoj montras duonvivojn mezuritajn en la gamo de unu tago kaj multe malplie.]]

Tamen, la biologiaj efikoj de radiado pro radioaktivaj substancoj estis malfacile takseblaj. Tio havigis la oportunon por multaj kuracistoj kaj korporacioj merkatigi radioaktivajn substancojn kiel [[patento|patentigitaj]] [[kuracilo]]j. Ekzemploj estas radiuma traktado per [[klistero]], kaj radium-enhavaj akvoj trinkotaj kiel tonikaĵoj. [[Marie Curie]] protestis kontraŭ tiu speco de traktado, avertante, ke la efikoj de radiado sur la homa korpo ne estis bone komprenataj. Curie poste mortis pro aplazia [[anemio]], plej verŝajne okazinta pro ekspono al joniga radiado. Ĉirkaŭ la 1930-aj jaroj, post nombraj okazoj de osta nekrozo kaj morto de entuziasmuloj de radiuma traktado, radium-enhavaj medicinaj produktoj estis forigitaj el la merkato (radioaktiva [[ĉarlatanismo]]).

=== Radiprotektado ===
{{Ĉefartikolo|Radiprotektado}}
Nur unu jaron post la malkovro fare de [[Wilhelm Röntgen|Röntgen]] pri la Ikso-radioj, la usona inĝeniero Wolfram Fuchs (1896) havigis tion kio estis probable la unua konsilo por protekto, sed nur en 1925 okazis la unua Internacia Kongreso de Radiologio (IKR) kaj ĝi konsideris la establadon de normigoj por internacia protektado. La efikoj de radiado sur genoj, inklude la efikon de kancera risko, estis agnoskitaj multe pli poste. En 1927, [[Hermann Joseph Muller]] publikigis esplorojn montrantajn genetikajn efikojn kaj, en 1946, li ricevis la [[Nobel-premio pri fiziologio aŭ medicino|Nobel-premion pri fiziologio aŭ medicino]] pro siaj trovitaĵoj.

La konsciiĝo de la potenciala danĝero, kiu havas la troan ekspozicion al la jonigaj radiadoj, kondukis la aŭtoritatojn fiksi la reglamentajn normojn por la limoj de dozo. Ĉi tiuj limoj respondas al suplementa risko akceptebla rilate al la natura risko.

== Ekzemploj de radioaktivaj nuklidoj ==
[[Dosiero:HEUraniumC.jpg|250ra|eta|Disko de [[uranio]] iomete radioaktiva.]]
* [[Plutonio]] <SUP>239</SUP>Pu kaj <SUP>241</SUP>Pu
* [[Uranio]] <SUP>235</SUP>U kaj <SUP>238</SUP>U
* [[Kuriumo]] <SUP>242</SUP>Cm kaj <SUP>244</SUP>Cm
* [[Americio]] <SUP>241</SUP>Am
* [[Torio]] <SUP>234</SUP>Th
* [[Radiumo]] <SUP>242</SUP>Cm
* [[Cezio]] <SUP>134</SUP>Cs, <SUP>135</SUP>Cs kaj <SUP>137</SUP>Cs
* [[Jodo]] <SUP>129</SUP>I, <SUP>131</SUP>I kaj <SUP>133</SUP>I
* [[Antimono]] <SUP>125</SUP>Sb
* [[Rutenio]] <SUP>106</SUP>Ru
* [[Stroncio]] <SUP>90</SUP>Sr
* [[Kriptono]] <SUP>85</SUP>Kr kaj <SUP>89</SUP>Kr
* [[Seleno]] <SUP>75</SUP>Se
* [[Kobalto]] <SUP>60</SUP>Co
* [[Kloro]] <SUP>36</SUP>Cl
* [[Karbono]] <SUP>14</SUP>C
* [[Tritio]] <SUP>3</SUP>H (radiaktiva hidrogeno)

== Fizika unuo ==
[[Dosiero:Paul Nadar - Henri Becquerel.jpg|eta|dekstre|230ra|[[Antoine Henri Becquerel]], kun [[Nobel-premio pri fiziko]].]]
Radioaktiveco estas ankaŭ la nomo de fizika unuo, kiu mezuras la kvanton de radioaktiva materialo. Ĝi estas indikita per la nombro de malintegriĝoj en la unuo de tempo.

La [[Sistemo Internacia de Unuoj|SI]] unuo de radioaktiveco estas la [[bekerelo]] (simbolo '''Bq''') kiu estas la [[Sistemo Internacia de Unuoj#Derivitaj unuoj|derivita unuo]] pri radioaktiveco kadre de la [[Sistemo Internacia de Unuoj]]. Ĝi estas difinita kiel la aktiveco de kvanto de radioaktiva materio en kiu unu atoma [[nukleo]] diseriĝas en unu [[sekundo]]. Tial ĝi estas ekvivalenta al [[sekundo|s]]<sup>−1</sup>. Oni povas ankaŭ uzi la bekerelon por la frekvenco de neperiodaj eventoj; por periodaj eventoj la [[herco]], ankaŭ difinita kiel s<sup>−1</sup>, estas uzata kiel unuo.

Pli malnova unuo de radioaktiveco estis la [[kurio]]. Kurio estas ekvivalenta al 3,70 x 10<sup>10</sup> diseriĝoj en unu sekundo: proksimume la aktiveco de 1 g de radiumo-226 (Ci), difinita kiel 3,7×10<sup>10</sup> bekereloj aŭ 37 GBq.

== Radioĥemio ==
[[Dosiero:Penetración-de-la-radiación.png|eta|maldekstre|220ra|La tipoj de radioaktiveco en papero, aluminio kaj plumbo kaj ties niveloj de penetrado.]]
[[Radioĥemio]] estas la ĥemio de radioaktivaj materialoj, kie radioaktivaj [[izotopo]]j de elementoj uzatas por studi la ecojn kaj [[kemia reakcio|ĥemiajn reakciojn]] de ne-radioaktivaj izotopoj (ofte en radioĥemio la foresto de radioaktiveco kondukas al substanco priskribata kiel senaga kiam la [[izotopo]]j estas stabilaj). Ofte radioĥemiistoj traktas la uzon de radioaktiveco por studi ordinarajn ĥemiajn reakciojn.

== Radioaktiva rubo ==
[[Dosiero:Nuclear waste flask train at Bristol Temple Meads 02.jpg|eta|Transporto de alte radioaktiva, forbrulinta nuklea bruligaĵo el brita NE Hinkley Point.]]
{{Ĉefartikolo|Radioaktiva rubo}}
Radioaktiva [[rubo]] estas [[materialo]], kiu havas radioaktivajn ecojn kaj kiu ne havas pluan valoran eluzon.

Oni kutime dividas la rubon laŭ sia aktiveco jene:
* malaltaktivaj – kutime restaĵoj de malmulte kontaminitaj materialoj
* meze aktivaj – pluraj kontaminitaj materialoj kun pli granda enhavo, laŭ speco eblas deponi en supraĵan aŭ profundan deponejon
* alte aktivaj – ekzemple forbrulinta nuklea bruligaĵo aŭ restaĵoj post ties alilaborigo

Laŭ deveno de la rubo oni eblas dividi ĝin jene:
* ''Forbrulinta nuklea bruligaĵo'' – kiu estas deponata post eluzo en nukleja elektrejo kaj poste ĝi estas deponita en ŝirmajn [[kontenero]]jn en subterejo. Fakte ne temas pri absoluta rubo, ĉar eblas ties plua eluzo.
* ''Restaĵoj el diagnostiko en sansistemo'' – restinta materialo el [[sansistemo]] uzita dum diagnostiko aŭ dum kuracado de malsanoj – [[radiologio]] ''(ekz.: gama tranĉilo)''

== Institucioj ==
* [[Instituto por Radiuma Esplorado]] de [[Vieno]]

== Gravuloj ==
* [[Chien-Shiung Wu]]

== Vidu ankaŭ ==
* [[Atombombo]]
* [[Atomeksplodo]]
* [[Atomkerno]]
* [[Izotopo]]
* [[Radionuklido]]
* [[Kalkulilo Geiger]]
* [[Nuklea izomero]]
* [[Partikla radiado]]
* [[Radiobiologio]]
* [[Radiologio]]

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Radioactive decay |revizio=919237504 }}

{{Projektoj}}
{{Ĝermo|fiziko}}

{{Havenda artikolo|Radioaktiveco}}

[[Kategorio:Radioaktiveco| ]]
[[Kategorio:Marie Curie]]