Vidi fonton por Saŭno

[[Dosiero:Sauna banner.jpg|center|775px]]
[[Dosiero:Swedish sauna on the lake.jpg|dekstra|eta|350ra|Sveda saŭno sur lago.]]
'''Saŭno''' (finne ''sauna'') estas dometo aŭ loko, kiun oni hejtas kaj kie la homoj ŝvitbanas. En ĝi troviĝas [[forno]] (aŭ alia [[varmigilo]]) por varmegigi ŝtonojn, sur kiujn oni verŝas akvon vaporigante ĝin. La saŭno tre similas al la [[vaporbanejo]].

La historio de saŭno estas jam pli ol miljara ĉe la nordaj popoloj. Ĉe la diversaj etnoj evoluis diversaj tipoj de la saŭno. La plej konata formo estas la [[Finnio|finna]] saŭno.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.duden.de/rechtschreibung/Sauna|titolo=''Duden {{!}} Sauna {{!}} Rechtschreibung, Bedeutung, Definition, Synonyme, Herkunft'' (sinonimo)|laboro=www.duden.de|dato=2016-10-05|lingvo=germane}}</ref>

[[Tampere]], la dua plej granda urbo de Finnlando, estis oficiale deklarita "Saŭna Ĉefurbo de la Mondo".<ref>[https://www.spottedbylocals.com/blog/tampere-is-the-sauna-capital-of-the-world/ Tampere is the Sauna Capital of the World] (en la angla)</ref><ref>[https://businesstampere.com/finnish-sauna-society-and-international-sauna-association-tampere-is-the-sauna-capital/ Finnish Sauna Society and International Sauna Association: “Tampere is the Sauna Capital”] (en la angla)</ref><ref>[https://www.themayor.eu/cs/tampere-the-sauna-capital-of-the-world Tampere – the sauna capital of the world] (en la angla)</ref><ref>[https://search.isepstudyabroad.org/University/Detail/76d890f8-e715-42ea-91c3-8629b405c34d Tampere University – ISEP Study Abroad] (en la angla)</ref><ref>[https://saunafromfinland.com/sauna-destinations-in-finland/tampere-sauna-capital/ Tampere – the Sauna Capital of the World ~ Sauna from Finland] (en la angla)</ref>

Preskaŭ ĉiuj apartdomoj en Finnlando havas saŭnon aŭ en la apartdomo aŭ en ĝia kromkonstruaĵo. La plej multaj etaĝkonstruaĵoj konstruitaj en la fruaj 1990-aj jaroj ankaŭ havas saŭnon. Pli malnovaj etaĝkonstruaĵoj kutime havas komunan saŭnon, kiun la loĝantoj de ĉiu loĝejo rajtas uzi regule.

== Historio ==
Oni supozas, ke la nordaj popoloj konas la saŭnon jam dum 2000 jaroj, sed la unuaj skribaj fontoj mencias ĝin nur antaŭ ĉirkaŭ 1000 jaroj. La saŭno originale estis loko por sinbanado, sinlavado. Samtempe ĝi servis ankaŭ por naskoj kaj saniĝoj de malsanuloj, ĉar ĝi estis pura kun pura akvo. Kelkaj maljunaj finnoj povas eĉ hodiaŭ diri, ke ili naskiĝis en saŭno.

La migrantaj, nordaj nomadaj popoloj jam havis primitivajn (antaŭ)saŭnojn. Ili fosis kavon en la teron kaj tie metis fajron, kovris desupre por atingi varman banejon. Ĝi similis al ''inipioj'' de la [[indianoj]].

La saŭno antaŭ mallonge estis plurserva loko: oni ne nur banis sin en ĝi, sed tie oni sekigis karnojn, kuracis.

Komence de la [[20-a jarcento]], la fuma saŭno estis preskaŭ la sola saŭnotipo. Ĝia malavantaĝo estis, ke la hejtado necesis longan tempon, la purigado malfacilis, estis pli bruldanĝera metodo.

Dum la 20-a jarcento aperis – kun la industriiĝo – publikaj saŭnoj, kiuj estis kamentubaj saŭnoj. Post la ekŝato de tiuj, oni konstruis similajn ĉe la ripozdomoj. La aparta enkonduko de [[kamentubo]] aperis en la [[1930-aj jaroj]]. Nuntempe plejparto el saŭnoj en urboj estas elektraj, sed en kamparo la tradiciaj lignehejtigitaj saŭnoj estas pli multaj eĉ nuntempe.
[[Dosiero:Sauna 2.jpg|dekstra|eta|250ra|Moderna finna saŭno.]]

== Saŭnaj kutimoj ==
La saŭno estas agrabla ĉefe [[vintro|vintre]], sed la finnoj saŭnas eĉ [[somero|somere]]. En [[Finnlando]] la saŭno troviĝas eĉ en la laborejoj, apartenas al socianigo. Oni saŭnas kutime nude ([[Skandinavio]], [[Germanio]], [[Japanio]]), sed tio estas malpermesita en [[Britio]]. En Finnlando la publikaj saŭnoj estas kutime separigitaj por viroj kaj virinoj. T.n. gesaŭnado okazas kutime en familia aŭ foje ankaŭ en amika rondo.

Ĝenerale bona saŭnado okazas en 3-4 raŭndoj kaj daŭras 1,5 horojn. Tamen ofte pro tempomanko saŭnado povas daŭri nur malpli ol unu horon. Antaŭ saŭnado oni devas sin duŝi por forigi la malpuraĵojn desur la haŭto (ŝvitaĵon, kremaĵojn, dezodezoraĵojn). La viŝado per tuko gravas, ĉar la haŭtsurfaca akvo baras la poluan ŝvitadon, vaporadon.

La proponita temperaturo estas ĉe ĉirkaŭ 80-100 Celsius-grado<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.saunabund-ev.de/index.php?id=631|titolo=''Saunabaden - zwei Definitionen'' (Du difinoj)|aŭtoro=Deutscher Sauna-Bund e.V.|laboro=|lingvo=germane|dato=05.10.2016}}</ref>. En la pli kostaj saŭnoj troviĝas benkoj pluralte kun diversaj temperaturaj zonoj. Oni agrabligas la saŭnadon almiksante odorajn oleojn al akvo en la [[tino]].

Oni ofte eltenas la varmegon nur dum 10-15 minutoj; poste oni forprenas la ŝviton per duŝo. Poste okazas plonĝo en malvarman akvon aŭ malvarmakva duŝado. Oni devas postfari la perditan akvon, sed oni ne drinku.

Post saŭno oni devas varme vesti sin.

== Saŭnaj iloj ==
* forno kun ligna aŭ infra hejtado (aliaj kiel gasa aŭ dizela ne estas konvenaj)
* ŝtonaro por rezervado de varmo, servas surfacon por vaporigo
** longa, konkava, cilindra ŝtono; „koro de la saŭno”
* '''[[tino]]''' kaj '''kulerego''' el ligno aŭ kupro.
* [[betulo|betula]] vergo por instigi la sangocirkuladon
* aromaj, odorigaj oleoj
* [[tuko]]j por sidi sur ilin (ĉefe en publikaj saŭnoj)
* [[benko]]j
* [[termometro]]
* eble [[higrometro]] kaj [[horloĝo]]
* [[lampo]], [[LED]]

== Saŭno kaj sano ==
Saŭnado efikas diversmaniere sur la sanon de homo:
* Trejnado de [[Kardiovaskula sistemo|sangocirkulado]].
* Fortigo de [[imuna sistemo]].
* Forigo de venenaĵoj per ŝvitado, kvietigo de la korpo.
* Bona efiko je la haŭto, kontraŭ dormeco.

La abrupta ŝanĝiĝo de la temperaturo estas malproponita por malsanuloj je [[alta sangopremo]].

== Saŭnaj tipoj ==
[[Dosiero:Fotothek df n-22 0000540 Sauna.jpg|eta]]

=== "Normala" finna saŭno ===
La finna ripozdoma saŭno estas hejtita per [[betulo|betula]] [[ligno]], la urba per elektra [[kurento]]. La urba saŭno estas loketo en [[banejo]], kovrita interne per ligna murkovraĵo.

La ripozdoma saŭno troviĝas ĉe bordo de lago kaj estas aparta dometo. Post saŭnado oni uzas plej ofte la lagan akvon por malvarmetiĝi. Vintre oni tranĉas por tio truon en la glacion. Oni povas ankaŭ uzi neĝon aŭ simple stari en la -20-30 Celsiusgrada malvarmo. Post saŭnado, la malvarma akvo aŭ aero ne estas malvarma, sed agrabla dum kelkaj minutoj.

Nuntempe, en Finnlando troviĝas ĉirkaŭ 2 milionoj da saŭnoj; el tio 1,2 en domoj, la restaĵo en hoteloj, naĝejoj, ripozdomoj.

La finna iama ĉefministro kaj prezidento [[Urho Kekkonen]] naskiĝis en [[1900]] en saŭno. Neniu kuraĝis rifuzi lian inviton por saŭnado el inter la landaj kaj eksterlandaj politikistoj. Li faris la plej gravajn decidojn en la varmega saŭno.

=== Fuma saŭno ===
La fumsaŭno estas ĉiam aparta dometo sen kamentubo, sed kun forno. La hejtado okazas per betula ligno, la fumo eliĝas tra la pordo. Oni povas komenci la saŭnadon post 3-4 horoj, kiam ekzistas jam ardaĵo. La tuta loko estas [[fulgo]]kovrita.

En ĝi ofte troviĝas [[kaldrono]] super la [[fajro]].

=== Infrasaŭno ===
[[Dosiero:Infraszauna 001.jpg|dekstra|eta|200ra|Interno de infrasaŭno.]]
La hejtado de la saŭno okazas per [[infraruĝa radiado]]. La infraruĝaj radioj apartenas al la nevidebla zono de lumo kun [[ondolongo]] de 2-25 [[mikrometro]]j. Ĝi penetras ĉirkaŭ 4&nbsp;cm en la [[haŭto]]n, kie la [[lumo]] transformiĝas al [[varmoenergio]] kaj ĝi varmigas la [[korpo]]n, tiel estigante la senvenenigan, ĉelregeneran efikon.

La infrasaŭno funkcias ĉe pli malalta [[temperaturo]], kio signifas pli agrablan restadon ene. 30-minuta uzo kaŭzas perdon de 900 [[kalorio]]j. Ĝi pli bone formas la korpon, pli efike lozigas la muskolaron, pli bone cirkuligas la [[limfo]]n.

Ĝi havas tre okulfrapan efikon je la haŭto, kiel purigon de poroj kaj revivigo de ĉeloj. La uzo de kuŝa infrasaŭno estas tre komforta sento, la ŝvitado estas triobla al tradicia saŭno, ĝi havas la potencialon de 20-60-obla senveneniga efiko kaj 3-7-oble pli grandas la proporcio de la ne-akvosimilaĵoj en la ŝvitaĵo.

=== Sanariumo ===
En humida varmakva banejo, ankaŭ nomata ''Sanarium'' (laŭ simila banejo kiu estis parto de la banada kulturo en la [[Romia Imperio]]) aŭ ''Biosaŭno'', estas pli malaltaj temperaturoj ol en la klasika finna saŭno, kutime 45 ĝis 60 celsiusaj gradoj, kaj aera [[humideco]] de 40 ĝis 55 procentaĵoj. Sanariumo konsideriĝas malpli streĉa por la homa sangocirkula sistemo kaj ofte kombiniĝas per [[volatila oleo|volatilaj oleoj]] aŭ aparta lumigo (luma terapio). Eblas pli longe resti en Sanariumo ol en kutima saŭno, 14 ĝis 30 minutojn, sed krome laŭ aspekto kaj kutimoj Sanariumo samas al finna saŭnejo. Pro la pli malaltaj temperaturoj uzado de Sanariumo aparte taŭgas por eksaŭnantoj, infanoj, maljunuloj kaj pacientoj kun kardiovaskulaj problemoj.<ref>[http://www.wie-wie.de/ratgeber/3930/was-ist-ein-sanarium.html germana artikolo ''Sanarium – Die sanfte Form der finnischen Sauna'' ("Sanariumo - la milda formo de finna saŭno")]</ref>

== Vaporbanejo kaj saŭno ==
Nature [[vaporbanejo]] similas saŭnon. Sede en la saŭno (seka vaporo) estas pli alta la kutima temperaturo (ĉ. 80-90 celsiusaj gradoj), la relativa vapora enteno estas malpli alta (ĉ. 30 %) ol en la vaporbanejo, kie estas 40-{{GdC|60}}, sed relativa vapora enteno atingas eĉ 80 %. La saŭno forte, la malpli varmega, humida vaporo pli domaĝe ŝvitigas. Boniga efiko de saŭno kaj boniga efiko de vaporbanejo ĉirkaŭe egalas.

Hodiaŭ ekzistas jam plurfunkciaj saŭnaj ĉeloj, kiuj konvenaj por produkti sekan kaj humidan vaporon.

== Rilatoj al Esperanto ==
Kvankam saŭnado intertempe haveblas en ĉiuj industriiĝintaj landoj, turistoj venantaj al Finnlando emas elprovi la originan saŭnadon en la lando mem, kaj la finnlandanoj principe fieras prezenti tiun kulturan apartaĵon al nefinnoj. Esperantistoj ne estas escepto en tio. Tial jam en pluraj internaciaj Esperanto-eventoj en Finnlando komuna saŭnado estis oficialaj programeroj. Organize tio ne ĉiam malfacilas, ĉar gastigi la membrojn de internacia konferenco en nur unu centro de saŭnado postulas kompare grandan centron, kiu probable ne lokiĝas en aŭ rekte ĉe la kongresejo, kaj organizi grandan homgrupon tiel ke ĉiuj komune al- kaj forvojaĝas per grupaj busoj aŭ aliaj publikaj transportiloj necesigas ke ĉiuj sukcesas aranĝi sian saŭnadon tiel ke post lasta varmiĝo restas sufiĉe da ripoza kaj "postsaŭna ŝvita" tempo antaŭ ol revestiĝi kaj kolektiĝi por la retransporto al la kongresejo. Kiam ĉiuj saŭnemaj membroj de la [[IJK 1980|Internacia Junulara Kongreso de somero 1980]] en [[Raŭmo]] grupe transportiĝis al granda saŭna centro, tio tempa organizado ne perfekte funkciis: multaj nefinnaj kongresanoj preferis resti en la saŭnoj ĝis pli-malpli la lasta momento, la organizantoj devis tre peni movigi ĉiujn el la saŭna centro en la busojn revenantajn al la kongresejo, kaj en la busoj la postsaŭnantoj revestiĝintaj ankoraŭ signife ŝvitis, tiel malgraŭ la ekstere varma, somera vetero la busaj fenestroj ĉe la realveno en la kongresejo estis netravideblaj pro la forta aera humideco ene de la busoj.<ref>Laŭ personaj informoj de la IJK-partopreninto ''[[vikipediisto:ThomasPusch|''Thomas Pusch'']]''</ref> El inter la regulaj Esperanto-eventoj aparte atentantaj pri saŭnado ekde la [[1980-aj jaroj]] elstaras la [[Internacia Festivalo]], kiu tradicie klopodas trovi kongresejojn kun internaj saŭnoj kaj naĝejoj. Ankaŭ la ejo de la 31-a Internacia Festivalo 2014-15 en [[Jülich]], [[Nordrejn-Vestfalio]], disponas pri moderna saŭno-centro, kaj la informiloj eksplicite varbas pri tio.<ref>[http://www.internacia-festivalo.de/31a-2014/domo.html reta informilo pri la 31-a Internacia Festivalo 2014-15 en Jülich, Nordrejn-Vestfalio kun aparta mencio de la kongreseja saŭno-centro]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ({{eo}})</ref>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}{{projektoj|commonscat=Sauna}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Vaporbanejo]]
* [[Aromoterapio]]
* [[Malstreĉiĝo]]
* [[Saŭnokonkurso en Heinola]]
* [[Tremolecaj poploj]]

== Eksteraj ligiloj ==
* Teksto [http://www.esperanto.it/kirek/download/tekstoj/teksto_ekal.html "Ek al saŭno!"] en reta lingvokurso pri Esperanto de IEJ, origine el la revuo "Kontakto", n-ro 165 (1998:3) {{eo}}
* [https://uea.org/l/sono.php?n=RE-2019-03-p55.mp3 Kiel konduti en saŭno ?] (voĉlegita artikolo)

{{Elstara}}
{{ADLS|2006|04}}

[[Kategorio:Banejoj]]
[[Kategorio:Ŝatokupoj]]
[[Kategorio:Turismo]]
[[Kategorio:Banoterapio]]