Vidi fonton por Luno

{{Prisupre|pri=la natura satelito de la Tero|pli ĝenerala signifo|Natura satelito|geometria figuro|Luno (geometrio)|apa=Luna}}
{{Informkesto astronomia objekto
 |Nomo = Luno [[Dosiero:Decrescent symbol (heavy white).svg|24px|☾]]
 |Kategorio = Natura satelito
 |Ĉefplanedo = Tero
 |Numero = I
 |Bildo = Full Moon Luc Viatour.jpg
 |Dato_de_malkovro = [[Pratempo]]
 |Unua_superflugo = [[Luna 1]]<br />({{daton|4|januaro|1959}})
 |Unua_enorbitiĝo = [[Luna 10]]<br />({{daton|3|aprilo|1966}})
 |Unua_surteriĝo = [[Luna 9]]<br />({{daton|3|februaro|1966}})
 |Unua_homa_surteriĝo = [[Apollo 11]]<br />({{daton|21|julio|1969}})
 |Unua_homo = [[Neil Armstrong]]
 |Granda_duonakso = 384 399 km
 |Periapsido = 363 104 km
 |Apoapsido = 405 696 km
 |Discentreco = 0,0549
 |Periodo = 27,321582 tagoj
 |Periodo_sinoda = 29,530589 tagoj
 |Cirkulrapido = 1,022 km/s
 |Klinangulo = 5,145° (rilate al la ekliptiko)
 |Diametro = 3474,20 km
 |Diametro_ekv = 3476,28 km
 |Diametro_pol = 3471,94 km
 |Plateco = 0,00125
 |Areo = 3,793 × 10<sup>7</sup> km<sup>2</sup>
 |Volumeno = 2,1958 × 10<sup>10</sup> km<sup>3</sup>
 |Maso = 7,3477 × 10<sup>22</sup> kg
 |Denso = 3346,4 kg/m<sup>3</sup>
 |Falakcelo = 1,622 m/s<sup>2</sup>
 |Liberiga_rapido = 2,38 km/s
 |Rotacia_periodo = [[Kaptita rotacio]]
 |Aksa_kliniteco = 6,687°
 |Albedo = 0,12
 |Temperaturo = (poluso ĝis ekvatoro)
 |Temperaturo_min = 70 K ĝis 100 K
 |Temperaturo_ave = 130 K ĝis 220 K
 |Temperaturo_maks = 230 K ĝis 390 K
 |Videbla_magnitudo_min = -2,5
 |Videbla_magnitudo_maks = -12,9
 |Angula_diametro_min = 29,3'
 |Angula_diametro_maks = 34,1'
}}
La '''Luno''' estas la sola [[natura satelito]] de la [[Tero]], kaj la kvina plej granda satelito en la [[Sunsistemo]].

La averaĝa centr-al-centra distanco de la Tero al la Luno estas 384.403 [[km]], proksimume tridekoble la [[diametro]]n de la Tero. La diametro de la Luno estas 3.474&nbsp;km, iom pli ol [[-on-|kvarono]] de tiu de la Tero. Ĉi tio signifas, ke la [[volumeno]] de la Luno estas proksimume 2 elcento de tiu de la Tero. La tirforto de [[gravito]] ĉe ĝia surfaco proksimume 17 elcentoj de tiu de la Tero. La Luno faras kompletan [[orbito]]n ĉirkaŭ la Tero dum 27,3 tagoj (orbita periodo), kaj periodaj varioj en la geometrio de la Ter-Lun-Suna sistemo estas respondecaj por lunfazoj, kiuj ripetiĝas dum 29,5 tagoj ([[sinoda periodo]]).

La Luno estas la sola astro, al kiu vojaĝis homoj, kaj sur kiu homoj surfaciĝis. La {{daton|21|julio|1969}} la usonaj astronaŭtoj [[Neil Armstrong]] kaj [[Buzz Aldrin]] surluniĝis kaj fariĝis la unuaj homoj, kiuj vizitis alian mondon.

== Origino ==
Ekzistas diversaj teorioj pri la deveno de la Luno.

Oni devas konsideri, ke la Luno ne nur estas pli malgranda ol la Tero, sed tre malsama. La Tero havas rokan surfacon kun likva akvo
kaj kernon el likva fero, kiu kaŭzas, ke la Tero estas magneta, sed la Luno estas entute
rokeca. Mankas al ĝi surfaca akvo, aero, magnetosfero,
kontinentoj kaj vivo. Ĝi estas mondo tute morta kaj senŝanĝa, escepte de [[meteoroido|meteoroidaj]] influoj. Ĉar ĝi estas tiel malsama, la Luno klare ne naskiĝis same kiel la Tero.

La nuna plej populara [[teorio]] diras, ke la Tero, kiam ĝi estis juna,
estis fendita de alia [[planedo]] kaj granda bulo de ĝia roko fariĝis la
Luno. La Luno ja estas kiel la roka parto de la Tero. Eĉ nun la Luno
tre malrapide malproksimiĝas for de la Tero.

Laŭ alia teorio la Luno estas astro kaptita de la Tero. Sed la
fiziko de tia kapto ne estas klara.

== Fizikaj kondiĉoj ==
Ĉiu objekto estas proksimume 6-oble pli malpeza sur la Luno ol sur la Tero (laŭ rilato de falakceloj sur la astroj).

Sur la Luno preskaŭ ne ekzistas [[Atmosfero|atmosfero]].

Ĉar akso de rotacio de la Luno estas preskaŭ perpendikla rilate plato de la [[ekliptiko]], en la Luno ne ekzistas rimarkebla diferenco inter [[sezono]]j de la jaro. Sed temperaturo de surfaco de Luno estas tre diferenca tage kaj nokte, ĉar tagnokto de la Luno estas longa (ĉirkaŭ 1 nia monato) kaj atmosfero preskaŭ ne ekzistas (varmo facile venas kaj foriras kiel radiado).

Iuj partoj de surfaco de la Luno estas mallumaj, sed aliaj estas lumaj. Tradicie la mallumaj partoj estas nomataj "maroj", kvankam nun oni konas, ke tie ne estas akvo. La lunaj maroj estas pli malaltaj teritorioj kaj estas mallumaj dank'al solidiĝinta [[lafo]] sur ili.

Sur surfaco de la Luno estas multe da [[alfrapa kratero|alfrapaj krateroj]], ĉar atmosfero ne detruas ilin.

=== Duobla planedo ===
Tiu estas la nomo kiun kelkaj sciencistoj donas al la sistemo Ter-Luno pro la senmezura grando kiu montras la satelito rilate al la respektiva planedo, nur 81 fojojn pli malgranda laŭ maso kaj nur 3,6 fojojn pli malgranda laŭ diametro (se la planedo estus de la grando de korbopilko, la Luno estus kiel tenispilko). Tiu aserto estas apogita sur la rilatoj ekzistantaj inter la diversaj planedoj de la Sunsistemo kaj iliaj satelitoj, variaj tiuj inter la 3,6/1 fojojn pli malgrandaj de la Luno kaj la 8924/1 de la satelito XIII Leda rilate al Jupitero. Aliaj rilatoj estas jenaj: V Miranda 105/1 rilate al [[Urano (planedo)|Urano]], II Deimos 566/1 rilate al [[Marso (planedo)|Marso]] kaj I Ío de 39/1 rilate al Jupitero.

Tiu nomaserto estas apogita sur la neekzistado de aliaj naturaj satelitoj kiuj orbitas ĉirkaŭ la Tero, ĉar plej ofta estas ke ekzistas neniu (ekzemple ĉe [[Merkuro (planedo)|Merkuro]] aŭ ĉe [[Venuso (planedo)|Venuso]]) aŭ ke ekzistas multaj el ili kiel okazas ĉe la planedoj de la tipo jupitera. Tiukadre, kiam oni diras, ke la Tero priskribas elipson ĉirkaŭ la Suno, en la realo oni devus diri, ke la orbito estas markita de la centro de la sistemo Ter-Luno. Ambaŭ astroj, kunigitaj per nevidebla akso, formas io kvazaŭ sensimetria haltero kiu orbitas ĉirkaŭ sia gravitocentro.

Ĉar la maso de la Tero estas tre supera al tiu de la Luno, tiu centro, nomita "baricentro", kiu dividas la komunan mason en du egalaj partoj, estas ene de la interno de la tera globo, je ĉirkaŭ 4 683 km de ties centro. Tiel, 26 fojojn jare, la Luno pasas alternative de unu al la alia flanko de la terorbito. De tiuj konsideroj, oni deduktas, ke la movoj de la Luno estas multe pli kompleksaj ol tio kion oni supozas, estante necesa por determini precize la realajn movojn de la Luno la konsidero de 1 475 neregulaĵoj en la diversaj lunmovoj kaj kiuj inkludas la perturbojn de ties orbito okazigitaj de la altiro farita de la ceteraj astroj de la sunsistemo, speciale de Venuso (la plej proksima) kaj de Jupitero (la de plej malgranda maso), same kiel inter aliajn la delongan akcelon de la movado de la Luno.

=== Vivo ===
Laŭ moderna scio, nenia [[vivo]] ekzistas sur la Luno. Sen aero, sen likva akvo, ĝi estas akre malvivema medio.

=== Libracio ===
[[Dosiero:Lunation_animation_April_2007.gif|eta|dekstra|Animacio de aspekto de Luno dum unu monato. [[Fazo de Luno|Fazoj de Luno]] ne estas montritaj.]]
{{Ĉefartikolo|Balancado de Luno}}
''Balancado de satelito'' (ofte temas pri Luno) aŭ ''libracio'' estas malrapida oscilo (reala aŭ ŝajna) de satelito. Kvankam rivolua periodo de Luno ĉirkaŭ Tero egalas al rivolua periodo de Luno ĉirkaŭ ĝia akso, la balancado donas eblecon vidi en diversaj tempoj de monato iomete diversaj partoj de lunsurfaco, kaj do de Tero entute videblas 59% de lunsurfaco. Tio okazas pro tio, ke Luno turniĝas ĉirkaŭ ĝia akso kun konstanta rotacirapido, sed ĉirkaŭ Tero kun nekonstanta, ĉar Luno iros laŭ ne cirkla, sed elipsa orbito.

=== Superluno ===
{{Ĉefartikolo|Superluno}}
En la [[astronomio]] kaj [[astrologio]], la [[Perigeoluno]], '''Superluno''' aŭ '''granda luno''' estas [[plenluno]] ĉe kiu la distanco al la [[Tero]] estas la plej malgranda ([[perigeo]]). La distanco de la luno varias ĉiumonate inter proksimume 405&nbsp;500&nbsp;km kaj 363&nbsp;345&nbsp;km pro ĝia elipsa [[orbito]] ĉirkaŭ la tero. La punkto kie la luno estas plej malproksima de la tero nomiĝas ''[[apogeo]]''. La averaĝa distanco inter la tero kaj la luno estas 384&nbsp;450&nbsp;km. Astrologo Richard Nolle uzis por la unua fojo la nomon ''superluno'' en 1979.

== La Luno por la Tero ==
=== Lunfazoj ===
[[Dosiero:Lunfazoj.png|eta|maldekstre|<!--La fazoj de Luno, vidataj de nordo kaj de sudo-->]]

De la Tero, oni vidas la Lunon pasi tra diversaj fazoj, kiuj ripetiĝas dum 29,5 tagoj ([[sinoda periodo]]). Ĉefaj [[luna fazo|lunfazoj]] nomiĝas: la novluno (kiam la Luno estas malluma), la kreskanta duonluno (aŭ unua kvarono), la plenluno, la malkreskanta duonluno (aŭ tria kvarono).

=== [[kaŝita flanko de la luno|Kaŝita flanko]] ===
Ĉar la daŭro de la luna tago egalas tiun de la luna [[orbita periodo]], la Luno ĉiam direktas la saman flankon al la Tero. Pro kelkaj geometriaj kaj orbitaj fenomenoj tiu flanko ne estas tute konstanta, kaj oni povas vidi el la Tero ĉirkaŭ 55 procentojn de la luna surfaco (vidu [[Balancado de Luno]]). La cetero estis absolute nekonata ĝis la {{dato|7|oktobro|1959}}, kiam la sovetia [[sondilo]] [[Luna 3]] transsendis la unuajn fotojn de la [[kaŝita flanko de la luno|dorsa flanko]]. La {{daton|10|novembro|1966}} la usona [[sondilo]] [[Lunar Orbiter]] 1 sendis pli bonkvalitajn bildojn el ĉirkaŭluna orbito.

[[Dosiero:Moon-galileo-color.jpg|eta|maldekstra|La kaŝita flanko de Luno, kun la videbla flanko ĉe la dekstra]]
[[Dosiero:047 - Kio kaŭzas tajdojn - scivolemo - noaa.webm|eta|"Kio kaŭzas tajdojn?" - video de la jutuba kanalo [[Scivolemo (projekto)|Scivolemo]].]]

=== Influo al la Tero ===
[[Dosiero:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|eta|dekstra|[[Terleviĝo]]: [[Tero]] kaj Luno viditaj de [[Apollo 8]].]]
[[Dosiero:Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|eta|dekstra|Luno kaj [[Tero]] viditaj de [[kosmopramo]].]]
[[Gravito]] de la Luno estigas [[tajdo]]jn sur la [[Tero]]. Tio signifas ne nur malaltan kaj altan tajdojn de maroj, sed ankaŭ leviĝon kaj malleviĝon de [[termantelo]].

Liberigita energio de tajdoj venas de [[terrotacio|turniĝo de la Tero]] kaj rilata turna [[movokvanto]] aldoniĝas al [[angula movokvanto]] de la Luno. Tial plilongiĝas nuntempe daŭro de [[diurno]] de ĉirkaŭ 20&nbsp;mikrosekundoj jare. En fora estonteco, se ne malfaciligus aliaj eventoj en la Sunsistemo, la [[ligita rotacio|rotacio estus ligata]] al la Luno, kaj la Tero montrus al la Luno ĉiam sama flanko; distanco inter la Tero kaj la Luno estus ĉirkaŭ duoble pli granda ol nuntempe (pro la transiĝinta movokvanto).

Krom la videbla lumo, la Luno spegulas de la [[sunradiado]] ankaŭ parton de ties varmo al la Tero. Tia tervarmigo mezuras tamen nur tri centonojn da celsiaj gradoj de diferenco inter la plenluno kaj la novluno.<ref>br-online.de: [https://web.archive.org/web/20040817215122/http://www.br-online.de/wissen-bildung/artikel/0407/31-zweiter-vollmond/index.xml ''Zweiter Vollmond im Juli'' (Dua julia plenluno)], de aprilo 2007</ref>

=== Influo al vivuloj ===
[[Dosiero:Self-portrait by moonlight b.jpg|eta|Ĉu efikas la Luno al observanto?]]
Ne ekzistas sciencaj studoj pri la influo de la Luno, ekzemple al [[nasko]]j, [[akcidento]]j, [[operacio|operacikomplikaĵoj]], [[sinmortigo]]j aŭ similaj.
Kontraŭe ekzistas pluraj studoj kiuj malpruvas tion.<ref>Asocio Kuffner-Sternwarte: [http://dermond.at/mondphasen.html Studoj malkonfirmas luninfluojn]</ref>

Tamen iuj homoj, ekzemple pri [[agrikulturo]] kaj [[arbara mastrumado]], jam deantikve atentas, ke iuj laboroj en la naturo estu farataj dum "ĝusta" lunfazo.

Ĉe iuj specioj de [[anelidoj]] (ekzemple la [[palolo]]), [[krabo]]j kaj [[fiŝo]]j (''Leuresthes'') [[reproduktado]] estas forte ligita al la ŝanĝo de lunfazoj.

[[Migrobirdoj]] (vidu sube pri kaprimulgoj) kaj iuj specioj de noktagadaj [[insekto]]j uzas la Lunon por [[navigacio]].

==== Kaprimulgoj kaj Luno ====
Ĵusa studo montris la rilaton inter [[kaprimulgo]]j (''Caprimulgus europaeus'') kaj la cikloj de la Luno pri la manĝado kaj migrado. El informoj pri 39 individuoj kontrolitaj per geolokigiloj en [[Svedio]] fare de esploristoj de la Universitato de [[Lund]] oni konstatis, ke kaprimulgoj manĝis 2,5 fojojn pli dum la noktoj de [[plenluno]] ol dum noktoj sen lunlumo; evidente bona lumo faciligas la predadon. Plej interese oni registris, ke la ekflugo al aŭtuna elmigrado okazis en grandaj grupoj tuj post plenluno, foje 100 % el la lokaj populacioj; evidente dum plena lumo la birdoj plenigis la grasrezervojn necesajn por la longaj migroflugoj.<ref>"Noticias científicas", ''Aves y naturaleza'', [[Madrido]], nº 31, 2020, paĝo 18. Citita el Norevik, G. kaj aliaj (2019) "The lunar cycle drives migration of a nocturnal bird". ''PLOS Biology'', 17 (10): e3000456: DOI: 10. 1371/journal.pbio.3000456</ref>

=== Luna ĉielarko ===
Nokte, pro kunestiĝo de [[lunlumo]] kaj pluveroj povas estiĝi [[luna ĉielarko]], kiu funkcias tute laŭ la sama fizika principo kiel kutima suna [[ĉielarko]].

== Ĉielo vidata de la Luno ==
Por observanto estanta sur la Luno ĉielo estas nigra eĉ tage (ĉar sur la Luno preskaŭ ne ekzistas atmosfero). Sed steloj estas vidataj tage nur de mallumigitaj lokoj. La Suno estas vidata kiel rondo de la sama grandeco ol de la Tero, sed blanka kaj nemulte pli hela ol de la Tero.

La Tero en ĉielo de la Luno estas ĉirkaŭ kvaroble pli granda ol la Luno en ĉielo de la Tero. Fazo de la Tero por observanto sur la Luno estas kontraŭa rilate fazo de la Luno por observanto sur la Tero. Ekzemple, kiam sur la Tero estas plenluno, sur la Luno estas "novtero" (preskaŭ tuta disko de la Tero estas malluma); kiam sur la Tero estas novluno, sur la Luno estas "plentero" (preskaŭ tuta disko de la Tero estas luma); kiam ni vidas kreskantan lunarkon, imagata loĝanto de la Luno vidas malkreskantan neplenan Teron.

Ĉar la Luno ĉiam direktas la saman flankon al la Tero, de la Luno la Tero estas vidata ĉiam en la sama loko de la ĉielo. Sed [[Balancado de Luno|balancado]] kaŭzas malrapidajn malsimplajn movojn de la Tero ĉirkaŭ iu punkto de la ĉielo. Rezulte en iuj lokoj de la Luno la Tero de tempo al tempo leviĝas kaj subiras. Sed de la pli granda parto de surfaco de la Luno la Tero estas aŭ ĉiam vidata en ĉielo, aŭ neniam vidata.

Kiam sur la Tero estas observata [[luna eklipso]], sur la Luno estas observata suna eklipso: la Tero ŝirmas la Sunon. Tia eklipso estas multe pli longa ol [[suna eklipso]] sur la Tero, ĉar la Tero estas vidata de la Luno kiel multe pli granda ol la Suno (kaj ol la Luno de la Tero). Dum tia eklipso atmosfero de la Tero estas vidata de la Luno kiel ruĝa ringo. Kiam sur la Tero estas observata suna eklipso, imagata observanto sur la Luno povas vidi nur malgrandan nigran makulon moviĝantan sur disko de la Tero.

== Historio ==
La Luno estas la plej hela ĉielobjekto post la [[suno]] kaj facile videbla per la nura okulo. Ankaŭ la ŝanĝo de la diversaj lunfazoj de [[plenluno]] ĝis [[novluno]] estas tre bone observeblaj.

=== Mitologio ===
[[Dosiero:Moon symbol (planetary color).svg|frameless|upright=0.25|maldekstra|☾ ]]
[[Dosiero:Luna statue.jpg|eta|250ra|[[Romia imperio|Romia]] skulptaĵo de la diino [[Luno (mitologio)|Luno]], '''Seleno''' en la [[helena mitologio]].]]
En ĉiuj [[arkeologio|arkeologie]] esploritaj [[kulturo]]j troveblas indikoj pri granda kulta signifo de la Luno al la tiamaj homoj. La Luno kutime reprezentis iun [[dio]]n, ĉu ina (kiel ekzemple [[Bendis]] ĉe la [[trakoj]]; [[Isis]] ĉe la [[antikva Egiptio|egiptoj]]; [[Selene]], [[Artemiso]] kaj [[Hekate]] ĉe la [[grekoj]]; [[Luna]] kaj [[Diana]] ĉe la [[romianoj]]), ĉu vira (kiel [[Nanna]] en [[Sumero]]; [[Thot]] en [[antikva Egiptio]]; [[Cukijomi]] en [[Japanujo]]; [[Tekiztekatl]] ĉe la [[aztekoj]]; [[Mani]] ĉe la [[ĝermanoj]]). Aktualaj [[novpaganismo|novpaganoj]] kultas la Luno kiel aspekton de la Ŝanĝanta [[Diino]].

Preskaŭ ĉiam Suno kaj Luno havis kontraŭajn seksojn, kvankam ĝi povis varii. En la imperia [[Ĉinujo]] la Luno estis [[simbolo]] de okcidento, [[aŭtuno]] kaj ineco ([[jino kaj jango|jino]]).

Ofta ideo estas tiu pri la tri [[aspekto]]j aŭ [[vizaĝo]]j de la lundiino: dum kreskanta Luno la junulino [[sekseco|seksecplena]], dum plenluno la [[fekundeco|fekunda]] [[patrino]] kaj dum malkreskanta Luno la maljuna virinaĉo aŭ la sorĉistino kun potenco sanigi, kiel ekzemple ĉe la [[grekoj]] ([[Artemiso]], [[Seleno]] kaj [[Hekato]]) kaj ĉe la [[keltoj]] ([[Blodeuwedd]], [[Morrigan]] kaj [[Ceridwen]]).

En [[alkemio]] kaj [[heraldiko|blazono]], la Luno asociiĝas al la metalo [[arĝento]].

=== Kalendaro ===
Krom la mita adoro de la Luno, niaj prauloj jam delonge uzis la regulan kaj facile videblan ritmon de la Luno por priskribi tempoperiodon kaj kiel bazo de [[kalendaro]]. Ankoraŭ nuntempe la [[islamo|islama]] kalendaro baziĝas je luna jaro kun 354&nbsp;tagoj (12&nbsp;sinodaj monatoj).

Kiam estiĝis [[agrikulturo]], kreskis la signifo de la sezonoj por semado kaj [[rikolto]]. Por respekti tion oni unue laŭbezone, kaj poste laŭ fiksitaj formuloj, kiel ekzemple la [[metona ciklo]], aldonis kromajn monatojn, kiuj sinkroniigis lunjaron al sunjaro. Baziĝas je tiu [[lunsuna kalendaro|lunsuna]] skemo ekzemple malnova [[atika kalendaro|atika]] kaj [[juda kalendaro]]j.

Inter la malnovaj altaj kulturoj nur la egiptoj havis nuran sunjaron kun 12 monatoj po 30 tagoj kaj kvin kromaj tagoj, kio estas sen rilato al la sinoda monato de 29,5&nbsp;tagoj. Verŝajne ĉar por la egipta kulturo estis necesegaj la ekzakta antaŭanonco de la inundoj de la [[Nilo]] kaj do de la sunjaro.

La ankoraŭ nuntempe uzata sep-taga [[semajno]] baziĝas verŝajne je la tempa sinsekvo de la kvar ĉefaj lunfazoj (novluno, kreskanta duonluno, plenluno kaj malkreskanta duonluno). La tago [[lundo]] nomiĝas laŭ la Luno.

En [[kristanismo]], la [[epakto]] ({{lang-la|epacta}}) estas la aĝo de la Luno en la unua tago de la [[jaro]]. Ĝi utilas por [[Kalkulo de la dato de Pasko|kalkuli la daton de Pasko]].<ref name="Roegel">{{citaĵo el la reto | persona nomo = Denis | familia nomo=Roegel | dato = 2004-11-24 | titolo = The missing new moon of A.D. 16399 and other anomalies of the Gregorian calendar | url = https://members.loria.fr/Roegel/loc/epact19.pdf | lingvo = en}}</ref>

=== Unuaj bildigoj ===
[[Dosiero:Nebra Scheibe.jpg|eta|maldekstra|[[Ĉieldisko de Nebra]].]]
La plej malnova konata bildo de la luno estas ĉirkaŭ 5.000 jarojn malnova luna mapo el la [[irlando|irlanda]] [[Knowth]].

Alia historie grava bildo estas la [[ĉieldisko de Nebra]] retrovita en [[Germanujo]] en [[1999]], el ĉirkaŭ la jaro [[1600 a.K.]]

La ŝtonmonumento de [[Stonehenge]] eble estis ĉiela observejo kaj tiel konstruita, ke apartaj pozicioj de la Luno estis antaŭanonceblaj aŭ difineblaj.

=== Scienca observado ===
[[Dosiero:MoonMap1.jpg|eta|Desegnita lunmapo el la jaro [[1881]] (''[[Ĝenerala Atlaseto de Andree]]'')]]
Unu el la unuaj lunaj mapoj estis, en [[1647]], ''Selenographia'' fare de [[Johannes Hevelius]]. Ankaŭ [[Giovan Battista Riccioli]] verkis pri la "geografia" terminologio de la Luno.
Pro la kreado de la [[lorno]] komencis pli detala esploro de la luno ĉirkaŭ [[1650]].

En [[1791]] estiĝis la ''Selenotopografio'' de [[Hieronymus Schröter]].

[[ĉefa fokusa distanco|Longfokusdistanca]] [[fotado]] estiĝis ĉirkaŭ [[1890]].

=== Scienca esplorado ===
La unua artefarita objekto, kiu pasis proksime al la Luno estis [[Luna 1]] de [[Sovetunio]]; la unua artefarita objekto kiu trafis la surfacon estis [[Luna 2]]; kaj [[Luna 3]] faris la unuajn fotaĵojn de la [[kaŝita flanko de Luno]]. Ĉi tiuj eventoj ĉiuj okazis en [[1959]]. La unua kosmoveturilo, kiu sukcese mole surluniĝis estis [[Luna 9]] ; kaj la unua senpilota veturilo, kiu orbitis la Luno estis [[Luna 10]] , ambaŭ en [[1966]].

La usona programo Ranger (1961-1965) rekte lanĉis kontraŭ la Luno serion de kosmoŝipoj de fota rekonado. Nur Ranger 7, 8 kaj 9 sukcesis atingi sian celon. La programo Lunar Orbiter lanĉis kvin senhomajn kosmoŝipojn al luna orbito inter la jaroj 1966-1967 por kartografiado kaj helpado al la [[Projekto Apollo]] por meti personon sur la Luno, historia mejloŝtono kiu estis atingita per la alveno de la [[Apollo 11]] la 20an de julio 1969 kiu estis elsendita al la tuta planedo el la diversaj instalaaĵoj de la Reto de la Profunda Spaco. 

[[Dosiero:Mooncolony.jpg|eta|Longtempa bazejo estas konsiderata kiel sekva paŝo en esplorado kaj [[koloniigo de Luno]].]]
La [[Usono|usona]] [[projekto Apollo]] faris la solan ĝisnunan kunhoman mision, rezultante je ses surfaciĝoj inter [[1969]] kaj [[1972]]. La {{daton|21|julio|1969}} la usonaj astronaŭtoj [[Neil Armstrong]] kaj [[Buzz Aldrin]] dum la misio [[Apollo 11]] surluniĝis kaj fariĝis la unuaj homoj, kiuj vizitis alian mondon. Sume 12 homoj surluniĝis dum ĉi tiu kaj la kvin sekvaj vojaĝoj ĝis [[1972]]. Kun la fino de la projekto Apollo homa esplorado de la Luno tre malpligrandiĝis, limiĝante nur per senhomaj misioj. En 21-a jarcento kelkaj landoj anoncis planojn sendi homojn aŭ robotajn kosmoŝipojn al la Luno.

Al la projekto Ranger sekvis la projekto Surveyor kiu post la Luna 9 sukcesis atingi mildajn surlunigojn de senhomaj kosmoŝipoj.

La usonaj kosmoŝipoj Clementine kaj Lunar Prospector, la japanaj Hiten kaj Selene, la eŭropa sondilo [[SMART-1]], la ĉina [[Chang'e 1]] kaj la barata Ĉandrajaan-1 faris rondiron ĉirkaŭ la Luno, abandonita ekde 1973. Ilia misio estis detekti la ĉeeston de alkvovaporo miksita kun luna polvo devena de kometoj kiuj estis frapintaj proksime de la lunaj polusoj en krateroj kie neniam ili estas lumigitaj de la Suno. En septembro 2009, oni anoncis, ke barata la sondilo Ĉandrajaan-1, kiu orbitis ĉirkaŭ la Luno, detektis fajnegajn tavoletojn de akvo en la surfaco.<ref> Jonathan Amos [https://www.bbc.com/mundo/ciencia_tecnologia/2009/09/090924_1145_agua_luna_gtg Detectan suelo "húmedo" en la luna] BBC News, 24a de septembro 2009, Alirita la 20an de aŭgusto 2024.</ref>

== La Luno en amasa kulturo ==
=== En literaturo ===
[[Dosiero:Arrivee Projectile DTAL.jpg|eta|maldekstre|230ra|La obuso sendota al la Luno en "De Tero al Luno" ([[1865]]).]]
* [[Jules Verne]], "De Tero al Luno" ([[1865]]) kaj "Ĉirkaŭ la Luno" ([[1870]]). 
** ''De la Terre à la Lune, trajet direct en 97 heures 20 minutes'' (De Tero al Luno, rekta vojo en 97 horoj kaj 20 minutoj) estas romano de [[sciencfikcio]] de Jules Verne, aperinta en 1865. Ĝi rakontas kiel, post la fino de la [[Usona Enlanda Milito]], asocio de artileriistoj kaj sciencistoj ligitaj al la militindustrio klopodas por sendi al la Luno obuson okupitan de tri homoj. ''De la Terre à la Lune'' formas la unuan parton de diptiko, kiu kompletiĝis per ''Autour de la Lune'', aperinta kvar jarojn poste. Tiu verko estas inter la plej konataj romanoj de Jules Verne. Ĝi iĝis referenco en la fako de la sciencfikcio, kun nombraj sekvaĵoj kiel la romano de [[H. G. Wells]], ''[[The First Men in the Moon]]'', en 1901. Krome la romano estis adaptita ofte al kino kaj al televido, ekde jam en 1902 kun [[Georges Méliès]] kaj lia ''Voyage dans la Lune'' (Vojaĝo al la Luno) de [[Georges Méliès]]. 
** ''Autour de la Lune'' same estas romano de [[sciencfikcio]] de Jules Verne, aperinta en 1869. Temas pri la sekvo de ''De la Terre à la Lune'', aperinta en 1865. Per obuso lanĉita el [[Florido]] per giganta kanono Columbiad, Michel Ardan, Impey Barbicane kaj la kapitano Nicholl estas en orbito ĉirkaŭ la Luno; ili malkovras la atmosferon kaj la kaŝitan flankon, kie ili pensas vidi urbojn, apenaŭ montritajn per la lumo de asteroïdo kiu trapasas sian itineron. Tiu hazardo devojigas ilian vojon, ankaŭ permesante ilin eliri el la luna altiro kaj reveni sendamaĝe el la Tero kie ili surmeriĝas. 

[[File:Konstantin Tsiolkovsky with his steel dirigibles in his garden.jpg|thumb|dekstre|[[Konstantin Ciolkovskij]] kun siaj ŝtalaj kosmoŝipoj en sia ĝardeno, 1913.]]
* [[Konstantin Ciolkovskij]], "Ekster la Tero" ({{lang-ru|"Вне Земли"}}, [[1918]]) kaj [[:s:На Луне (Циолковский)|"Sur la Luno"]] ({{lang-ru|"На Луне"}}, [[1887]]). Krom sciencfickcia verkisto, li estis ĉefe sciencisto, astronomo, matematikisto, fizikisto, filozofo kaj inventisto, eltrovinto de kosmonaŭtiko. Li estis la unua, kiu proponis por la raketo esploruzi likvajn materialojn (hidrogeno, oksigeno kaj karbonhidrogenoj). La pinto de lia laboro estis la raketa bazformulo, kiun li publikigis en 1903 en la rusa periodaĵo: "Scienca Panoramo" sub la titolo: "Esploro de la kosmo per reakciaj aparatoj". Krom la detala laboro pri la likvaĵa raketa propulsio, fridigo de brulĉambro, direktado de la raketo per turbina direktilo kaj turbodirektado, donis li per la raketo bazformulon ankaŭ la principon de plurŝtupa raketo je scienca bazo.

* ''The Moon and Sixpence'' (La Luno kaj ses pencoj) estas novelo de la angla verkisto [[William Somerset Maugham]], publikigita en 1919. Ĝi rakontas la historion de la financisto Charles Strickland, kiu abandonas sian familion por dediĉi sin al pentrarto en [[Tahitio]]. Tie Strickland sekvas la aventurojn kaj malfacilaĵojn de la franca pentristo [[Paul Gauguin]], lian kritikon de la Malnova Mondo kaj la artefaritan paradizon de natura socio. Adaptaĵoj de la novelo de Maugham estis samnome la unua filmo reĝisorita de Albert Lewin, en 1942, kun ĉefaktoroj Herbert Marshall kaj George Sanders; kaj poste televida filmo de [[Laurence Olivier]] (1959). 

* ''Der Mond'' (La Luno, 1939) estas unuakta [[opero]] kun muziko kaj germanlingva [[libreto]] de [[Carl Orff]], bazita sur ferakonto de la [[fratoj Grimm]]. Kvar friponoj ŝtelas la Lunon por alporti ĝin al sia lando, kiu ne havis lunon. Sed ili mortas kaj kunportas la lunon al sia tombo, pro kio Sankta Petro venas al la malsupra mondo por rekuperi kaj pendi ĝin denove en la ĉielo. La du parolaj roluloj estas tiuj de infano kaj de terposedanto. La kantitaj roluloj estas tiuj de la kvar friponoj kiuj ŝtelas la lunon, Sankta Petro, farmisto kaj rakontisto. 

* [[Nikolaj Nosov]], "Neznajka sur la Luno" ({{lang-ru|"Незнайка на Луне"}}, [[1964]]-[[1965]]). Tiu verko estas ferakonta novelo el serio pri la aventuroj de Neznajka kun elementofj de sciencfikcio. Tiu estas la fina parto de trilogio de noveloj de Nosov. Por la unua fojo ĝi estis publikigita en la gazeto "Familio kaj Lernejo" (ruse Семья и школа) en 1964–1965. Aparta eldono de la libro estis publikigita de Deckaja Literatura en 1965. La ĉefrolulo estas [[kaŝpasaĝero]] kiu akcidente estas sendita al la Luno, kie kun kolego esploras la internon de la satelito, kie vivas civilizacio laŭ la kapitalisma sistemo, kio utilas por kritiki [[kapitalismo]]n el la vidpunkto de tiama Sovetunio.

* ''The Moon is a Harsh Mistress'' (La Luno estas kruela amantino) estas romano de sciencfikcio de [[Robert A. Heinlein]] publikigita unue felietono decembre 1965 ĝis aprilo 1966 ĉe la revuo ''Worlds of If'', kaj poste kiel libro ĉe G. P. Putnam's Sons en 1966. En ĝi oni rakontas la historion de la lukto de la Lunanoj por ekhavi sendependecon disde la Tero, estrita de anarkieca triopo, cele al socio for de la kontrolo fare de la teraj ŝtatoj, en kiu la leĝoj estu paktoj interkonsentitaj de liberaj individuoj. 

'''Esperanta literaturo:'''<br />
Ekzistas [[proverbo]]j pri la Luno en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Lernu |alirdato=2009-02-28 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''La luno ne aŭskultas, kiam hundo ĝin insultas.''}}
* {{citaĵo|''Se forestas la suno, sufiĉas la luno.''}}
* {{citaĵo|''Vespere ĝuu lunon, sed ne serĉu la sunon.''}}

=== En kino ===
[[Dosiero:Le Voyage dans la lune.jpg|eta|maldekstre|220ra|La ikona bildo de ''Le Voyage dans la Lune'' (Vojaĝo al la Luno) de [[Georges Méliès]].]]
* ''Le Voyage dans la Lune'' (Vojaĝo al la Luno) de [[Georges Méliès]], estas muta nigroblanka filmo de 1902 de [[sciencfikcio]] kun scenaro verkita de la reĝisoro mem kaj de lia frato Gaston Méliès, inspirita en ampleksa vario de fontoj inter kiuj elstaras ''De la Terre à la Lune'', de Jules Verne, kaj ''The First Men in the Moon'', de [[H. G. Wells]]. La filmo rakontas la aventuron de grupo de astronomoj kiuj veturas al la Luno en [[kajuto]] lanĉita de kanonoj, esploras la surfaco de la satelito, fuĝas el subtera grupo de lunanoj kaj revenas al la Tero kunportante kaptitan lunanon. Por la estonteco restis la bildo de la vizaĝo de la Luno ricevante la frapon de kosmoŝipo pafita per kanonkuglo kiel unu de la plej konataj figuroj de la kinhistorio. 
* ''La luna'' estas ital-usona filmo reĝisorita de [[Bernardo Bertolucci]] kaj premierita en 1979. Fama kantistino Caterina translokiĝas al Romo, kie ŝia filo Joe eniras en la danĝera etoso de drogoj. Tiukadre ŝi alproksimiĝas al sia filo kaj tio rezultas en [[incesto]]. Joe tiel ekkonas kiu estas lia biologia patro, nome italo, kaj li klopodas por rekunigi la paron.
* Filmo ''[[La voce della luna]]'' (La voĉo de la luno) estas itala drama komedia filmo de 1990 reĝisorita de [[Federico Fellini]] kun steluloj [[Roberto Benigni]], Paolo Villaggio kaj Nadia Ottaviani. Bazita sur la romano [[Il poema dei lunatici]] de Ermano Cavazzoni, la filmo temas pri falsa inspektisto de putoj kaj iama prefekto kiu vagas tra la kamparo de Emilio-Romanjo kie okazis la infanaĝo de Fellini kaj malkovras distopion de televidaj reklamaĵoj, faŝismo, beleckonkurencoj, rok-muziko, katolikismo kaj paganaj ritaroj. La rakonto fokusas al la kapto de la luno fare de la fratoj Micheluzzi dum Ivo, ĵus liberigita el mensmalsanulejo, klopodas seksallogi Aldina Ferruzzi pri kiu li obsediĝis. Ivo similigas ŝian blondan belecon al la luno, origino de lia frenezeco kaj frustracio. Dum liaj klopodoj, li renkontas variajn frenezecajn rolulojn kiel hobojisto kiu dormas en tombejo, homo kies hobio estas meditadi surtegmente, kaj Gonnella, la eks-prefekto maldungita pro sia pliiĝanta paranojo. La venkinta belulino perdiĝas inter afrikaninoj kiuj kantas al la luno en abandonita grenejo.

== Vidu ankaŭ ==
[[Dosiero:Poet-Basho-and-Moon Festival-Tsukioka-Yoshitoshi-1891.png|thumb|dekstre|230ra|La japana porto [[Matsuo Basho]] trafas du kamparanojn celebrantajn la mez-aŭtunan lunfestivalon en presaĵo el la verko de Cukioka Joŝitoŝi nome ''Cent aspektoj de la Luno''. La [[hajko]] diras: "Ekde la kreska luno, mi esperis tiun nokton."]]
* [[Balancado de Luno]]
* [[Eklipso]]
** [[Luna eklipso]]
** [[Suna eklipso]]
* [[Islama lunarko]]
* [[Luna fazo]]
* [[Projekto Apollo]]
* [[Superluno]]
* [[Teraj akompanantoj]]
* [[Lunatiko]]
{{Portalo|Astronomio}}

{{Projektoj|commons=Moon|q=Luno}}

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://dokumentarioj.blogsome.com/ filmo ''"La Luno"''] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130827010434/http://dokumentarioj.blogsome.com/ |date=2013-08-27 }} {{ru}} subtitoloj {{eo}}
* http://www.moonphaseinfo.com <!-- Aktuala Luna Fazo -->
* http://www.solarviews.com/eng/moon.htm <!-- ''La Luno'' - per _Rosanna_ kaj Kalvina Hamiltono -->
* http://www.inconstantmoon.com <!-- ''_Inconstant_ Luno'' - per _Kevin_ _Clarke_ -->
* [https://www.le-systeme-solaire.net/lune.html La Lune] ([http://www.le-systeme-solaire.net/ Le système solaire à portée de votre souris] – ''La Sunsistemo musklake atingebla'') {{fr}}

== Referencoj ==
{{Referencoj}}
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Moon Artikolo "Moon" de Angla Vikipedio]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Extraterrestrial_skies Artikolo "Extraterrestrial skies" de Angla Vikipedio]

{{Sunsistemo}}
{{Luno}}

{{Havenda artikolo|Luno}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Luno| ]]