Vidi fonton por Nukso

[[File:Travelling on a low-carbohydrate diet banner Mixed nuts spread.jpg|775px]]
[[Dosiero:W Nuss Gr 99.jpg|eta|Juglandoj povas esti aŭ ne esti konsideritaj nuksoj.]]
[[Dosiero:Chestnut.jpg|eta|upright=1.3|[[Kaŝtanarbo|Kaŝtanoj]] estas nuksoj kaj botanike kaj kuirarte.]]
'''Nukso''' estas ĝenerala termino por diversaj [[frukto]]j ([[akeno (frukto)|akenoj]], [[guŝo]]j), aŭ parto de frukto (de [[drupo]]), aŭ semo. Nuksoj ofte havas sekan malmolan ŝelon kun manĝebla kerno, ekz. [[avelo]], [[kaŝtanarbo|kaŝtano]], [[juglando (genro)|juglando]], [[Brazila nukso]], [[ternukso]]. Oni kultivas multajn specojn por manĝi la kernon aŭ produkti [[oleo]]n.

En [[plantoscienco]], estas aldona postulo ke la ŝelo ne malfermiĝu por liberigi la semon ([[dehisko]]). En ĝenerala kunteksto, ampleksa vario de sekigitaj semoj estas nomataj nuksoj, sed en botanika kunteksto, nur tiuj kiuj inkludas la [[Dehisko|dehiskan]] frukton estas konsiderataj veraj nuksoj. La traduko de "nukso" en kelkaj lingvoj ofte postulas parafrazojn, ĉar tiu vorto estas iome ambigua.

Plej semoj venas el fruktoj kiuj nature liberiĝas el la ŝelo, malkiel nuksoj kiaj [[avelo]]j, [[Kaŝtanarbo|kaŝtanoj]], kaj [[glano]]j, kiuj havas malmolajn ŝelomurojn kaj originas el kompona ovario. La ĝenerala kaj origina uzado de la termino estas malplej liniga, kaj tiele multaj nuksoj, kiel [[migdalo]]j, [[pekano]]j, [[pistako]]j, [[Juglando (genro)|juglandoj]], kaj [[Brazila nukso|Brazilaj nuksoj]],<ref name="tree_nuts_composition_phytochemicals_and_health_effects">{{Cite book | last1 = Alasalvar | first1 = Cesarettin | last2 = Shahidi | first2 = Fereidoon | title = Tree Nuts: Composition, Phytochemicals, and Health Effects (Nutraceutical Science and Technology) | publisher = CRC | isbn = 978-0-8493-3735-2 | page = 143 }}</ref> ne estas nuksoj laŭ botanika senco. La komuna uzado de la termino ofte aludas al ajna durŝela, manĝebla kerno kiel ''nukso''.<ref name="the_encyclopedia_of_seeds">{{Cite book | last1 = Black | first1 = Michael H. | last2 = Halmer | first2 = Peter | title = The encyclopedia of seeds: science, technology and uses | year = 2006 | publisher = CABI | location = Wallingford, UK | isbn = 978-0-85199-723-0 | page = 228 }}</ref>

== Botanika difino ==
En [[botaniko]], nukso estas simpla seka frukto kun unu [[semo (planto)|semo]] (malofte du), en kiu la ovaria muro iĝas tre dura ekde maturiĝo, kaj la semo restas ne fiksita al la ovaria muro. Tiaj veraj nuksoj devenas de iuj plantoj, ekzemple de la ordo Fagales ([[Fagaloj]]).
[[Dosiero:2006-11-16Castanea_sativa01.jpg|250px|dekstra|eta|[[Marono]]j.]]
[[Dosiero:Hickory nuts 6060.JPG|eta|Maturiĝintaj, defalontaj [[hikorio]]-nuksoj.]]
;Ordo Fagaloj (''Fagales'')
* Familio ''Juglandaceae'' ([[Juglandacoj]])
** [[Juglando (genro)|Juglando]] (''J. Juglans'')
*** [[Nigra juglando]] (''J. nigra'')
*** [[Reĝa juglando]] (''J. regia'')
*** [[Blanka juglando]] aŭ [[Buternukso]] (''J. cinerea'')
** [[Karjo]] (fojfoje "Hikorio"), [[Pekano]] (''J. carya'')
** ? (angla "Wingnut") (''J. pterocarya'')
* Familio ''Fagaceae'' ([[Fagacoj]])
** [[Fago]] (''F. Fagus'')
** [[Kaŝtanarbo|Kaŝtano]] de [[Kastaneo]] (''F. castanea'')
** [[Kverko]] (''F. Quercus'')
* Familio ''Nothofagaceae'' (Notofagacoj)
** [[Notofago]]
* Familio ''Betulaceae'' ([[Betulacoj]])
** [[Alno]] (''B. alnus'')
** [[Betulo]] (''B. betula'')
** [[Korilo]] =? [[Avelo]] (''B. corylus'')
*** [[Maksimuma korilo]] (''B. corylus maxima'')
** [[Karpeno]] (''B. carpinus'')

== Kuirarta difino ==
[[Dosiero:Almonds.jpg|eta|Migdaloj kaj kun ligna ŝelo kaj sen ŝelo.]]
[[Dosiero:CashewSnack.jpg|eta|Akaĵuaj nuksoj, rostitaj kun salo.]]
[[Dosiero:MacNut2.JPG|250px|eta|dekstre|[[Makadamio]]-nuksoj, maldekstre kun ŝelo, dekstre senŝeligitaj.]]
[[Dosiero:KoreanPineSeeds.jpg|dekstra|eta|Semoj de [[Korea pino]] — senŝelaj, kaj ŝeloj, supre; kunŝeloj, sube.]]
Nukso en [[kuirarto]] estas kategorio multe malpli limiga ol nukso en [[botaniko]], ĉar la termino estas aplikita al multaj [[semo (planto)|semoj]] kiuj ne estas botanike veraj nuksoj. Iu ajn granda, ole-enhava kerno trovata ene de ŝelo kaj uzata kiel manĝo estas ofte nomata nukso.

Nuksoj estas grava fonto de nutreroj kaj por homoj kaj por naturo ĝenerale. Ĉar nuksoj ĝenerale havas tre grandan oleenhavon, ili estas tre aprezata fonto de manĝo kaj energio. Granda nombro de semoj estas manĝeblaj de homoj kaj uzataj en kuirarto, ĉu manĝataj krudaj, ĉu ĝermintaj, aŭ rostitaj kiel trinkomanĝo, aŭ premita por oleo kiu estas uzata en [[kuirado]] kaj [[kosmetiko]]. Nuksoj (aŭ semoj ĝenerale) estas ankaŭ grava fonto de nutrado por la natura vivo. Tio estas partikulare grava en moderaj klimatoj kie animaloj kiel [[garolo]]j kaj [[sciuro]]j stokas [[glano]]jn kaj aliajn nuksojn dum la aŭtuno por eviti malsategon dum la fino de [[aŭtuno]], la tutan vintron, kaj komenco de la printempo.

Nuksoj uzataj por manĝo, ĉu veraj nuksoj aŭ ne, estas inter la plej oftaj [[Alergio|manĝalergioj]].<ref>{{cite web | title = Common Food Allergens | url = http://www.foodallergy.org/allergens/index.html | publisher = [[Food Allergy & Anaphylaxis Network]] | accessdate = 2007-06-24 | titolo = Arkivita kopio | alirdato = 2015-09-18 | arkivurl = https://web.archive.org/web/20070613040928/http://www.foodallergy.org/allergens/index.html | arkivdato = 2007-06-13 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070613040928/http://www.foodallergy.org/allergens/index.html | archivedate = 2007-06-13 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.foodallergy.org/allergens/index.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-09-18 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20070613040928/http://www.foodallergy.org/allergens/index.html |arkivdato=2007-06-13 }}</ref>

Multaj similaj plantaĵoj (ĉu fruktoj aŭ semoj) estas ofte nomataj nuksoj en [[kuirarto]] aŭ ĉiutaga parolado sen kongrui kun la botanika difino. Ekzemple la jenaj:
* [[Migdalo]] (''Prunus dulcis'')
* [[Brazila nukso]] = [[Bertoletio]] (''Bertholletia excelsa'')
* [[Aleŭrito]] (''Aleurites moluccana'')
* [[Akaĵuo]] (''Anacardium occidentale'')
* [[Kokoso]] (''Cocos nucifera'')
* [[Eskulo]] (''Sapindaceae Aesculus'')
** [[Ĉevalkaŝtano]] (ne vera [[kaŝtano]]) (''Aesculus hippocastanum'')
** [[Marono]] manĝebla kaŝtano (''Castanea sativa'')
* [[Makadamio]] (ne en [[PIV]]) (''Proteceae Macadamia'')
* [[Eŭforbio]], [[Krotono]], [[Ricino]] (ekz "Mongongo" de Afriko) (''Euphorbiaceae Crotonoideae Ricinodendreae'')
* [[Ternukso]] = [[Arakido]] (''Arachis hypogaea'')
* [[Pinsemo]] (ne en [[PIV]]) (''Pinus'')
* [[Pistako]] (''Pistacia vera'')

== Manĝado ==
=== Konstituantoj ===
Nuksoj estas la fonto de energio kaj de nutraĵoj por la nova planto. Ili enhavas relative grandan kvanton de [[kalorio]]j, esence nesaturataj kaj unusaturataj [[graso]]j, kiaj la linolea acido kaj la linolena acido, [[vitamino]]j, kaj esencaj [[aminoacido]]j. Multaj nuksoj estas bonaj fontoj de vitamino E, vitamino B<sub>2</sub>, foliacido, fibro, kaj la esencaj mineraloj [[magnesio]], [[fosforo]], [[kalio]], [[kupro]], kaj [[seleno]].<ref>{{Cite journal|author=Kris-Etherton PM, Yu-Poth S, Sabaté J, Ratcliffe HE, Zhao G, Etherton TD |year=1999|title= Nuts and their bioactive constituents: effects on serum lipids and other factors that affect disease risk|journal= Am J Clin Nutr |volume=70|pages= 504S–511S|pmid=10479223|issue=3 Suppl}}</ref> Nuksoj estas plej sanigaj en sia kruda nerostita formo.<ref name=bbc/> ĉar ĝis 15% el la grasoj estas detruita dum la rostoprocezo. Nerostitaj juglandoj havas dufoje pli multajn [[kontraŭoksidanto]]j kompare al aliaj nuksoj aŭ semoj.<ref name=bbc>{{Citaĵo el novaĵo|url=http://www.bbc.co.uk/news/health-12865291|titolo=Walnuts are the healthiest nut, say scientists|alirdato=28a de marto|28a de Marto 2011|dato=27a de Marto 2011|verkaĵo=[[BBC News]]}}</ref> Estas polemiko ĉu plialtigo de dietaj kontraŭoksidantoj faras profiton aŭ damaĝon.<ref>{{Cite journal|author=Baillie, J.K.; Thompson, A.A.R.; Irving, J.B.; Bates, M.G.D.; Sutherland, A.I.; MacNee, W.; Maxwell, S.R.J.; Webb, D.J. |year=2009|title=Oral antioxidant supplementation does not prevent acute mountain sickness: double blind, randomized placebo-controlled trial|journal= QJM |volume=102 |issue=5|pages= 341–8|doi=10.1093/qjmed/hcp026|pmid=19273551}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Bjelakovic G; Nikolova, D; Gluud, LL; Simonetti, RG; Gluud, C |year=2007|title=Mortality in randomized trials of antioxidant supplements for primary and secondary prevention: systematic review and meta-analysis|journal=JAMA |volume=297 |issue=8|pages= 842–57| doi=10.1001/jama.297.8.842|pmid= 17327526}}</ref>
[[Dosiero:Nuts and seeds (996x563).PNG|eta|maldekstre|300px|Bildo detalanta la nutrajn proprecojn de nuksoj kaj olesemoj.]]

La jena tabelo listigas la procenton de variaj nutraĵoj en kvar nerostitaj semoj.
{| class="wikitable sortable" border="1"
|-
! Nomo
! Proteino
! Totala graso
! Saturata graso
! Multnesaturata graso
! Unusaturata graso
! Karbohidrato
|-
| [[Migdalo]]j
| 21.26
| 50.64
| 3.881
| 12.214
| 32.155
| 28.1
|-
| [[Juglando]]j
| 15.23
| 65.21
| 6.126
| 47.174
| 8.933
| 19.56
|-
| [[Arakido]]j
| 23.68
| 49.66
| 6.893
| 15.694
| 24.64
| 26.66
|-
| [[Pistako]]j
| 20.61
| 44.44
| 5.44
| 13.455
| 23.319
| 34.95
|}

== Alergioj ==
Nuksa [[alergio]] estas iom ofta problemo, kiu estas surprize danĝera al iuj homoj. Eĉ etaj kvantoj de nuksoj povas kaŭzi seriozan ŝokon aŭ morton al suferantoj de tiaj alergioj. Plej ofte temas pri ternuksa alergio.

== Salubraj efikoj ==
Krom la alergia problemo, nuksoj estas salubraj. Diversaj sciencaj esploroj trovis ke dieto kun nuksoj helpas al la sano kaj pli longa vivo.

== Historia uzado ==
Nuksoj, kiaj naturaj [[migdalo]]j, ''Euryale ferox'', eŭrialo aŭ dorma akvolilio, [[glano]]j, [[pistako]]j kaj [[trapo]]j, estis granda parto de la homa manĝaĵaro antaŭ 780,000 jaroj. [[Hominini|Prahistoriaj homoj]] disvolvigis varion de iloj por rompi kaj malfermi la nuksojn dum la [[Pleistoceno]].<ref>{{Cite web |url=http://scienceblog.com/community/older/2002/F/20022752.html |date=February 2002 |title=Remains of seven types of edible nuts and nutcrackers found at 780,000-year-old archaeological site |publisher=Scienceblog.com |accessdate=2010-09-13 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-09-18 |arkivurl=https://www.webcitation.org/6GD42R0jw?url=http://scienceblog.com/community/older/2002/F/20022752.html |arkivdato=2013-04-28 }}</ref> La nuksoj de ''Aesculus californica'' estis manĝataj de la [[Usonaj indianoj|indianoj]] de [[Kalifornio]] dum malsategoj post la engluto de venenaj konstituantoj de la nura disponebla manĝaĵoj.

== Proverbo ==
Ekzistas [[proverbo]]j pri nukso en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]]<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |titolo=Lernu |alirdato=2009-04-26 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20111225060747/http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php |arkivdato=2011-12-25 }}</ref>:
* {{citaĵo|''Nuksoj venis, kiam dentoj elfalis.''}}
* {{citaĵo|''Pli bona branĉo sennuksa, ol kaĝo plej luksa.''}}

== Vidu ankaŭ ==
* [[Nuksorompilo]]
* [[Nuksrompulo]]
* [[Seka frukto]]
* [[Muskato]]
* [[Vomiga nukso]]
* En la [[hispana]] la [[gorĝa pomo]] aŭ [[Adam-pomo]] estas nomata "nuez" tio estas nukso aŭ ankaŭ juglando.

== Notoj ==
{{Referencoj}}

== Bibliografio ==
* Albala, Ken 2014. ''Nuts A Global History''. The Edible Series. ISBN 978-178023-282-9
* Reinhard Lieberei, Christoph Reisdorff: ''Nutzpflanzenkunde''. Begründet von Wolfgang Franke, 7. Auflage. Thieme-Verlag, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-13-530407-6
* Werner Rauh: ''Morphologie der Nutzpflanzen''. 2. Auflage, Quelle & Meyer, Heidelberg 1950.
* Horst Bickel, Roman Claus, Roland Frank, Gert Haala, Martin Lüdecke, Günther Wichert, Dirk Zohren: ''NATURA - Biologie für Gymnasiasten''. Klett-Verlag, 1. Auflage, Stuttgart 2002, ISBN 3-12-045200-9.

== Eksteraj ligiloj ==
* [http://lpi.oregonstate.edu/infocenter/foods/nuts/index.html Linus Pauling Micronutrient Information Centre] Nuksoj
* [http://www.ajcn.org/cgi/content/full/70/3/504S?maxtoshow=&HITS=10&hits=10&RESULTFORMAT=&fulltext=nuts&searchid=1&FIRSTINDEX=0&sortspec=relevance&resourcetype=HWCIT American Journal of Clinical Nutrition] ''Nuts and their bioactive constituents: effects on serum lipids and other factors that affect disease risk''
* [http://www.nutstudies.org/search.php Nuksesplorado]

{{Portalo Biologio}}
{{projektoj|q=Nukso}}
{{-}}

{{Fruktaj specoj}}

{{Havenda artikolo|Nukso}}

[[Kategorio:Nuksoj| ]]