Vidi fonton por Reformacio

[[Dosiero:Protestant Reformation pagebanner.jpg|center|775px]]
[[Dosiero:Lucas Cranach (I) workshop - Martin Luther (Uffizi).jpg|eta|[[Marteno Lutero]], pentrita de [[Lucas Cranach la Maljuna]].]]
[[Dosiero:Portrait john calvin.jpg|eta|[[Kalvino]].]]
[[Dosiero:Religie w I Rz-plitej 1573.svg|eta|266ra|Reformacio en Pollando en la jaro 1573 (la plej granda disvolvo de [[Protestantismo]]).]]
[[Dosiero:Religie w I Rz-plitej 1750.svg|eta|266ra|La religia situacio en Pollando en la jaro 1750 (post la venko de [[kontraŭreformacio]]).]]
La '''reformacio''' (ankaŭ majuskle) aŭ '''Protestanta Reformado''' aŭ '''Eŭropa Reformacio'''<ref>Armstrong, Alstair (2002). ''European Reformation: 1500–1610'' (Heinemann Advanced History): 1500–55. Heinemann Educational. ISBN 0-435-32710-0.</ref> estis eklezidisigo de la [[okcidenta kristanismo]] deĉenigita dum la [[16-a jarcento]] tempe de la papo [[Leono la 10a]]. Tiam, pluraj religiuloj, pensistoj kaj politikistoj intencis krei profundan kaj ĝeneralan ŝanĝon en la moroj kaj agadoj de la [[Katolika Eklezio]] en [[Okcidenta Eŭropo]], speciale rilate al la papaj pretendoj pri la kontrolado de la tuta kristana komunumo. Ĉi tiu religia movado poste estos konata kiel '''Protestanta Reformacio''', ĉar ĝi estis intenco reformi la kristanan eklezion serĉante la revigliĝon de la [[apero de kristanismo|primitiva kristanismo]] kaj kiu estis politike subtenata de aro da gravaj princoj kaj reĝoj kiuj "protestis" kontraŭ decido de ilia imperiestro.

Ĉi tiu movado havis siajn radikojn en [[Praprotestantismo|elementoj de la katolika tradicio]] de la [[Mezepoko]], kiel la movado de la ''[[Devotio Moderna]]'' en [[Germanio]] kaj [[Nederlando]], kiu estis kontraŭeklezia laika pieco centrita en la figuro de [[Kristo]]. Krome, la dua generacio de la [[humanismo]] sekvis ĝin konsiderinde. Ĝi komenciĝis per la predikado de la aŭgustena katolika pastro [[Marteno Lutero]], kiu reviziis la mezepokajn doktrinojn laŭ la kriterio de la [[Biblio|Sanktaj Skribaĵoj]]. En 1517 li publikigis siajn [[Naŭdek kvin tezoj]]n kontraŭ la [[indulgenco]]j. Ĉefe, li malakceptis la kompleksan sakramentan sistemon de la mezepoka Romkatolika Eklezio, kiu permesis kaj justigis troigojn kiel la "vendado de [[indulgenco]]j", laŭ Lutero, vera forkapto de la [[Evangelio]], kiu devus esti libere predikata, ne vendata. Li insistis, ke la papo ne havas aŭtoritaton super la [[purgatorio]] kaj ke la katolika doktrino de la meritoj de la sanktuloj ne havas bazon en la evangelioj. Tiuj atakoj ampleksiĝis por kovri multajn el la katolikaj doktrinoj kaj praktikoj. Lutero estis [[Ekskomuniko|ekskomunikita]] de la papo [[Leono la 10-a]] en Januaro 1521. La [[Dieto de Worms]] de Majo 1521 kondamnis Luteron kaj oficiale malpermesis, ke civitanoj de la [[Sankta Romia Imperio]] defendu aŭ disvastigu liajn ideojn.<ref name=ENC3>Fahlbusch, Erwin, kaj Bromiley, Geoffrey William (2003). ''The Encyclopedia of Christianity, Volume 3''. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. p. 362.</ref> Lutero pluvivis, post esti deklarita eksterleĝulo, pro la protektado de la princelektisto [[Frederiko la 3-a (Saksio)|Frederiko la Saĝulo]]. Ĝenerale, la Reformaciistoj argumentis, ke la savo estas kompleta statuso [[sola fide|bazita sur nur la fido en Jesuo]] kaj ne procezo kiu postulas bonajn farojn, kiel en la katolika rigardo. Ŝlosilaj okazaĵoj de la Reformacio estis: la menciita [[Dieto de Worms]] (1521), la kreado de la [[Luteranismo|luterana]] [[Duklando Prusujo]] (1525), la [[Angla Reformacio]] (1529 antaŭen), la katolika [[Koncilio de Trento]] (1545–63), la [[Paco de Aŭgsburgo]] (1555), la ekskomuniko de [[Elizabeto la 1-a (Anglio)|Elizabeto la 1-a]] (1570), la [[Nanta edikto|Edikto de Nantes]] (1598) kaj la [[Vestfalia Paco|Paco de Vestfalio]] (1648). La [[Kontraŭreformacio]], nomita ankaŭ la ''Katolika Reformacio'' aŭ la ''Katolika Revivado'', estis la periodo de katolikaj reformoj iniciatitaj reage al la Protestanta Reformacio.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.britannica.com/eb/article-9026564/Counter-Reformation|titolo=Counter Reformation|eldoninto=[[Encyclopædia Britannica]] Online}}</ref> La fino de la Reformacia epoko estas disputata.

La Protestanta Reformacio dependis de la subteno de kelkaj civilaj aŭtoritatoj por la reformado de kristanaj eklezioj je ŝtata nivelo (poste "naciaj eklezioj"). La grandaj reprezentantoj de la Reformacio estis [[Marteno Lutero]], [[Huldrych Zwingli]] kaj [[Johano Kalvino]]. La reformacia movado ene de Germanio diversiĝis preskaŭ tuje, kaj aliaj reformaj klopodoj leviĝis sendepende el Lutero. La plej grandaj grupoj estis ja la [[Luterismo|luteranoj]] kaj [[Kalvinismo|kalvinistoj]] (aŭ reformaciaj); luteranaj eklezioj estis fonditaj ĉefe en [[Germanio]], [[Baltio]] kaj [[Skandinavio]], dum reformaciaj eklezioj estis fonditaj ankaŭ en [[Francio]], [[Svisio]], [[Hungario]], [[Nederlando]] kaj [[Skotlando]]. La nova movado influis ankaŭ super la [[Eklezio de Anglio]] decide post 1547 dum la regado de [[Eduardo la 6-a (Anglio)|Eduardo la 6-a]] kaj [[Elizabeto la 1-a (Anglio)|Elizabeto la 1-a]], kvankam la nacia eklezio [[Angla reformacio|sendependiĝis]] sub la reĝo [[Henriko la 8-a (Anglio)|Henriko la 8-a]] komence de la 1530-aj jaroj pro politikaj tialoj pli ol pro religiaj tialoj. Estis ankaŭ reformaciaj movadoj tra tuta kontinenta Eŭropo konataj ĝenerale kiel [[Radikala Reformacio]] kio konsistis el [[Anabaptismo]], [[Moravia Eklezio|Moravianoj]], kaj aliaj [[Pietismo|pietismaj]] movadoj.<ref>Kenneth G. Appold, ''The Reformation: A Brief History'' (2011, angle: "La reformacio: Mallonga Historio") [https://www.questia.com/library/120083934/the-reformation-a-brief-history rete]</ref>

Kvankam la kerna tialaro malantaŭ tiuj ŝanĝoj estis teologia, multaj aliaj faktoroj ludis gravan parton, inklude la ekon de [[naciismo]], la [[okcidenta skismo]] kiu eroziis la popolan fidon pri la [[Papo|papeco]], la koruptado de ekleziularo, kaj la novaj instruoj de la [[Renesanco]] kiuj pridiskutis multon el la tradicia pensaro. Je teknologia nivelo la invento de la [[presmaŝino]] fare de [[Johano Gutenbergo]] iĝis tre grava en tio ke havigis la rimedojn por la rapida dissemado de novaj ideoj aparte en naciaj lingvoj, disde latino.

La Romkatolika Eklezio reagis per [[Kontraŭreformacio]] iniciatita de la [[Koncilio de Trento]]. Multe pli malfacila laboro por kontraŭbatali protestantismon estis farita de la bone organizita nova ordo de [[Societo de Jesuo|Jezuitoj]]. Ĝenerale, [[Norda Eŭropo]], kun la escepto de la plejparto de [[Irlando]], venis sub la influon de protestantismo. [[Suda Eŭropo]] restis romkatolika, dum [[Centra Eŭropo]] estis loko de akra konflikto, finiĝinte en la [[Tridekjara milito]], kio lasis ĝin amase detruita.<ref name="pewforum1">{{Citaĵo el la reto|url=http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf|titolo=Pewforum: Christianity (2010)|alirdato=2014-05-14|formato=PDF|arkivurl=https://web.archive.org/web/20130805020311/http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf|arkivdato=2013-08-05}}</ref><ref>Jay Diamond, Larry. Plattner, Marc F. and Costopoulos, Philip J. ''World Religions and Democracy''. 2005, paĝo 119. Ligilo: [http://books.google.pl/books?id=CTqTeiBfdxEC&pg=PA119&lpg=PA119&dq=Not+only+do+Protestants+presently+constitute+13+percent+of+the+world's+population%E2%80%94about+800+million+people%E2%80%94but+since+1900+Protestantism+has+spread+rapidly+in+Africa,+Asia,+and+Latin+America&source=bl&ots=0sAhlX1bmb&sig=dRdPcUdtHU6yL_aAJyPYX6-A7YI&hl=pl&sa=X&ei=nt-qU6_qNK_44QS-iYH4Bw&ved=0CEAQ6AEwAw#v=onepage&q=Not%20only%20do%20Protestants%20presently%20constitute%2013%20percent%20of%20the%20world's%20population%E2%80%94about%20800%20million%20people%E2%80%94but%20since%201900%20Protestantism%20has%20spread%20rapidly%20in%20Africa%2C%20Asia%2C%20and%20Latin%20America&f=false] (saying "''Not only do Protestants presently constitute 13 percent of the world's population—about 800 million people—but since 1900 Protestantism has spread rapidly in Africa, Asia, and Latin America.')</ref>

La [[protestantismo]] iĝis la tria plej granda branĉo de la kristanismo, kun aro da kredantoj kun pli da 500 milionoj kaj kiu dum la [[20a jarcento]] rapide ĵus etendiĝis al [[Latinameriko]],<ref>Martínez Fernández, Luis (2000). "Crypto-Protestants and Pseudo-Catholics in the Nineteenth-Century Hispanic Caribbean". Journal of Ecclesiastical History. 51 (2): 347–365. doi:10.1017/S0022046900004255. S2CID 162296826.</ref> [[Azio]] kaj [[Afriko]].

== Teologia enkonduko ==
[[Dosiero:John Wycliffe at work.jpg|eta|maldekstre|[[John Wyclif]] en sia [[ateliero]].]]
La Reformacio komenciĝis kiel provo reformi la doktrinojn de la [[Romkatolika Eklezio]], realigita de okcidenteŭropaj katolikoj kiuj kontraŭstaris kion ili perceptis kiel malveraj doktrinoj kaj ekleziaj eraroj, ĉefe la instruado kaj la vendado de indulgencoj, kaj baraterio, nome la lokado kaj aĉetado de klerikalaj oficejoj, ke la reformaciantoj vidis kiel signoj de la ĉiea koruptado de la hierarkio de la eklezio, kiu inkluzivis la papon.

La spiritaj antaŭuloj de Marteno Lutero inkluzivis [[John Wyclif]] kaj [[Jan Hus]], kiuj same provis reformi la Romkatolikan Eklezion. La Reformacio komenciĝis la [[31-an de oktobro]] [[1517]], en [[Distrikto Wittenberg]], [[Saksio]], kie Marteno Lutero surmurigis sian [[Naŭdek kvin tezoj|Naŭdek kvin tezoj pri la Potenco kaj Efikeco de Indulgencoj]] ĉe la pordo de la Preĝejo de Ĉiuj Sanktuloj (universitata anonctabulo), la tezoj diskutis kaj kritikis la eklezion kaj la papon, sed koncentriĝis sur la lokado de indulgencoj kaj doktrinaj politikoj pri [[purgatorio]], persona juĝo, [[Romkatolika Mariologio|mariologio]] (sindonemo al Maria, la patrino de [[Jesuo]]), la perado kaj sindonemo al la sanktuloj, la plej multaj el la sakramentoj, la deviga klerika celibato, inkluzive de monaĥismo, kaj la aŭtoritato de la [[papo]]. En la okazaĵo, aliaj religiemaj reformaciantoj, kiel ekzemple [[Ulrich Zwingli]], baldaŭ sekvis la ekzemplon de Marteno Lutero.

Cetere, la reformaciantoj baldaŭ malkonsentis inter ili mem kaj disigis sian movadon laŭ doktrinaj diferencoj: unue inter Lutero kaj [[Zvinglo]], poste inter Lutero kaj Kalvino, sekve tio establis diversajn protestantajn ekleziojn, kiel ekzemple la [[luteranismo|Luterana Eklezio]], la [[Reformita Eklezio]], la [[kalvinismo|Kalvina Eklezio]], kaj la [[Presbitera Eklezio]].<ref>National Geographic, [https://www.youtube.com/watch?v=FhGGjRjvq7w A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All | Short Film Showcase,] Alirita la 6an de Januaro 2019 kaj la 28an de Oktobro 2022.</ref> Aliloke, la religia reformado kaŭzis procezojn, kaj la efikoj estis malsamaj. [[Anglikanismo]] ekestis en Anglio kun la [[Angla Reformacio]], kaj la plej multaj protestantaj eklezioj venas de la germanaj denominacioj. La reformaciantoj ankaŭ akcelis la evoluon de la Katolika [[Kontraŭreformacio]] fare de la Romkatolika Eklezio, kiel reago. La Reformacio ankaŭ estas konata kiel ''Germana Reformacio'', ''Protestanta Revolucio'' kaj ''Protestanta Tumulto''.

== Historio ==
=== Originoj ===
==== Praprotestantismo ====
{{Ĉefartikolo|Praprotestantismo}}
[[Dosiero:Jan Hus at the Stake.jpg|eta|[[Jan Hus]] sur la ŝtiparo - iluminaĵo de Janíček Zmilelý el [[Písek]].]]
[[John Wycliffe]] pridubis la privilegian statuson de la pastraro kiu estis plifirmiginta sian povan rolon en Anglio kaj la lukson kaj pompon de la lokaj paroĥejoj kaj iliajn ceremoniojn.<ref>Lacey Baldwin Smith, ''This Realm of England: 1399 to 1688'' (3a eld. 1976), p. 41</ref> Li estis tiukadre karakterizita kiel "vespera stelo" de [[skolastikismo]] kaj la "matena stelo" aŭ ''stella matutina'' de la [[Angla Reformacio]].<ref>Emily Michael, "John Wyclif on body and mind", ''Journal of the History of Ideas'' (2003) p. 343.</ref> En 1374, [[Katarina de Sieno]] ekveturis kun siaj sekvantoj tra norda kaj centra Italio postulante reformon de la pastraro kaj konsilante homojn, ke pento kaj renovigo devas esti farita pere de "la totala amo al Dio."{{sfn|Hollister|Bennett|2002|p=342}} Ŝi entreprenis longan korespondadon kun la papo [[Gregorio la 11-a]], al kiu petis reformi la pastraron kaj la administradon de la [[Papa Ŝtato|Papajn Ŝtatojn]]. La plej malnovaj Protestantaj eklezioj, kiel la [[Moraviaj fratoj|Moravia Eklezio]], datas siajn originojn de [[Jan Hus]] (Johano Huss) komence de la 15-a jarcento.

Ĉiuj ĉefaj protestantoj ĝenerale datigas sian doktrinan apartigon de la Romkatolika Eklezio ekde la [[16-a jarcento]], foje nomata Magistrata Reformacio, ĉar la regantaj magistratoj apogis ilin. Male al la [[Radikala Reformacio]], kiun la ŝtato ne subtenis. Pli malnovaj protestantaj eklezioj, kiel ekzemple la ''Unitas Fratrum'' ([[Unuiĝo de fratoj]]), Moravaj fratoj (bohemaj fratoj) datigas siajn originojn en la [[15-a jarcento]] en la epoko de [[Jan Hus]]. Ĉar ĝi estis gvidita de bohemia nobela plimulto, kaj estis rekonita, portempe, de la paktoj de [[Bazelo]], la Husa Reformacio estis la unua Magistrata Reformacio de Eŭropo. Cent jarojn poste, en Germanio la protestoj erupciis samtempe, dum sub minaco de [[Islamo|islama]] [[Otomana Imperio|otomana]] invado, kiu aparte distris la germanajn princojn respondecajn por la armea defendo.

Oftaj faktoroj kiuj ludis gravan rolon dum la Reformacio kaj la Kontraŭreformacio estis la apero de la [[presarto|presmaŝino de moveblaj tipoj]], [[naciismo]], [[simonio]], la nomumo de [[Kardinalo Nepo|kardinal-nepoj]], kaj aliaj koruptaĵoj de la [[Roma kurio]] kaj de aliaj ekleziaj hierarkioj, la efiko de [[humanismo]], la novaj instruoj de la [[Renesanco]] kontraŭ [[Skolastikismo]], kaj la [[Granda okcidenta skismo|papa skismo]] kiu eroziis la fidelecon al la [[papo|Papeco]]. Maltrankvileco dum la [[Granda okcidenta skismo|Granda skismo de la Okcidenta Kristanaro]] (1378–1416) okazigis militojn inter princoj, ribelojn de kamparanoj, kaj disvastigis la debaton pri la koruptado en la Eklezio, speciale fare de [[John Wycliffe]] en la [[Oksforda Universitato]] kaj de [[Jan Hus]] en la [[Universitato de Karolo]] de [[Prago]]. Nova [[naciismo]] ankaŭ defiis la relative internaciistan mezepokan mondon.

Hus objektis kontraŭ kelkaj el la praktikoj de la Romkatolila Eklezio kaj sopiris revenigi la eklezion en [[Bohemio]] kaj [[Moravio]] al pli fruaj praktikoj: [[Meso (diservo)|liturgio]] en la lingvo de la popolo (t.e. ĉeĥa), ricevo de la [[komunio]] en ambaŭ materialoj (pano ''kaj'' vino — tio estas, en Latino, ''[[Utrakvismo|communio sub utraque specie]]''), edziĝo de pastroj, kaj nuligo de la konceptoj de [[indulgenco]]j kaj de la [[purgatorio]]. Kelkaj el tiuj, kiel la uzado de loka lingvo kiel la liturgia lingvo, estis aprobitaj de la papo tiom frue kiom jam en la 9-a jarcento.<ref name="Mahoney2011">{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=5qgHE29pikMC|titolo=The History of the Czech Republic and Slovakia|familia nomo=Mahoney|persona nomo=William|jaro=2011|loko=Santa Barbara, California|eldoninto=Greenwood|ISBN=978-0-313-36306-1}}</ref>

La Romkatolika Eklezio oficiale finis tiun debaton ĉe la Koncilio de Konstanco (1414-1417). La konklavo kondamnis Jan Hus, kiu estis ekzekutita per bruligado malgraŭ promeso de paspermeso.<ref name=ObWall54>Oberman and Walliser-Schwarzbart ''[https://books.google.com/books?id=vuES0JdltfcC&pg=PA54&dq&hl=en#v=onepage&q=&f=false Luther: Man between God and the Devil]'' pp.&nbsp;54–55</ref> Wycliffe estis postmorte bruligita en 1428 kiel herezulo.<ref>Douglas (eld.) "Wycliffe, John" ''New International Dictionary of the Christian Church''</ref> La [[Koncilio de Konstanco]] konfirmis kaj fortigis la tradician mezepokan koncepton de la eklezio kaj la imperio. Ĝi ne traktis la naciajn streĉitecojn, aŭ la teologiajn streĉitecojn kiuj estis perturbaj dum la antaŭa jarcento. La koncilio ne povis malhelpi skismon kaj la Husmilitojn en [[Bohemio]].<ref>[[Brita Enciklopedio]], 1911, ''Hussites'', volumo 14a, paĝoj 7–9, František Lützow.</ref>

Marteno Lutero estis ŝokita pro la korupto de la pastraro vojaĝinte al [[Romo]] en [[1510]]. [[Siksto la 4-a]] (1471-1484) estis la unua papo kiu altrudis licencon pri [[bordelo]]j kaj specialan imposton por pastroj kiuj konservis amantinon. Li ankaŭ establis la praktikon de vendado de indulgencoj por la mortintoj, tiel establante praktike senfinan fonton de enspezo kun reto de agentoj tra tuta Eŭropo.<ref name=Patrick1231>{{Citaĵo el libro|titolo=Renaissance and Reformation|familia nomo=Patrick|persona nomo=James A.|jaro=2007|ISBN=978-0-7614-7650-4|paĝo=1231}}</ref> La papo [[Aleksandro la 6-a]] (1492-1503) estis unu el la plej polemikaj el la papoj de la [[Renesanco]]. Li generis sep gefilojn, inkluzive de [[Lucrezia Borgia|Lukrecia]] kaj [[Cezaro Borgia]], de almenaŭ du amantinoj.<ref>"[http://news.bbc.co.uk/2/hi/6909589.stm Fresco fragment revives Papal scandal]". BBC News. 21a de Julio 2007.</ref> Dek kvar jarojn post lia morto, la korupteco de la papa institucio instigis Martenon Luteron por surmurigi resumon de siaj plendoj ĉe la pordo de preĝejo en Germanio kaj lanĉi la Reformacion.<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.eyewitnesstohistory.com/alexanderVI.htm|titolo=The Death of Alexander VI, 1503|alirdato=27a de Julio 2014|dato=2007|eldoninto=Eyewitness to History}}</ref>

Nombraj teologoj ĉefe en la [[Sankta Romia Imperio]] predikis reformaciajn ideojn jam en la 1510-aj jaroj, mallonge antaŭ aŭ samtempe kun Lutero, kiel [[Christoph Schappeler]] en [[Memmingen]] (tiom frue kiom en 1513).

==== Magistrata Reformacio ====
{{Ĉefartikolo|Marteno Lutero}}
[[Dosiero:Luther at the Diet of Worms.jpg|eta|maldekstre|300ra|[[Marteno Lutero]] en la [[Dieto de Worms]], en kiu li malalceptis forĵuri siajn verkojn kiel petis [[Karlo la 5-a (Sankta Romia Imperio)|Karlo la 5-a]] (pentraĵo de [[Anton von Werner]], 1877, [[Staatsgalerie Stuttgart]]).]]
La '''Reformacio''' estas kutime datita en la 31an de Oktobro 1517 en [[Vitenbergo]], Saksio, kiam Lutero sendis siajn ''[[Naŭdek kvin Tezoj|Naŭdek kvin Tezoj pri la Potenco kaj Efikeco de la Indulgencoj]]'' al la [[Elektoepiskopujo Majenco|Ĉefepiskopo de Majenco]]. Tiuj tezoj [[debato|debatis]] kaj kritikis la Eklezion kaj la Papecon, sed koncentriĝis al la vendado de la indulgencoj kaj al la doktrino pri la [[Purgatorio#Protestantismo|purgatorio]], la partikulara juĝo, kaj la aŭtoritato de la papo. En la periodo 1517–1521 li verkis pri la adorado al la [[Virgulino Mario]], kaj pri la interveno de kaj adorado al la sanktuloj, la sakramentoj, la deviga pastra fraŭleco, kaj poste denove pri la aŭtoritato de la papo, la eklezia juro, la [[cenzuro]] kaj la [[ekskomuniko]], la rolo de la ŝtataj regantoj en religiaj aferoj, la rilatoj inter kristanismo kaj juro, [[bonfarado]], kaj [[monaĥismo]].<ref name=Schofield122>Schofield ''Martin Luther'' p.&nbsp;122</ref> Kelkaj monaĥinoj, kiel [[Katharina von Bora]] kaj [[Ursula de Munsterberg]], lasis la monaĥinan vivon, kiam ili akceptis la Reformacion, sed aliaj ordenoj adoptis la Reformacion, ĉar Luteranoj plue havas ankoraŭ [[monaĥejo]]jn. Kontraste, Reformaciitaj areoj tipe malekleziigis la monaĥejajn propraĵojn.

Kaj reformaciistoj kaj iliaj opoziciantoj faris etendan uzadon de malmultekostaj broŝuroj same kiel de popollingvaj [[Biblio]]j uzante la relative novan presmaŝinon, kaj tiel estis rapida movado de ambaŭ tendencoj kaj de iliaj dokumentoj.<ref name=Rubin270>Rubin, "Printing and Protestants" Review of Economics and Statistics pp.&nbsp;270–286</ref><ref name=AtkinsonFitzgerald15>Atkinson Fitzgerald "Printing, Reformation and Information Control" ''Short History of Copyright'' pp.&nbsp;15–22</ref> [[Magdalena Heymair]] presis pedagogiajn verkojn por instruis al infanoj Bibliajn historiojn. Paralele al okazaĵoj en Germanio, ekis movado en [[Svisio]] sub estreco de [[Huldrych Zwingli]]. Tiuj du movadoj rapide interkonsentis pri plej al aferoj, sed kelkaj nesolvitaj diferencoj tenis ilin separataj. Kelkaj sekvantoj de Zwingli kredis, ke la Reformacio estis tro konservema, kaj translokiĝis sendepende al pli radikalaj sintenoj, kelkaj el kiuj survivas nuntempe inter [[Anabaptismo|Anabaptistoj]].

Post tiu unua etapo de la Reformacio, posta la [[ekskomuniko]] de Lutero per la [[buleo]] ''Decet Romanum Pontificem'' kaj la kondamno al liaj sekvantoj pere de la ediktoj de 1521 de la Dieto de Worms, la verkaro de [[Johano Kalvino]] estis influaj por establi izolan interkonsenton inter kelkaj eklezioj de Svisio, [[Skotio]], Hungario, Germanio kaj aliloke.

Kvankam la [[Germana Kamparana Milito]] de 1524–1525 startis kiel protesto kontraŭ impostado kaj koruptado kiel montriĝis en la "Dekdu Artikoloj", ties estro [[Thomas Müntzer]] donis al ĝi radikalan reformacian karakteron. Ĝi forbalais tra la princlandoj Bavario, [[Turingio]] kaj [[Svabio]], inklude ĉe la Nigra Truparo de [[Florian Geier]], kavaliro el [[Giebelstadt]] kiu aliĝis al kamparanoj en la ĝenerala insurekcio kontraŭ la katolika hierarkio.<ref>Whaley, pp.&nbsp;222–23, 226</ref> Reage al informoj pri la detruado kaj perfortado, Lutero kondamnis la ribelon en verkoj kiel ''Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren'' (Kontraŭ la murdaj, ŝtelaj hordoj de kamparanoj); Ankaŭ Zwingli kaj la aliancano de Lutero [[Philipp Melanchthon]] ne justigis la ribelon.<ref>Whaley, pp.&nbsp;222–23</ref><ref>Yarnell III, pp.&nbsp;95–6</ref> Ĉirkaŭ 100 000 kamparanoj estis mortigitaj fine de la milito.<ref>Whaley, p.&nbsp;220</ref>

==== Radikala Reformacio ====
{{Ĉefartikolo|Radikala Reformacio}}
[[Dosiero:Thomas Muentzer.jpg|eta|dekstre|230ra|[[Thomas Müntzer]].]]
La '''Radikala Reformacio''' estis reago al kio estas supozata koruptado kaj en la [[Romkatolika Eklezio]] kaj la etenda magistrata [[Protestantismo|protestanta movado]] kondukita de [[Marteno Lutero]] kaj multaj aliaj. Komencite en Germanio kaj Svisio en la [[16a jarcento]], la Radikala Reformacio naskis multajn radikalajn protestantajn grupojn tra [[Eŭropo]]. La termino kovras kaj Radikalajn Reformaciistojn kiaj [[Thomas Müntzer]], [[Andreas Karlstadt]], grupojn kiaj la profetoj de [[Zwickau]] kaj [[Anabaptismo|Anabaptistoj]] kiaj la [[Huterano]]j kaj [[Menonito]]j.

En partoj de Germanio, Svisio kaj Aŭstrio, majoritato simpatiis kun la Radikala Reformacio spite intensan persekutadon.<ref name=horsch>Horsch, John, Mennonites in Europe, 1995, Herald Press, isbn=978-0836113952, paĝo 299.</ref> Kvankam la survivanta proporcio de eŭropa loĝantaro kiu ribelis kontraŭ katolika, [[Luteranismo|luterana]] kaj [[Zvinglo|zvingla]] eklezioj estis malgranda, Radikalaj Reformaciistoj verkis multe kaj la literaturo en la Radikala Reformacio estas disproporcie granda, parte kiel rezulto de la etendo de la instruadoj de la Radikala Reformacio en [[Usono]].<ref>The European Reformation, Euan Cameron, Oxford University Press, 1991, isbn=0-19-873093-4, Novjorko.</ref>

Spite gravan diversecon inter la fruaj Radikalaj Reformaciistoj, kelkaj "ripetaj modeloj" aperis inter multaj Anabaptistaj grupoj. Multaj el tiuj modeloj estis enmetitaj en la [[Konfesio de Schleitheim|''Schleitheimer Artikel'' (Konfesio de Schleitheim, 1527)]] kaj inkludas la [[bapto]]n de kredantoj (aŭ plenkreskuloj), memoran rigardon al la [[Komunio|Lasta Vespermanĝo]], kredon, ke la Skribaĵo estas la fina aŭtoritato pri aferoj de fido kaj praktiko, emfazon al la [[Nova Testamento]] kaj al la [[Surmonta Parolado]], interpretadon de la Skribaĵo en komunumo, separadon el la mondo kaj [[teologio]]n de la du regnoj, [[pacismo]]n kaj nerezistadon, komunan posedon kaj ekonomian kunhavadon, kredon en la libervolo, ne-ĵuradon, "forlasitecon" (''Gelassenheit'') al la propra komunumo kaj al Dio, apartigon, savadon pere de diigo (''Vergöttung'') kaj etika vivmaniero, kaj disĉiplecon (''Nachfolge Christi'').<ref>Andrew P. Klager, "Ingestion and Gestation: Peacemaking, the Lord's Supper, and the Theotokos in the Mennonite-Anabaptist and Eastern Orthodox Traditions", ''Journal of Ecumenical Studies'' 47, no. 3 (somero 2012): pp. 441–442.</ref>

==== Alfabeteco ====
[[Dosiero:Lutherbibel.jpg|eta|maldekstre|[[Biblio de Lutero|Traduko de la Biblio al la germana fare de Lutero en 1534]]. La traduko de Lutero influis la disvolvigon de la moderna normiga germana.]]

La Reformacio estis venko de [[alfabeteco]] kaj de la disvastigo de la nova [[presmaŝino]] de moveblaj tipoj.<ref name=Cameron>{{Citaĵo el libro|url=https://books.google.com/books?id=_6a3kgsbkBIC|titolo=The European Reformation|aŭtoro=Euan Cameron|dato=1a de Marto 2012|eldoninto=OUP Oxford|ISBN=978-0-19-954785-2}}</ref> Kvankam la emfazo de la Reformacio al la kutimo de Protestantoj por legi la Skribaĵojn estis faktoro en la disvolvigo de la alfabeteco, ankaŭ la efiko mempresi, la pli ampleksa disponeblo de presitaj verkoj je pli malmultekosta prezo, kaj la pliiĝanta fokuso al edukado kaj lernado kiel ŝlosilaj faktoroj por akiri enspezigan postenon, estis gravaj kontribuaj faktoroj.<ref name="Rubin270"/><ref name=Pettegree543>Pettegree ''Reformation World'' p.&nbsp;543</ref><ref name=":1">{{Cite web|url=http://cep.lse.ac.uk/pubs/download/dp1367.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://cep.lse.ac.uk/pubs/download/dp1367.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live|title=Media, Markets and Institutional Change: Evidence from the Protestant Reformation}}</ref> La [[Biblio de Lutero|traduko de la Biblio al la germana fare de Lutero en 1534]] estis grava historia momento en la etendo de la alfabeteco, kaj stimulatis ankaŭ la presadon kaj distribuadon de religiaj libroj kaj broŝuroj. El 1517 antaŭen, religiaj broŝuroj inundis Germanion kaj multon de Eŭropo.<ref name=Edwards>Edwards ''Printing, Propaganda, and Martin Luther''</ref> En la unua jardeko de la Reformacio, la mesaĝo de Lutero iĝis movado, kaj la produktado de religiaj pamfletoj en Germanio estis en sia pinto.<ref name=PettegreeHall786>Pettegree kaj Hall, "Reformation and the Book ''Historical Journal'' p.&nbsp;786</ref>

Ĉirkaŭ 1530, ĉirkaŭ 10 000 publikaĵoj estis konataj, kun totalo de dek milionoj da ekzempleroj. La Reformacio estis tiel komunikila revolucio. Lutero plifortigis siajn atakojn kontraŭ Romo priskribante "bonan" kontraŭ "malbonan" eklezion. El tio, klariĝis ke presado povis esti uzata por [[propagando]] en la Reformacio por partikularaj farendaĵoj, kvankam la termino "propagando" deriviĝis el la katolika ''[[Kongregacio por la evangelizado de la popoloj|Congregatio de Propaganda Fide]]'' (''Kongregacio por la evangelizado de la popoloj'') de la Kontraŭ-Reformacio. Reformaciaj verkistoj uzis ekzistantajn stilojn, kliŝeojn kaj stereotipojn kiujn ili adaptis laŭnecese.<ref name=Edwards /> Speciale efektivaj estis verkoj en germana lingvo, kiel la traduko de Lutero de la Biblio, lia Malgranda Katekismo por gepatroj instruantaj siajn gefilojn, kaj lia Granda Katekismo por pastroj.

Uzante la popolan germanan ili esprimis la kredon de la Apostoloj en pli simpla, pli persona, Triunua lingvaĵo. Ilustraĵoj en la Germana Biblio kaj en multaj broŝuroj popularigis la ideojn de Lutero. [[Lucas Cranach la Maljuna]] (1472–1553), la plej granda pentristo, patronis la elektistojn de Vitenbergo, estis amiko de Lutero, kaj li ilustris la teologion de Lutero por populara publiko. Li dramatigis la rigardojn de Lutero pri la rilatoj inter la Malnova kaj la Nova Testamentoj, dum li restis konscia pri la zorgaj distingoj fare de Lutero pri propraj kaj nepropraj uzoj de vida bildaro.<ref name=Weimer387>Weimer "Luther and Cranach" ''Lutheran Quarterly'' pp.&nbsp;387–405</ref>

=== Kaŭzoj de la Reformacio ===
[[Dosiero:Holbein-erasmus.jpg|eta|altdekstre|[[Erasmo]] estis katolika pastro kiu inspiris kelkajn el la Protestantaj reformaciistoj.]]
La jenaj pozitivaj faktoroj estis identigitaj kiel kaŭzoj de la Reformacio:<ref name=":0">{{Cite journal|last1=Becker|first1=Sascha O.|last2=Pfaff|first2=Steven|last3=Rubin|first3=Jared|title=Causes and Consequences of the Protestant Reformation|journal=Explorations in Economic History|volume=62|pages=1–25|doi=10.1016/j.eeh.2016.07.007|year=2016|url=http://wrap.warwick.ac.uk/80754/1/WRAP_Becker_reformation_survey_becker_pfaff_rubin_v3%20%281%29.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://wrap.warwick.ac.uk/80754/1/WRAP_Becker_reformation_survey_becker_pfaff_rubin_v3%20%281%29.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live}}</ref>
* La apero de la [[presarto]] en urbo ĉirkaŭ 1500 faris la protestantan adoptadon ĉirkaŭ 1600 pli verŝajna.<ref name="Rubin270" />
* Protestanta literaturo estis produktita je pli grandaj niveloj en urboj kie merkatoj de amaskomunikiloj estis pli konkurencaj, kio faris, ke tiuj urboj pli probable adoptu Protestantismon.<ref name=":1" />
* Otomanaj invadon malpliigis konfliktojn inter Protestantoj kaj Katolikoj, kio helpis la enradikigon de la Reformacio.<ref>{{Cite journal|last=Iyigun|first=Murat|date=1a de Novembro 2008|title=Luther and Suleyman|journal=The Quarterly Journal of Economics |volume=123|issue=4|pages=1465–1494|doi=10.1162/qjec.2008.123.4.1465|issn=0033-5533}}</ref>
* Pli granda politika aŭtonomeco pliigis la probablon ke Protestantismo estu adoptita.<ref name="Rubin270"/><ref name=":2">{{Cite journal|last=Cantoni|first=Davide|date=[[1-a de majo]] [[2012]]|title=Adopting a New Religion: the Case of Protestantism in 16th Century Germany|journal=The Economic Journal |volume=122|issue=560|pages=502–531|doi=10.1111/j.1468-0297.2012.02495.x|issn=1468-0297|hdl=10230/19925|s2cid=154412497|url=https://repositori.upf.edu/bitstream/handle/10230/19925/1265.pdf?sequence=1&isAllowed=y|hdl-access=free}}</ref>
* Kie Protestantaj reformaciistoj ĝuis princlandan patronadon, ili pli probable sukcesis.<ref name="Kim 188–215">{{Cite journal|last1=Kim|first1=Hyojoung|last2=Pfaff|first2=Steven|date=1a de Aprilo 2012|title=Structure and Dynamics of Religious Insurgency Students and the Spread of the Reformation|journal=American Sociological Review |volume=77|issue=2|pages=188–215|doi=10.1177/0003122411435905|s2cid=144678806|issn=0003-1224}}</ref>
* Proksimeco al najbaroj kiuj estis adoptintaj Protestantismon pliigis la probablon adopti Protestantismon.<ref name=":2" />
* Urboj kiuj havis pli altajn nombrojn de studentoj aliĝintajn en heterodoksaj universitatoj kaj pli malaltajn nombrojn de studentoj aliĝintajn en ortodoksaj universitatoj pli probable adoptis Protestantismon.<ref name="Kim 188–215"/>

La jenaj negativaj faktoroj estis identigitaj kiel kaŭzoj de neadoptado de la Reformacio:<ref name=":0" />
* Urboj kun fortaj kultoj de sanktuloj malpli probable adoptis Protestantismon.<ref>{{Cite journal|last=Pfaff|first=Steven|date=12a de Marto 2013|title=The true citizens of the city of God: the cult of saints, the Catholic social order, and the urban Reformation in Germany|journal=Theory and Society |volume=42|issue=2|pages=189–218|doi=10.1007/s11186-013-9188-x|s2cid=144049459|issn=0304-2421}}</ref>
* Urboj kie oni praktikis [[Unuenaskiteco]]n malpli probable adoptis Protestantismon.<ref>{{Cite journal|last1=Ekelund|first1=Jr., Robert B.|last2=Hébert|first2=Robert F.|last3=Tollison|first3=Robert D.|date=1a de Junio 2002|title=An Economic Analysis of the Protestant Reformation|journal=Journal of Political Economy|volume=110|issue=3|pages=646–671|doi=10.1086/339721|s2cid=152651397|issn=0022-3808|url=https://web.stanford.edu/~avner/Greif_228_2005/Ekelund%20et%20al%202002%20JPE%20Reformation.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://web.stanford.edu/~avner/Greif_228_2005/Ekelund%20et%20al%202002%20JPE%20Reformation.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live}}</ref>
* Regionoj kiuj estis malriĉaj sed havis pli grandan ekonomian potencialon kaj malbonajn politikajn instituciojn pli probable adoptis Protestantismon.<ref name=":3">Curuk, Malik; Smulders, Sjak (15a de Julio 2016). [https://docs.google.com/a/tilburguniversity.edu/viewer?a=v&pid=sites&srcid=ZGVmYXVsdGRvbWFpbnxtYWxpa2N1cnVrfGd4OjUwMWYwNTkzMGM1MDcxNjE Malthus Meets Luther: the Economics Behind the German Reformation (Report).] SSRN 2828615.</ref>
* Kie estis episkopecoj oni adoptis Protestantismon malpli probable.<ref name="Rubin270"/>
* Kie estis monaĥejoj oni adoptis Protestantismon malpli probable.<ref name=":3" />
Studo de 2020 ligis la etendon de Protestantismo al personaj ligiloj kun Lutero (ekz. leterkorespondantoj, vizitoj, iamaj studentoj) kaj al komercvojoj.<ref>{{Cite journal|last1=Becker|first1=Sascha O.|last2=Hsiao|first2=Yuan|last3=Pfaff|first3=Steven|last4=Rubin|first4=Jared|date=1a de Septembro 2020|title=Multiplex Network Ties and the Spatial Diffusion of Radical Innovations: Martin Luther's Leadership in the Early Reformation|journal=American Sociological Review|volume=85|issue=5|pages=857–894|doi=10.1177/0003122420948059|doi-access=free}}</ref>

== En diversaj landoj ==
[[Dosiero:PhilippMelanchthon.jpg|eta|maldekstre|Portreto de [[Filipo Melanktono]], de [[Lucas Cranach la Maljuna]]. Oleo sur panelo.]]

=== Aŭstrio ===
Aŭstrio sekvis la saman modelon kiel ĉe la [[Germana lingvo|germanparolantaj]] ŝtatoj ene de la [[Sankta Romia Imperio]], kaj Luterismo iĝis la ĉefa protestanta kredo inter ties populacio. [[Luterismo]] akiris gravan sekvon en la orienta duono de la areo de nuntempa Aŭstrio, dum [[Kalvinismo]] estis malpli sukcesa. Eventuale la elano de la [[Kontraŭreformacio]] renversis la tendencon kaj sekve Aŭstrio iĝis unu el plej katolikaj landoj de Centra Eŭropo.

=== Hispanio ===
La historio de la [[Reformacio en Hispanio]] originiĝis en la 16a jarcento, kiam pluraj hispanaj katolikaj kredantoj tute aŭ parte konsentis kun la argumentoj de la reformacio iniciatita de Marteno Lutero en Germanio. Elstaraj grupoj el ĉi tiaj kredantoj troviĝis en [[Valadolido]] (proksimaj al luteranismo) kaj [[Sevilo]] (komence proksimaj al kalvinismo). En la sevila grupo estis la hieronimaj monaĥoj de la Monaĥejo Sankta Isidoro de l'Kampo. Tiu ĝermaj grupoj estis subpremataj de la ŝtataj kaj ekleziaj aŭtoritatoj, ĉefe de [[Inkvizicio]] kaj Hispanio estis inter ĉiuj katolikaj landoj de Suda Eŭropo.

=== Nordio ===
La tuta Skandinavio laste adoptis Luteranismon laŭlonge de la 16-a jarcento, ĉefe kiam la monarkoj de Danio (kiuj regis Norvegion kaj Islando) kaj de Svedio (kiuj regis ankaŭ Finlandon) konvertiĝis al la nova kredo. En [[Svedio]], la Reformacio estis iniciatita de [[Gustavo Vasa]], elektita reĝo en 1523, kun grava kontribuo de Olaus Petri, sveda pastro. La konfliktoj kun la papo pri la interveno de tiu en la svedaj ekleziaj aferoj kondukis al la rompo de ĉiu oficiala konekto inter Svedio kaj la papeco ekde 1523.

== Rilataj temoj ==
* [[Filipo Melanktono]]
* [[Husmovado]]
* [[Hugenotoj|Hugenota movado]]
* [[Kontraŭreformacio]]
* [[Indulgenco]]

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Literaturo ==
* Appold, Kenneth G. The Reformation: A Brief History (2011, angle: "La Reformacio: Mallonga Historio") [https://www.questia.com/library/120083934/the-reformation-a-brief-history rete]
* Brakke, Mary Jo; Weaver, David (2009). Introduction to Christianity (angle: "Enkonduko al kristanismo", 4-a eld.). Belmont, Kalifornio: Wadsworth. pp.&nbsp;92–93. ISBN 978-0-495-09726-6.
* Cameron, Euan (2012). The European Reformation (2a eld.). Oxford University Press. [http://www.amazon.com/The-European-Reformation-ebook/dp/B004EYSIQQ/]
* Estep, William R (1986). Renaissance & Reformation. Grand Rapids: Eerdmans. ISBN 0-8028-0050-5. [http://books.google.com/books?id=dUENoh0ey4QC]
* Hollister, Warren; Bennett, Judith (2002). [https://archive.org/details/medievaleuropesh00holl_1 Medieval Europe: A Short History, angle: "Mezepoka Eŭropo: Mallonga Historio"] (9a eld.). Boston: McGraw-Hill Companies Inc. ISBN 9780072346572.
* MacCulloch, Diarmaid. Christianity: The First Three Thousand Years (2009, angle: "Kristanismo: La Unuaj Trimil Jaroj")
* MacCulloch, Diarmaid. The Reformation (2005)
* Simon, Edith (1966). Great Ages of Man: The Reformation. Time-Life Books. pp.&nbsp;120–121. ISBN 0-662-27820-8., populara kaj bone ilustrita
* Spalding, Martin (2010). The History of the Protestant Reformation; In Germany and Switzerland, and in England, Ireland, Scotland, the Netherlands, France, and Northern Europe (angle: "La Historio de la Reformacio; En Germanio kaj Svislando, kaj en Anglio, Irlando, Skotlando, Nederlando, Francio, kaj Norda Eŭropo"). General Books LLC.
* Whaley, Joachim (2012). [https://books.google.es/books?id=QXdPzWXCphkC&q=German+Peasants+War+100,000&pg=PA220&redir_esc=y Germany and the Holy Roman Empire, Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493–1648, angle: "Germanio kaj la Sankta Romia Imperio, Volumo I:] de [[Maksimiliano la 1-a (Sankta Romia Imperio)|Maksimiliano la 1-a]] al la [[Vestfalia Paco]], 1493-1648"] (en la serio ''Oxford History of Early Modern Europe'', Oksforda Historio de Frua Moderna Eŭropo). [[Oxford University Press]]. ISBN 978-0-19-873101-6.
* Yarnell III, Malcolm B. (2014). [https://books.google.es/books?id=u3XqAgAAQBAJ&q=Luther+condemn+Peasants+War&pg=PA95&redir_esc=y#v=snippet&q=Luther%20condemn%20Peasants%20War&f=false Royal Priesthood in the English Reformation, angle: "Reĝa Pastraro en la Angla Reformacio"] [[Oxford University Press]]. ISBN 978-0-19-968625-4.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Skismo]]
* [[Reformismo]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|q=Reformacio}}
* [http://history.hanover.edu/early/prot.html Internet Archive of Related Texts and Documents]
* [http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century 16th Century Reformation Reading Room] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140407080149/http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century |date=2014-04-07 }}: Extensive online resources, Tyndale Seminary
* [http://www.loc.gov/rr/rarebook/coll/195.html The Reformation Collection] From the [http://www.loc.gov/rr/rarebook/ Rare Book and Special Collections Division] ĉe [[Library of Congress]]
* [http://www.vatican.va/roman_curia/pontifical_councils/chrstuni/lutheran-fed-docs/rc_pc_chrstuni_doc_2013_dal-conflitto-alla-comunione_en.html An ecumenical official valuation by Lutherans and Catholics 500 years later]
* [http://www.ref-500.ch/de/einfuehrung 500 jaroj reformacio, en germana kaj franca lingvo]
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Reformation|revizio=1118103975}}
{{Havenda artikolo|Reformacio}}
{{Leginda|2023|4|11}}
{{ADLM|2023|10}}

{{Kristanismo}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Reformacio| ]]