Vidi fonton por Sufiksoj en Esperanto

{{Sufiksoj en Esperanto}}
'''Sufikso''' (de la [[latina]] vorto ''suffixum'', la neŭtra formo de pasinteca pasiva participo pri la verbo ''suffigere'') estas [[afikso]], kiu estas postmetita al alia [[morfemo]], kreante novan signifon. Analogie al tiu signifo iuj esperantistoj proponas la priskriban terminan alternativon '''postafikso''', kiu tamen ĝis nun ne kutimiĝis en la faka literaturo.

En [[Esperanto]] plejofte ĝin sekvas gramatika markilo (''a'', ''oj'', ''us'' k. a.): ''[[:wikt:kateto|kateto]]'', ''[[:wikt:kateta|kateta]]''.

Vorto povas havi pli ol unu sufikson: ''[[:wikt:katideto|katideto]]'', ''[[:wikt:tranĉilingaro|tranĉilingaro]]''.

== Kategorio-sufiksoj ==
Pri la afero jene skribis [[Kálmán Kalocsay]] en la [[Enciklopedio de Esperanto]], sub la gloso "Kategorio-sufiksoj":

{{citaĵo|La o-finaĵo, teorie, entenas en si ĉiujn [[kategorio]]jn de pensado: [[konkreto]] (subkategorio: [[persono]]), [[abstrakto]] (subkategorio: [[kvalito]]) kaj [[ago]], do ĉiujn ĉi ĝi povas signi. Ekzemploj: ''altaj konstruoj'' (konkreto, rezulto de ago); ''li estas mia fiero'' (persono); ''la belo'' (abstrakto); ''dum rapido'' (ago); en ĉi tiuj ekzemploj la [[radiko]] mem ne esprimas la [[ideo]]n per sia radikkaraktero, do la kategorion certigas sole la [[finaĵo]] '''o'''. Tamen, sen la helpo de [[kunteksto]] tiaj [[vorto]]j estas plursencaj, kaj tial la supraj formoj estas uzeblaj prefere nur en [[poezio]]. En la ordinara [[prozo]] oni fiksas la kategoriojn per [[sufikso]]j: '''aĵo''', '''ulo''', '''eco''', '''ado'''. '''Aĵo''' signas konkretaĵon, '''ulo''' personon, '''eco''' kvaliton ĉe [[adjektivo|adjektivaj]] radikoj (''[[:wikt:beleco|beleco]]'') kaj abstrakton aŭ kvaliton ĉe [[substantivo|substantivaj]] radikoj (''[[:wikt:homeco|homeco]]''), '''ado''' agon. La finaĵo '''o''' restas por signi konkreton ĉe substantivaj kaj abstrakton ĉe adjektivaj radikoj. La analizo de ĉi tiuj sufiksoj okazas per simpla apudmeto (analizo epiteta). Do:

* ''[[:wikt:belo|Belo]]'' estas abstrakto belo; ''[[:wikt:beleco|beleco]]'' estas belo eco: kvalito belo; ''[[:wikt:belaĵo|belaĵo]]'' estas belo aĵo: konkreto belo; ''[[:wikt:belulo|belulo]]'' estas belo ulo: persono belo;

* ''[[:wikt:konstruo|Konstruo]]'' estas ago aŭ rezulto; ''[[:wikt:konstruaĵo|konstruaĵo]]'' estas nepre konkreto (rezulto de) konstruo; ''[[:wikt:konstruado|konstruado]]'' estas nepre ago konstruo.

'''Ado''' servas krome por anstataŭi ĉe pluformado de neverbradikaj verboj la elfalintan i-finaĵon:

* ''[[:wikt:marteli|marteli]]'' - ''[[:wikt:martelado|martelado]]''.

'''Aĵo''' ĉe konkretaj, eco ĉe adjektivaj, ado ĉe verbaj radikoj estas propre pleonasmaj. Ĉi tiun pleonasmecon la lingvo uzas por doni al la sufiksoj alian funkcion. Kiel ni vidis, eco signas ĉe adjektivaj radikoj kvaliton (''[[:wikt:malsano|malsano]]'': abstrakto; ''[[:wikt:malsaneco|malsaneco]]'': kvalito de iu malsanulo).

'''Aĵo''' post substantivaj radikoj signifas ripeton aŭ daŭron, precipe kun verba finaĵo, (adi). Ekz.:

* ''[[:wikt:infano|Infano]]'' estas konkreto (persono); ''[[:wikt:infaneco|infaneco]]'' estas infano eco, infano kiel kvalito (stato); ''[[:wikt:infanaĵo|infanaĵo]]'' estas konkreto rilata al infano.

* ''[[:wikt:pafo|Pafo]]'' estas ago; ''[[:wikt:pafado|pafado]]'' estas ago ripetata.

* ''[[:wikt:iro|Iro]]'' estas ago; ''[[:wikt:irado|irado]]'' estas ago daŭra.|[[Kálmán Kalocsay]]|[[Enciklopedio de Esperanto]]}}

== Neoficialaj sufiksoj ==
La listo de la '''neoficialaj sufiksoj''' troviĝas en la [[Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko]]<ref>Vidu la liston de la neoficialaj sufiksoj en la [[PMEG]] de [[Bertilo Wennergren]][https://bertilow.com/pmeg/vortfarado/neoficialaj_afiksoj/sufiksoj/index.html]</ref> .

El la diversaj sufiksoj aplikitaj en la teknika lingvo tri havas ŝancojn eniri la komunan lingvon: '''-oza''', signifanta materian multhavecon por anstataŭi la pezajn -plena, -riĉa; '''-iva''', signifanta kapablon, do estanta la aktiva paralelo de l' pasiva ebla (voliva: volkapabla; elvokiva: elvokkapabla); '''-izi''', en la Veraxa senco: apliki ion al io science aŭ metie, apliki metodon de eltrovinto (ŝtonigi vojon, salizi koloidsolvaĵon, pasteŭrizi lakton, faradizi nervon). Pli kaj pli ĝeneraliĝas la sufikso '''-io''' por landnomoj (Germanio) kaj scienco anatomo-anatomio. KALOCSAY.

Noto de [[M. C. Butler]]. Mi ne kredas, ke -i- estas sufikso. Kaj certe „anatomo“ deriviĝas de „anatomio“ (-iisto, mallongigo -o) kaj ne inverse. Valorus aldoni kelkajn teknikajn sufiksojn -it, hiper-, k.a., pri medicino, botaniko, ĥemio, ks.

== Oficialaj sufiksoj ==
La oficialaj sufiksoj de Esperanto estas <ref>Vidu la liston de la oficialaj sufiksoj en la [[PMEG]] de [[Bertilo Wennergren]][https://bertilow.com/pmeg/vortfarado/afiksoj/sufiksoj/index.html]</ref>:

=== Verbaj ===
* Aktivo: ''-ant-'', ''-int-'', ''-ont-''
* Pasivo: ''-at-'', ''-it-'', ''-ot-''

=== Alispecaj ===
* [[-aĉ-]], [[-ad-]], [[-aĵ-]], [[-an-]], [[-ar-]]
* [[-ebl-]], [[-ec-]], [[-eg-]], [[-ej-]], [[-em-]], [[-end-]], [[-er-]], [[-estr-]], [[-et-]]
* [[-i-]], [[-id-]], [[-ig-]], [[-iĝ-]], [[-il-]], [[-in-]], [[-ind-]], [[-ing-]], [[-ism-]], [[-ist-]]
* [[-obl-]], [[-on-]], [[-op-]]
* [[-uj-]], [[-ul-]], [[-um-]]

==== -ĉj, -nj ====
La signifo kaj uzado de "-ĉj" kaj "-nj" estas por sufikso kiu karesformigas virajn kaj inajn nomojn, respektive. '''-ĉj-''' kaj '''-nj-''' estas la solaj sufiksoj kiuj komenciĝas per konsonanto, kaj ankaŭ la solaj kiuj povas ''ŝanĝi'' la radikvortojn al kiuj ili estas algluataj. Por adapti ilin pli al Esperanta fonetiko, kelkaj (interalie la duopo [[Kálmán Kalocsay|Kalocsay]]-[[Gaston Waringhien|Waringhien]] en [[Plena Analiza Gramatiko]]) estas proponintaj ŝanĝi ilin al '''-uĉj-''' kaj '''-inj-'''. Similaĵoj de "-ĉj" en aliaj lingvoj estas: -lein [-lajn], -erl, -i, -chen [-ĥjen] (germana); -tje (nederlanda); -inho [inju] (portugala); -ito, -cho [ĉo] (hispana).

==== -eg ====
La signifo kaj uzado de "-eg" estas por pligrandigo aŭ pliintensigo. La similaĵoj de "-eg" en aliaj lingvoj estas: kjempe- (norvega); -ão, -ona (portugala lingvo); -an-, -on- (hispana);-on- (itala: libro 'libro' — librone 'librego').

==== -end ====
La signifo kaj uzado estas por "devige". La deveno de "-end" estas de la latina lingvo per [[Ido (lingvo)|Ido]].{{Mankas fonto}}

==Uzado de sufiksoj==
En la libro [[La arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin]] norvega esperantisto [[Otto Prytz]] en sia artikolo ''Sistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj'' analizas la funkciadon de [[sufikso]]j en Esperanto;<ref>[[Otto Prytz]], ''Sistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj'', En: La arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin, Roterdamo, 2010, UEA (ISBN 978-92-9017-113-3) pp. 386-304.</ref> por tio sinjoro Prytz komparas tion kun la sistemo en la [[hispana lingvo]] aldonante ekzemplojn de aliaj etnolingvoj. Dekomence li skize difinas la necesajn konceptojn de [[vorto]], gramatika finaĵo, [[Radiko (lingvo)|radiko]], radikaĵo, [[prefikso]], sufikso kaj afikso. Sufiksoj en etnolingvo povas esti derivaj (kiuj "modifas la signifon de la radikaĵo kaj eĉ povas pasigi la vorton al alia vortklaso" kaj taksaj;<ref>La arto..., pp. 387-390.</ref> kelkaj povas esti kaj kaj. Ĉe kelkaj derivaj estas ofta ŝanĝo de genro (en hispana adjektoj kaj aĵ-nomoj havas genron). Kelkaj derivitaj vortoj leksikiĝas kaj tiel "[E]n ju pli da leksikiĝintaj unuoj partoprenas unu sama sufikso, des malpli produktiva ĝi fariĝas."<ref>La arto..., p. 391.</ref> En Esperanto sufiksoj povas aperi kiel radikoj, havas signifon tre bone difinitan kaj kovras po unu saman signifoparcelon. Tiel la uzo estas diferenca: Esperantaj derivaĵoj estas pli unusencaj, oni devas elekti pli precizan esprimon kaj la derivado estas pli multe uzata. Kelkaj derivitaj vortoj, kiel vortaro, arbaro, lernejo kaj preĝejo leksikiĝis kaj se tio "daŭros, la sufiksoj riskas perdi sian produktivecon". Oni devos memori, kiuj derivaĵoj jam estis "okupitaj", kaj elekti inter naturalismo kaj skemismo, el kiuj unua furoras en faka lingvaĵo ([[moskeo]] kontraŭ islama preĝejo). Indos meza vojo.<ref>La arto..., p. 393.</ref>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[prefiksoj en Esperanto]]
* [[vortfarado]]
* [[Kálmán Kalocsay]]
* [[Pri Landnomoj – La sistemo de Dro Zamenhof. Rimarkoj pri la Propraj Nomoj en Esperanto kaj ilia transskribo]]
<br>
{{EdE|S}}

[[Kategorio:Sufiksoj en Esperanto]]

[[en:Esperanto vocabulary#List of lexical suffixes]]