Vidi fonton por Sudano

{{Landtabelo |
 | nomoenlokalingvo = Republic of the Sudan <br /> جمهورية السودان‎ <br /> Jumhūrīyat as-Sūdān  <br />
 | eonomo = Respubliko Sudano
 | flago =[[Dosiero:Flag of Sudan.svg|120ra|Flago de Sudano]]
 | blazono = [[Dosiero:Emblem of Sudan.svg|120ra|Blazono de Sudano]]
 | nacia himno = Nahnu Jund Allah Jund Al-watan
 | nacia devizo = "An-Naṣr lanā" <br /> ("Venko estas nia")
 | lokigo-bildo = [[Dosiero:Location Sudan-N AU Africa.svg|255ra|Situo]]
 | oficiala lingvo = [[Angla lingvo|angla]] <br /> [[Araba lingvo|araba]]
 | lingvoj =
 | lingvoj falde=jes
 | ĉefurbo = [[Ĥartumo]] (kun ĉirkaŭaĵo pli ol 4, eble 5–6 milionoj).
 | religio = [[islamo]] <br /> [[animismo]] <br /> [[kristanismo]]
 | km2 =  1,886,068
 | loĝantoj =
 | loĝantaro = 44,909,353 ([[2021]])
 | loĝdenso = 21.3
 | vivlongeco =
 | valuto = [[Sudana dinaro]] ĝis [[2007]], poste [[Sudana pundo]]
 | valuta kodo = SDG
 | horzono = +3
 | ttt = sd
 | landkodo = SD
 | tel = 249
 | politika sistemo = [[respubliko]], transira registaro
 | ŝtatestro = [[Abdel Fattah al-Burhan]] (عبد الفتاح البرهان)
 | ĉefministro = vacant
 | nacia tago =1-a d januaro
 | sendependeco =1-a de januaro 1956
 | de kiu = [[Britio]]
 | esperanto-asocio =
 | MEP = [[Usona dolaro|$]] 177 mlrd
 | MEP jaro = 2018
 | MEP pokapa = $ 4,232
}}
[[Dosiero:Political Regions of Sudan, July 2010.svg|eta|dekstra|
{{Legendo|#f7931d|[[Norda Sudano]]}}
{{Legendo|#8cc63f|[[Darfuro]]}}
{{Legendo|#800080|[[Orienta Fronto (Sudano)|Orienta Fronto]]}}
{{Legendo|#FFFF00|[[Abyei]]}}
{{Legendo|#fb6282|[[Nuba Montaro]] kaj [[Blua Nilo (ŝtato)|Blua Nilo]]}}]]
'''Sudano''' ({{lang-ar|سودان}} ''Sūdān'', aŭ السودان‎ as-Sūdān kaj oficiale '''Respubliko Sudano''' جمهورية السودان‎ Jumhūrīyat as-Sūdān) estas araba lando en la nordorienta parto de [[Afriko]], ambaŭflanke de la alta [[Nilo]]. Ĝia nomo venas el la araba ''balad as-sūdān'', kiu signifas ''la lando de la nigruloj''. Ĝi limas kun [[Egipto]] norde, la [[Ruĝa Maro]], [[Eritreo]] kaj [[Etiopio]] oriente, [[Suda Sudano]] sude, [[Centrafrika Respubliko]] sudokcidente, [[Ĉado]] okcidente kaj [[Libio]] nordokcidente. Ĝi estas, laŭ areo, la tria plej granda lando en Afriko. La rivero [[Nilo]] dividas la landon en orienta kaj okcidenta duonoj.<ref>Collins, Robert On. (2008). ''A History of Modern Sudan''. [[Cambridge University Press]]. ISBN 978-0-521-85820-5.</ref> Ties hegemonia religio estas [[Islamo]]<ref name="autogenerated1">{{Citaĵo el gazeto|titolo=Where is the Middle East?|aŭtoro=Davison, Roderic H.|jaro=1960|gazeto=Foreign Affairs|volumo=38|numero=4|COI=10.2307/20029452|paĝoj=665–675}}</ref> (70%).

Sudano estis hejmo al nombraj antikvaj civilizoj, kiaj tiuj de la [[Regno de Kuŝ]], [[Kerma]], [[Nobatia]], [[Aloa]], [[Makuria]], [[Meroe]] kaj aliaj, plej el kiuj floris laŭlonge de la [[rivero Nilo]]. Dum la antaŭdinastia periodo Nubio kaj Nagadana Supra Egipto estis identaj, samtempe evoluigis sistemojn de faraona regado ĉirkaŭ 3300 a.K.<ref name="Keita, S.O.Y. 1993 129–54">{{Cite journal|title = Studies and Comments on Ancient Egyptian Biological Relationships| author = Keita, S.O.Y. | year = 1993| journal=History in Africa|volume=20|pages=129–54|jstor=317196|doi = 10.2307/3171969| issn = 0361-5413}}</ref>
Pro ties proksimeco al [[Historio de Egiptio|Egipto]], Sudano partoprenis en la pli ampleksa historio de [[Proksima Oriento]] ĉar ĝi estis [[Kristanigo|kristanigita]] ĉirkaŭ la 6a jarcento, kaj [[Islamo|islamigita]] en la 7a. Kiel rezulto de kristanigo, la [[Malnova nubia lingvo]] staras kiel plej antikva registrita lingvo el la [[Nilo-sahara lingvaro]] (plej fruaj registroj datas el la 9a jarcento). Nuntempe estas oficialaj la [[araba lingvo]] kaj la [[angla lingvo]], kaj ekzistas ankaŭ la [[nubia lingvo]].

Sudano estis la plej granda lando en Afriko kaj en la [[araba mondo]] ĝis 2011, kiam [[Suda Sudano]] separiĝis al sendependa lando, sekve al sendependiga [[referendumo]]. Sudano estas nune la tria plej granda lando en Afriko (post [[Alĝerio]] kaj la [[Demokratia Respubliko Kongo]]) kaj ankaŭ la tria plej granda lando en la araba mondo (post [[Alĝerio]] kaj [[Saŭdarabio]]).

Sudano estas membro de [[Unuiĝintaj Nacioj]] ([[1956]]), de la [[Afrika Unio]], de la [[Araba Ligo]], de la [[Organizaĵo de Islama Kunlaboro]] kaj de la [[Movado de Nealiancitaj Landoj]], same kiel estas observanto ĉe la [[Monda Organizaĵo pri Komerco]].<ref name="cia">{{cite web |url= https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |title= The World Factbook: Sudan |publisher= U.S. Central Intelligence Agency |issn= 1553-8133 |accessdate= 10a Julio 2011 |titolo= Arkivita kopio |alirdato= 2015-01-24 |arkivurl= https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |arkivdato= 2019-02-05 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |archivedate= 2019-02-05 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-01-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |arkivdato=2019-02-05 }}</ref><ref>http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org6_e.htm</ref> Ties ĉefurbo estas [[Ĥartumo]], nome politika, kultura kaj komerca centro de la lando. Ĝi estas [[Federalismo|federala]] [[Prezidenta respubliko|prezidenta]] [[demokratio|reprezenta demokrata]] [[respubliko]]. La [[politiko de Sudano]] estas regulata de parlamenta organizo nomata Nacia Asembleo.<ref>{{Citaĵo el la reto |url=http://www.parliament.gov.sd/en/ |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2015-01-24 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20141231235706/http://www.parliament.gov.sd/en/ |arkivdato=2014-12-31 }}</ref> La [[juro|sudana jura sistemo]] estas bazita sur la [[ŝario]].

Sudano suferas pro kelkaj defioj. Dum multo de la historio de Sudano, la lando suferis pro pliiĝanta etna purigado kaj pro [[Sudana interna konflikto (2011–nune)|internaj konfliktoj]] kiaj la [[Unua Sudana Enlanda Milito|du enlandaj]] [[Dua Sudana Enlanda Milito|militoj]] kaj la [[Milito en Darfuro]]. Sudano suferas pro malalta nivelo de respekto al la [[homaj rajtoj]] ĉefe koncerne al la aferoj de etna purigado kaj [[sklaveco]] en la lando.<ref name="2009 Human Rights Report">, [http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2009/af/135978.htm 2009 U.S Dept of State Human Rights Report: Sudan]</ref>

== Etimologio ==
La [[Loknomscienco|lokonomo]] de la lando ''Sudano'' estas nomo donata al la [[Sudano (regiono)|geografia regiono]] sude de [[Saharo]], etenda el okcidenta al orienta Centrafriko. Tiu nomo derivas el la [[Araba lingvo|araba]] ''bilād as-sūdān'' (بلاد السودان), aŭ "tero de [[nigrulo]]j", nome esprimo kiu aludas al [[Okcidenta Afriko]] kaj norda [[Centrafriko]].<ref>{{citation | author = International Association for the History of Religions | title = Numen | publisher = EJ Brill | place = Leiden | year = 1959 | page = 131 | quote = West Africa may be taken as the country stretching from Senegal in the west, to the Cameroons in the east; sometimes it has been called the central and western Sudan, the ''Bilad as-Sūdan'', ‘Land of the Blacks’, of the Arabs}}.</ref>

== Historio ==
=== Prahistoria Sudano ===
[[Dosiero:Western Deffufa - Kerma.jpg|eta|maldekstra|La granda kotobrika templo, konata kiel Okcidenta Defufa, en la antikva urbo [[Kerma]]]]
Ĉirkaŭ la 8a jarmilo a.K., popolo de kulturo de la [[Neolitiko]] estis setliĝinta por sedenta vivmaniero tie en fortifikitaj [[vilaĝo]]j el kotobrikoj, kie ili vivtenis sin el [[ĉasado]] kaj [[fiŝkaptado]] en la Nilo kun kultivado de [[cerealo]]j kaj [[brutobredado]].<ref name=locearlyhist>{{Citaĵo el la reto|url=http://countrystudies.us/sudan|titolo=Sudan A Country Study|eldoninto=Countrystudies.us}}</ref> Dum la 5a jarmilo a.K. migradoj el sekiĝanta Sahara alportis neolitikajn popolojn al la Nila Valo kune kun agrikulturo. La loĝantaro kiu rezultis el tiu kultura kaj genetika mikso disvolvigis socian hierarkion dum la venontaj jarcentoj en la Regno de Kuŝ (kun ĉefurbo ĉe Kerma) ĉirkaŭ 1700 a.K.

Antropologia kaj arkeologia esplorado indikas, ke dum la antaŭdinastia periodo Nubio kaj Nagadana Supra Egipto estis etne, kaj kulture preskaŭ identaj, kaj tiele, samtempe evoluigis sistemojn de faraona monarkio ĉirkaŭ 3300 a.K.<ref name="Keita, S.O.Y. 1993 129–54"/>

=== Regno de Kuŝ ===
{{Ĉefartikolo|Regno de Kuŝ}}
[[Dosiero:Sudan Meroe Pyramids 2001.JPG|eta|maldekstra|[[Nubio|nubiaj piramidoj]] de [[Meroe]].]]
La [[Regno de Kuŝ]] estis antikva [[Nubio|nubia]] ŝtato centrita ĉe la kunfluo de la [[Blua Nilo]], [[Blanka Nilo]] kaj de la Rivero Atbara. Ĝi estis starigita post la falo de la [[Bronzepoko]] kaj la disigo de la [[Nova Egipta Imperio]], centrita ĉe Napata en ties komenca fazo.

Post kiam la reĝo Kaŝta ("Kuŝita") invadis Egiption en la [[8-a jarcento a.K.]], la Kuŝitaj reĝoj regis kiel faraonoj de la [[25-a dinastio]] de [[Egiptio]] dum unu jarcento antaŭ esti venkita de la [[Asirianoj]]. Ĉe sia hegemonio, la Kuŝitoj konkeris imperion kiu etendas el tio kio estas nune konata kiel [[Suda Kordofano]] ĝis [[Sinajo]]. La reĝo Pije klopodis ampleksigi sian imperion al Proksima Oriento, sed tio fiaskis pro la agado de la asiria reĝo [[Sargon la 2-a]]. La Regno de Kuŝ estas menciata en la Biblio kiel savanto de la Israelidoj el la kolero de la asirianoj, kvankam fakte malsano inter sieĝantoj estis la ĉefa tialo por la malsukceso kapti la urbon.<ref>{{Citaĵo el libro|url=http://books.google.com/books?id=klZX8B_RzzYC|titolo=Ancient Iraq|alirdato=23-a de junio 2013|aŭtoro=Roux, Georges|dato=27-a de aŭgusto 1992|eldoninto=eldonejo ''[[Penguin Books]]''|ISBN=978-0-14-193825-7}}</ref>

=== Kristanismo (350-1500) ===
{{Ĉefartikolo|Nobatia|Makurio|Aloa}}
[[Dosiero:Christian Nubia.png|eta|altdekstre=0.8|La tri kristanaj Nubiaj regnoj. La norda bordo de [[Aloa]] estas neklara, sed ĝi eble estis pli norde, inter la kvar kaj kvina [[Kataraktoj de la Nilo|nilkataraktoj]].{{sfn|Welsby|2002|p=26}}]]
Fine de la 5-a jarcento la ''Blemjes'' establis mallongdaŭran ŝtaton en Supra Egiptio kaj Malsupra Nubio, probable centrita ĉe Talmis (Kalabŝa), sed antaŭ la jaro 450 ili estis jam forigitaj el la Nila Valo fare de la Nobacianoj. Tiuj lastaj finfine fondis sian propran regnon, nome [[Nobatia]].{{sfn|Welsby|2002|pp=16–22}}

Ĉirkaŭ la 6-a jarcento estis totale tri Nubiaj regnoj: nome Nobatia norde, kiu havis sian ĉefurbon en Paĉoras (Faras); la centra regno, [[Makurio]] centrita ĉe [[Tungul]] (Malnova Dongola), ĉirkaŭ 13 km sude de la nuntempa Dongola; kaj [[Alodia]], en la koro de la malnova Kuŝita regno, kiu havis sian ĉefurbon en Suba (une ĉeurbo de nuntempa Ĥartumo).{{sfn|Welsby|2002|pp=24, 26}} Ankoraŭ en la 6-a jarcento ili konvertiĝis al kristanismo.{{sfn|Welsby|2002|pp=16–17}} En la 7-a jarcento, probable iam inter 628 kaj 642, Nobatia estis aligita en Makurion.{{sfn|Werner|2013|p=77}}

Inter 639 kaj 641 la islamaj araboj de la [[Raŝiduna Kaliflando]] konkeris [[Bizanca Imperio|bizancan]] Egiption. Per bataloj en 641 aŭ 642 kaj denove en [[652]] ili invadis Nubion, sed ili estis elpelitaj, kio faris la Nubianojn unu el malmultaj popoloj kiuj sukcesis venki la arabojn dum la [[Islama ekspansio]]. Poste la Makuria reĝo kaj Araboj interkonsentis ĉe unika neagresa pakto kiu inkludis ankaŭ ĉiujaran interŝanĝon de donacoj, tiel agnoskan te la Makurian sendependecon.{{sfn|Welsby|2002|pp=68–70}} Kvankam la Araboj malsukcesis konkeri Nubion ili eksetliĝis oriente de Nilo, kie ili finfine fondis kelkajn havenurbojn{{sfn|Hasan|1967|p=31}} kaj intergeedziĝis kun lokaj [[Beĝaoj]].{{sfn|Welsby|2002|pp=77–78}}

[[Dosiero:King Moses George of Makuria.jpg|eta|altdekstre=0.8|Moses Georgo de Makurio kaj Alodia.]]
El la mezo de la oka ĝis la mezo de la 11-a jarcento la politika povo kaj la kultura disvolviĝo de la kristana Nubio pintis.{{sfn|Shinnie|1978|p=572}} En 747 Makuria invadis Egiption, kiu tiam apartenis al la dekadencaj [[Umajadoj]],{{sfn|Werner|2013|p=84}} kaj same faris denove en la komenco de la 960-aj jaroj, kiam ĝi iris tiom norden kiom ĝis Aĥmim.{{sfn|Werner|2013|p=101}} Makurio havis tre fortajn dinastiajn ligilojn kun Alodia, eble rezulte en portempa unuigo de ambaŭ regnoj en unusola ŝtato.{{sfn|Welsby|2002|p=89}} La kulturo de la mezepokaj Nubianoj estis priskribita kiel "''Afrik-Bizanca''",{{sfn|Ruffini|2012|p=264}} sed ĝi estis ankaŭ pli kaj pli influita de la araba kulturo.{{sfn|Martens-Czarnecka|2015|pp=249–265}} La ŝtata organizado estis tre centrigita,{{sfn|Werner|2013|p=254}} bazita sur la [[Bizanca Imperio#Politiko|bizanca burokratio]] de la sesa kaj sepa jarcentoj.{{sfn|Edwards|2004|p=237}} Artoj floris en la formo de ceramikaj pentraĵoj{{sfn|Adams|1977|p=496}} kaj speciale murpentraĵoj.{{sfn|Adams|1977|p=482}} La Nubianoj disvolvis [[alfabeto]]n por sia lingvo, nome malnov-nubia, bazigante ĝin sur la [[Kopta alfabeto]], kvankam uzanta ankaŭ [[Mezepoka greka lingvo|mezepokan grekan]], [[Kopta lingvo|koptan]] kaj [[araba]]n.{{sfn|Welsby|2002|pp=236–239}} [[Virinoj]] ĝuis altajn sociajn statusojn: ili havis aliron al edukado, rajtis posedi, aĉeti kaj venti terojn kaj ofte uzis siajn riĉojn por donacoj al preĝejoj kaj por preĝejaj pentraĵoj.{{sfn|Werner|2013|pp=344–345}} Eĉ la reĝa sukcedo estis patrinflanka, kaj la filo de la fratino de la reĝo povis este la rajtigita heredanto.{{sfn|Welsby|2002|p=88}}

El la fino de la 11-a kaj 12-a jarcentoj, la ĉefurbo de Makurio Dongola estis en dekadenco, kaj ankaŭ la ĉefurbo de Alodia estis en dekadenco en la 12-a jarcento.{{sfn|Welsby|2002|p=252}} En la 14-a kaj 15-a jarcentoj [[Beduenoj|beduenaj]] triboj trairis plej el Sudano,{{sfn|Hasan|1967|p=176}} migrante ĝis Butana, [[Al Gezira (subŝtato)|Gezira]], [[Kurdufano]] kaj [[Darfur]].{{sfn|Hasan|1967|p=145}} En 1365 [[enlanda milito]] devigis la Makurian kortegon foriri al Ĝebel Adda en Malsupra Nubio, dum Dongola estis detruita kaj lasita al araboj. Poste Makurio plue ekzistis nur kiel pupoŝtateto.{{sfn|Werner|2013|pp=143–145}} Post la prospera{{sfn|Lajtar|2011|pp=130–131}} regado de la reĝo Joel de Dotavo (floris 1463–1484) Makuria kolapsis.{{sfn|Ruffini|2012|p=256}} Marbordaj areoj el suda Sudano ĝis la havenurbo Suakin estis sukceditaj de la Adal Sultanlando en la 15-a jarcento.<ref>Magistra disertacio.Owens, Travis [https://apps.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a483490.pdf Beleaguered Muslim Fortresses And Ethiopian Imperial Expansion From The 13th To The 16th Century] Junio 2008. [[Naval Postgraduate School]], p. 23 Alirita la 22an de Junio 2020 Arkivita la 12an de Novembro 2020 en [https://web.archive.org/web/20201112020204/https://apps.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a483490.pdf]</ref>{{sfn|Levtzion|Pouwels|2000|p=[https://books.google.com/books?id=J1Ipt5A9mLMC&pg=PA229 229]}} Sude, la regno Alodia falis ĉu al Araboj, komanditaj de tribestro Abdallah Jamma, aŭ al la [[Funĝoj]], afrika popolo devena el la sudo.{{sfn|Welsby|2002|p=255}} Datigoj gamas el la [[Heĝiro|9-a jarcento post la Heĝiro]] (ĉirkaŭ 1396–1494),{{sfn|Vantini|1975|pp=786–787}} la fino de la 15-a jarcento,{{sfn|Hasan|1967|p=133}} 1504{{sfn|Vantini|1975|p=784}} ĝis 1509.{{sfn|Vantini|2006|pp=487–489}} Alodia restinta ŝtato eble survivis en la formo de regno Fazugli, daŭra ĝis 1685.{{sfn|Spaulding|1974|pp=12–30}}

=== Islamaj regnoj Sennar kaj Darfur (ĉirkaŭ 1500–1821) ===
[[Dosiero:Sennar mosque (cropped).jpg|eta|La granda moskeo de [[Sennar]], konstruita en la 17-a jarcento-{{sfn|Holt|Daly|2000|p=25}}]]
Oni scias, ke en 1504 la [[Funĝoj]] estis fondintaj la Regnon Sennar, en kiu oni aligis ankaŭ la regnon de Abdallah Jamma.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|pp=25–26}} Ĉirkaŭ 1523, kiam la juda veturanto David Reubeni vizitis Sudanon, la Funĝa ŝtato jam etendiĝis tiom norden kiom ĝis Dongola.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=26}} Dume, [[Islamo]] ekestis predikita ĉe Nilo fare de [[Sufiismo|Sufiismaj]] religiuloj kiuj estis setliĝintaj tie jam en la 15-a kaj 16-a jarcentoj{{sfn|Loimeier|2013|p=150}} kaj je la vizito de David Reubeni, la reĝo Amara Dunkas, iam pagana aŭ teorie kristana, estis registrita kiel islama.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=31}} Tamen, la Funŝoj retenis neislamajn kutimojn kiel la dia reĝeco aŭ la konsumo de alkoholaĵo ĝis la 18-a jarcento.{{sfn|Loimeier|2013|pp=151–152}} Sudana [[Popola religio|pospola Islamo]] konservis multajn ritojn kun radikoj el la kristanaj tradicioj ĝis la ĵusa pasinteco.{{sfn|Werner|2013|pp=177–184}}

Baldaŭ la Funĝoj venis en konflikton kontraŭ la [[Otomana Imperio|Otomanoj]], kiu estis okupintaj Suakin ĉirkaŭ la jaro 1526{{sfn|Peacock|2012|p=98}} kaj finfine laŭiris suden laŭlonge de Nilo, atingante la areon de la tria Nil-katarakto en 1583/1584. Posta klopodo fare de Otomanoj por kapti Dongola estis malhelpita en la batalo de Hannik fare de la Funĝoj en 1585.{{sfn|Peacock|2012|pp=96–97}} Poste, Hannik, ĝuste sude de la tria Nil-katarakto, markos la limon inter ambaŭ ŝtatoj.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=35}} Sekve de otomana invado okazis klopodo por elpostenigi Aĝib la Granda, fakte minora reĝo de norda Nubio. Ŝajne li estis konkerinta orientan Sudanon, <ref>[http://su.diva-portal.org/smash/get/diva2:586255/FULLTEXT01.pdf] p. 17 Paul 77, 81-83</ref> Ĉirkaŭ 1580 li estis konkerinta ankaŭ nordokcidentan Eritreon. Kvankam la Funĝoj finfine mortigis lin en 1611/1612 lia sukcedantoj, nome la Abdallabi tribo, rajtis regi ĉion norde de la kunfluejo de la Blua kaj la Blanka Niloj per konsiderinda aŭtonomeco.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|pp=36–40}}

Dum la 17-a jarcento la Funĝa ŝtato atingis sian plej grandan etendon,{{sfn|Adams|1977|p=601}} sed en la sekva jarcento ĝi ekdekadencis.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=78}} Puĉo en 1718 rezultis en dinastia ŝanĝo,{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=88}} kaj alia en 1761–1762{{sfn|Spaulding|1974|p=24-25}} rezultis en la Hamaja Regentejo, en kiu la Hamajoj (popolo el la Etiopiaj limteroj) efektive regis dum la Funĝaj sultanoj estis nur simple pup-regantoj.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|pp=94–95}} Tuj poste la sultanlando ekfragmentiĝis;{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=98}} komence de la 19-a jarcento ĝi estis esence limigita al Gezira.{{sfn|Spaulding|1985|p=382}}

[[Dosiero:Southern Sudan - 1800.png|eta|Sudano kaj Suda Sudano ĉirkaŭ 1800. Oni montras modernajn limojn.]]
La puĉo de 1718 trudis politikon kiu celis pli ortodoksan Islamon, kiu siavice promociis la [[arabigo]]n de la ŝtato.{{sfn|Loimeier|2013|p=152}} Por legitimi sian regadon super siaj arabaj subuloj la Funĝoj ekdisvastigis [[Umajadoj|Umajadan posteularon]].{{sfn|Spaulding|1985|pp=210–212}} Norde de la kunfluejo de Blua kaj Blanka Niloj, tiom for malsupren kiom ĝis Al Dabbah, la Nubianoj adoptis la triban identecon de arabaj [[Gaalenoj]].{{sfn|Adams|1977|pp=557–558}} Ĝis la 19-a jarcento la araba sukcedis por iĝi la dominanta lingvo de la centra ĉerivera Sudano{{sfn|Edwards|2004|p=260}}{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|pp=28–29}}{{sfn|Hesse|2002|p=50}} kaj plej el Kurdufano.{{sfn|Hesse|2002|pp=21–22}}

Okcidente de Nilo, en [[Darfur]], dum la islama periodo okazis la elstarigo de la regno Tunĝur, kiu anstataŭis la malnovan regnon Daju en la 15-a jarcento{{sfn|McGregor|2011|loc=Table 1}} kaj etendiĝis tiom for okcidenten kiel Ŭadai.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=110}} La Tunĝuroj estis probable arabigitaj [[Berberoj]] kaj, almenaŭ ilia reganta elito estis islamanoj.{{sfn|McGregor|2011|p=132}} En la 17-a jarcento la Tunĝuroj estis elpovigitaj fare de la Fura Keira sultanlando.{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=110}} Tiu Keira ŝtato, teorie islama ekde la regado de Sulajman Solong (kiu regis ĉirkaŭ 1660–1680),{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=123}} estis dekomence malgranda regno en norda Ĝebel Marra,{{sfn|Holt|Daly|2000|p=31}} sed etendiĝis okcidenten- kaj norden komence de la 18-a jarcento{{sfn|O'Fahey|Spaulding|1974|p=126}} kaj orienten dum la regado de Muhammad Tajrab (regis en 1751–1786),{{sfn|O'Fahey|Tubiana|2007|p=9}} pinte en la konkero de Kurdufano en 1785.{{sfn|O'Fahey|Tubiana|2007|p=2}} La apogeo de tiu imperio, tiam iom kun la grando de la nuntempa [[Niĝerio]],{{sfn|O'Fahey|Tubiana|2007|p=2}} daŭris ĝis 1821.{{sfn|O'Fahey|Tubiana|2007|p=9}}

=== Turkija kaj Mahdisma Sudano (1821–1899) ===
[[Dosiero:Ismail Pacha.JPG|eta|Ismail Paŝa, la [[Otomana Imperio|otomana]] [[Ĥedivo]] de Egiptio kaj Sudano el 1863 ĝis 1879.]]
[[Dosiero:Muhammad Ahmad al-Mahdi.jpg|eta|[[Muhammad Ahmad]], reganto de Sudano (1881–1885).]]
En 1821, la otomana reganto de Egiptio, [[Muhammad Ali (paŝao)|Muhammad Ali de Egiptio]], estis invadinta kaj konkerinta nordan Sudanon. Kvankam teknike [[Valio]] de Egiptio por la [[Otomana Imperio]], Muhammad Ali enposteniĝis kiel [[Ĥedivo]] de virtuala sendependa Egiptio. Celante aldoni Sudanon al sia teritorio, li sendis sian trian filon Ismail (ne konfuzenda kun [[Ismail-Paŝao]] menciita poste) por konkeri la landon, kaj poste aligi ĝin al Egiptio. Kun la escepto de Ŝaikija kaj la Darfura sultanlando en Kurdufano, li eniris kaj ne trafis rezistadon. La egiptia politiko de konkero estis ekspansiita kaj intensigita de la filo de Ibrahim Paŝa de Egiptio nome Ismaʻil, sub kies regado plej el la cetero de la nuntempa Sudano estis konkerita.

La egiptiaj aŭtoritatoj faris gravajn plibonigojn en la sudana infrastrukturo (ĉefe en la nordo), speciale cele al [[irigacio]] kaj al produktado de [[kotono]]. En 1879, la [[mondpotenco]]j trudis la forigon de Ismail kaj establis lian filon Taŭfik Paŝa anstataŭe. La koruptado kaj misadministrado fare de Taŭfik rezultis en la Urabia ribelo, kiu minacis la survivadon de la Ĥediveco. Taŭfik petis la helpon de Britoj, kiuj tiukadre okupis Egiption en 1882. Sudano estis lasita en la manoj de la Ĥediva registaro, kaj la koruptado kaj misadministrado de ties funkciuloj.{{sfn|Churchill|1902|p=}}<ref>{{cite book |author1=Rudolf Carl Freiherr von Slatin |author2=Sir Francis Reginald Wingate |year=1896 |title=Fire and Sword in the Sudan |publisher=E. Arnold |url=https://archive.org/details/riverwarhistoric00chur |access-date=26a de Junio 2013}}</ref>

Dum la Ĥediva periodo, diskonsento etendiĝis pro la forta impostado trudita al plej granda parto de aktivecoj. Impostado pri [[irigacio|irigaciaj]] putoj kaj al agrikulturaj teroj estis tiom alta ke plej granda parto de terkulturistoj abandonis siajn terojn kaj gregojn. Dum la 1870-aj jaroj, eŭropaj iniciatoj kontraŭ la [[sklavkomerco]] havis koatraŭan efikon sur la ekonomio de norda Sudano, kio rezultis en la starigo de la [[Muhammad Ahmad|Mahdismaj]] fortoj.<ref>{{Cite web|author=Domke, D. Michelle |title=ICE Case Studies; Case Number: 3; Case Identifier: Sudan; Case Name: Civil War in the Sudan: Resources or Religion? |publisher = Inventory of Conflict and Environment |date= Novembro 1997 |url=http://www.american.edu/ted/ice/sudan.htm |access-date=8a de Januaro 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20001209170400/http://www.american.edu/ted/ice/sudan.htm |archive-date=9a de Decembro 2000 |via= American University School of International Service }}</ref> [[Muhammad Ahmad|Muhammad Ahmad ibn Abd Allah]], alinome ''[[Mahdi]]'' (Unua Gvidisto), proponis al ''ansaroj'' (liaj sekvantoj) kaj al tiuj kiuj kapitulacis al li elekton inter adopti Islamon aŭ esti mortigita. La Mahdijah (Mahdisma reĝimo) trudis tradiciajn ''Ŝaria'' [[Ŝaria|islamajn leĝojn]]. La 12an de Aŭgusto 1881, incidento okazis en la nila insulo Aba, kio rezultis en tio kio iĝis la Mahdisma Milito.

El sia anonco de la Mahdija en Junio 1881 ĝis la falo de Ĥartum en Januaro 1885, Muhammad Ahmad estris sukcesan militkampanjon kontraŭ la turk-egipta registaro de Sudano, konata kiel [[Turkija]]. Muhammad Ahmad mortis la 22an de Junio 1885, nur ses monatojn post la konkero de Ĥartum. Post luktado por la povo inter siaj deputitoj, Abdallahi ibn Muhammad, kun la helpo ĉefe de [[Bagaraoj]] de okcidenta Sudano, superis la opozicion de aliaj kaj stariĝis kiel la nedefiita estro de Mahdijah. Sekuriginte sian povon, Abdallahi ibn Muhammad alprenis la titolon ''Ĥalifo'' (sukcedanto) de Mahdi, instituciis administracion, kaj nomumis ''ansarojn'' (kiuj estis kutime [[Bagaraoj]]) kiel emiroj por ĉiu el la kelkaj provincoj.

[[Dosiero:Battle of Omdurman-1.JPG|eta|La fuĝo de la Ĥalifo post sia malvenko en la [[Batalo de Omdurmano]].]]

Regionaj rilatoj restis komplikaj laŭlonge de multo de la Mahdijah periodo, ĉefe pro la brutecaj metodoj de la Ĥalifo por etendi sian regadon tra la tuta lando. En 1887, armeo de 60 000 Ansaroj invadis [[Etiopio]]n, penetrante tiom for kiom ĝis [[Gondar]]. En Marto 1889, la reĝo Johannes la 4-a de Etiopio marŝi al Metemma; tamen, post Johannes falis en batalo, la etiopiaj fortoj retiriĝis. Abd ar-Rahman an-Nujumi, la generalo de la Ĥalifo, klopodis por la invado de Egiptio en 1889, sed brit-estritaj egiptiaj trupoj venkis super la Ansaroj en Tuŝkah. La malsukceso de la egiptia invado rompis la miton de la nevenkeblo de Ansaroj. La [[Belgio|belgoj]] evitis, ke la homoj de Mahdi konkeru Ekvatorion, kaj en 1893, la italoj forpelis ansaran atakon ĉe Agordat (en [[Eritreo]]) kaj devigis la Ansarojn retiriĝi el Etiopio.

En la 1890-aj jaroj, la Britoj intencis reestabli sian kontrolon super Sudano, nun pli oficiale je konto de la egiptia Ĥedivo, sed fakte traktante la landon kiel brita kolonio. Ĉirkaŭ la komenco de la 1890-aj jaroj, postuloj de Britio, Francio kaj Belgio estis kunvenintaj en la valo de [[Nilo]]. Britio timis, ke la aliaj potencoj havu avantaĝon pro la malstabileco de Sudano por akiri teritorion jam aneksita al Egiptio. Krom tiuj politikaj konsideroj, Britio deziris establi kontrolon super la rivero Nilo por sekurigi planitan por irigacio akvorezervejon en [[Asuano]]. Herbert Kitchener estris militkampanjojn kontraŭ Mahdisman Sudanon el 1896 ĝis 1898. La kampanjoj de Kitchener kulminis en definitiva venko en la [[Batalo de Omdurmano]] la 2an de Septembro 1898. Unu jaron poste, la Batalo de Umm Diŭajkarat la 25an de Novembro 1899 rezultis en la morto de Abdallahi ibn Muhammad, siavice rezulte en la fino de la Mahdisma Milito.

=== Angl-Egipta Sudano (1899–1956) ===
{{Ĉefartikolo|Angla-Egipta Sudano}}
[[Dosiero:The war in the Soudan.jpg|eta|La Mahdisma Milito estis loktita inter grupo de islamaj derviŝoj, nomitaj [[Muhammad Ahmad|Mahdistoj]], kiuj estis kontrolinta multon de Sudano, kaj la britaj fortoj.]]
En 1899, Britio kaj Egiptio atingis interkonsenton laŭ kiu Sudano estis regata de ĝenerala guberniestro nomumita de Egiptio kun brita konsento.<ref>{{cite book |last1=Humphries |first1=Christian |title=Oxford World Encyclopedia |date=2001 |publisher=Oxford University Press |location=New York, NY |isbn=0195218183 |page=[https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo/page/644 644] |url=https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo/page/644 }}</ref> Reale, Sudano estis efektive administraciita kiel [[kronkolonio]]. Britoj emis renversi la procezon, startita sub [[Muhammad Ali (paŝao)|Muhammad Ali Paŝao]], unuigi la [[Nila Valo|Nilan Valon]] sub egiptia estreco kaj intencis frustracii ĉiujn klopodojn cele al plua unuigo de la du landoj.

Laŭ la tiama Limigo, la landlimo de Sudano kun Abisenio estis malakceptita de kavaleriaj tribestroj dediĉitaj al sklavkomerco, konstante rompante la limojn for el leĝo. En 1905 loka ĉefo Sultan Ĝambio malpreta ĝis la fino, finfine finigis la luktadon kontraŭ la britaj fortoj, kiuj estis okupintaj la regionon [[Kurdufano]], kio finfine finis la eksterleĝecon. La kontina brita administracio de Sudano nutris pliiĝantan stridan naciisman ribelemon, dum la egiptiaj naciistaj estroj estis decicitaj devigi Brition agnoski unusolan sendependan unio de Egiptio kaj Sudano. Kun la formala fino de la Otomana regado en 1914, Sir [[Reginald Wingate]] estis sendita tiun decembron okupi Sudanon kiel la nova Militista Guberniestro. Husejn Kamel estis deklarita [[Sultano de Egiptio kaj Sudano]], same kiel lia frato kaj sukcedanto, [[Fuad la 1-a|Fuad la 1-a de Egiptio]]. Ili pluigis sian insiston de unusola egipti-sudana ŝtato eĉ kiam la Sultanlando de Egiptio estis retitolita kiel la [[Egipta Reĝlando|Reĝlando de Egiptio kaj Sudano]], sed estis [[Saad Zaglul]] kiu plue estis frustraciita en tiu ambicio ĝis sia morto en 1927.{{sfn|Daly|p=346}}
[[Dosiero:Anglo-Egyptian Sudan camel soldier of the British army.jpg|eta|dekstra|Kamelsoldato de indiĝenaj trupoj de la brita armeo, komence de la 20a jarcento.]]

El 1924 ĝis sendependeco en 1956, la Britoj havis politikon regadi Sudanon kiel du esence apartaj teritorioj: nordo kaj sudo. La murdo de Lee Stack, nome Ĝenerala Guberniestro de Angl-egiptia Sudano en Kairo estis la tiala faktoro; ĝi okazigis plendojn de la ĵus elektita [[Vafd-Partio|vafda]] registaro pri la koloniaj fortoj. Permanenta establado de du batalionoj en Ĥartum renomitaj kiel Sudana Defendoforto aganta sub la registaro, anstataŭ iama soldataro de egiptiaj armeanoj, agadis en la kadro de la [[Abisenia krizo|incidento de Ŭalŭal]].{{sfn|Morewood|2005|p=4}} La [[Vafd-Partio|vafdista]] parlamenta majoritato estis malakceptinta la interkonsenton de Abdel Ĥalek Sarŭat Paŝa kun [[Austen Chamberlain]] en Londono; Kairo ankoraŭ bezonis monon. La enspezo de la Sudana Registaro estis atinginta pinton en 1928 je 6.6 milionoj da pundoj; post la vafdisma ribelemo, kaj liminvadoj fare de Italio el [[Somalilando]], Londono decidis malpliigi la elspezojn dum la [[Granda Depresio]]. Eksportado de kotono kaj de kaŭĉuko estis ege malpliigitaj pro la neceso importadi preskaŭ ĉion el Britio, kio rezultis en ekvilibrigo de la pagodeficito de Ĥartum.{{sfn|Daly|pp=457–459}}

En Julio 1936 la estro de la Liberala Konstitucia partio, nome Muhammed Mahmoud estis konvinkita sendi vafda-delegitoj al Londono subskribi la Angl-Egiptian Traktaton, "komenco de nova stadio en angl-egiptiaj rilatoj", skribis [[Anthony Eden]].{{sfn|Morewood|1940|pp=94–95}} La Britia Armeo estis rajtigita reveni al Sudano protekti la Kanalan Zonon. Ili rajtis teni trejninstalaĵojn, kaj la RAF rajtis flugi super egiptian teritorion. Ĝi tamen ne solvis la problemon de Sudano: la Sudana Inteligencio agitis por reveni al metropola regado, konspirante kun agentoj de Germanio.<ref>[[Arthur Henderson]], 8a de Majo 1936 citita en {{harvnb|Daly|p=348}}</ref>

Mussolini klarigis, ke li ne invados Abisenion sen unue konkeri Egiption kaj Sudanon; ili intencis unuigon de Libio kun Italia Orientafriko. La Ĝenerala Stabanaro de la Brita Imperio prepariĝis por milita defendo de la regiono, kiu estis malforte defendita.<ref>Sir Miles Lampson, 29a de Septembro 1938; {{harvnb|Morewood|p=117}}</ref> La britia ambasadoro blokis la klopodojn de Italio por sekurigi la Traktadon de Ne-Agresemo kun Egiptio-Sudano. Sed Mahmoud estis subtenanto de la Granda [[Muftio]] de [[Jerusalemo]]; la regiono estis kaptita inter la klopodoj de la Imperio por savi la judojn, kaj moderi la arabajn alvokojn halti la migradon.{{sfn|Morewood|pp=164–165}}

La Sudana Registaro estis rekte engaĝiĝinta milite en la Orientafrika Kampanjo (Dua Mondmilito). Formita en 1925, la Sudana Defenda Forto ludis aktivan parton reage al fruaj invadoj en la [[Dua Mondmilito]]. Italiaj trupoj okupis [[Kassala]] kaj aliajn landlimajn areojn el [[Itala Orienta Afriko|Italia Somalilando]] dum 1940. En 1942, la SDF ankaŭ ludis parton en la invado de la itala kolonio fare de Britaj kaj Komunumaj fortoj. La lasta Britia [[Ĝenerala guberniestro|Ĝenerala Guberniestro]] estis Robert George Howe.

La Egiptia revolucio de 1952 finfine anoncis la komencon de la marŝo al sudana sendependeco. Abolinte la monarkion en 1953, la novaj estroj de Egiptio, nome Mohammed Nagib, kies patrino estis sudana, kaj poste [[Gamal Abdel Nasser]], kredis, ke la nura vojo finigi la britan dominadon en Sudano estis ke Egiptio oficiale abandonu siajn postulojn de suvereneco super Sudano. Krome, Nasser komprenis, ke estos malfacile por Egiptio regadi malriĉigitan Sudanon post ties sendependigo. Britoj aliflanke pluigis sian politikan kaj financan subtenon por la Mahdista sukcedanto, Abd al-Rahman al-Mahdi, kiu supozeble estus kapabla rezisti la Egiptian premon por la sudana sendependigo. Rahman estis ja kapabla je tio, sed lia reĝimo estis plagita de politika malkapablo, kiu havigis enorman perdon de apogo en norda kaj centra Sudano. Kaj Egiptio kaj Britio konstatis la malstabilecon kaj rajtigis ambaŭ sudanajn regionojn, nome la norda kaj la suda, libere voĉdoni ĉu ili deziras sendependigon aŭ retiriĝo de Britoj.

=== Sendependeco (1956–nuntempo) ===
La lando sendependiĝis en [[1956]], sed komenciĝis [[Unua Sudana Enlanda Milito|multjara civila milito]] de la araba kaj islama nordo kontraŭ la kristana kaj animista ne-araba sudo. Sekvis la [[Dua Sudana Enlanda Milito]] kaj la sendependigo de [[Sud-Sudano]].

[[Dosiero:Sudan independence 2.png|altdekstre=1.05|eta|La flago de Sudano hisita en la sendependiga ceremonio de 1a de Januaro 1956 afre de ĉefministro [[Ismail al-Azhari]] en ĉeesto de la opoziciestro Mohamed Ahmed Almahjoub.]]
Okazis balotado rezultanta en la kompono de demokrata parlamento, [[Ismail al-Azhari]] estis elektita Ĉefministro kaj estris la unuan modernan sudanan registaron.<ref>{{cite web |url=http://sudan-embassy.co.uk/en/content/blogcategory/28/37 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081120035130/http://sudan-embassy.co.uk/en/content/blogcategory/28/37 |archive-date=20a de Novembro 2008 |title=Brief History of the Sudan |publisher=Sudan Embassy in London |date=20a de Novembro 2008 |access-date=31a de Majo 2013 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20081120035130/http://sudan-embassy.co.uk/en/content/blogcategory/28/37 |date=2008-11-20 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://sudan-embassy.co.uk/en/content/blogcategory/28/37 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-04-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20081120035130/http://sudan-embassy.co.uk/en/content/blogcategory/28/37 |arkivdato=2008-11-20 }}</ref> La 1a de Januaro 1956, en speciala ceremonio okazinta en la Popola Palaco, la egiptia kaj la britia flagoj estis malhisitaj kaj la nova sudana flago, komponita de verda, blua kaj flavaj strioj, estis hisita anstataŭe fare de la ĉefministro Ismail al-Azhari.

Malkontento rezultis en dua puĉo la 25an de Majo 1969. La puĉestro, kolonelo [[Gafar Nimejri]], iĝis ĉefministro, kaj la nova reĝimo abolis la parlamenton kaj eksterleĝigis ĉiujn politikajn partiojn. Disputoj inter marksistaj kaj nemarksistaj elementoj ene de la reganta militista koalicio rezultis en nova puĉo, kiu estis sukcesa nur mallongdaŭre en Julio 1971, estrita de la Sudana Komunista Partio. Kelkajn tagojn poste, kontraŭkomunistaj militistaj elementoj restarigis Nimejri en la povo.

En 1972, la Adisabeba Interkonsento (1972) kondukis al ĉeso de la nord–suda interna milito kaj al ioma grado de memregado. Tio okazigis dekjaran halto en la enlanda milito sed ankaŭ al fino de la usona investado en la projekto de la Kanalo Jonglei. Tiu estis konsiderita absolute esenca por irigacio en la regiono de Supra Nilo kaj por eviti median katastrofon kaj grandskalan [[malsatego]]n de la lokaj triboj, ĉefe speciale la [[Dinkaoj]]. En la enlanda milito kiu sekvis ilia hejmlando estis ruinigita, rabita, kaj bruligita. Multaj anoj de tiu popolo estis murdita en ege sangelverŝa civila milito kiu pluis ĉirkaŭ 20 jaroj.

[[Dosiero:Hashem al Atta, 1971 Sudanese coup d'état.jpg|eta|Sudana puĉo de 1971.]]
[[Dosiero:Sudan political map 2000.jpg|eta|230ra|dekstra|Mapo de Sudano ĉe la epoko de la enlanda milito. Estis enhavata tiam ankaŭ Suda Sudano.]]
Ĝis la komencaj 1970-aj jaroj, la agrikultura produktado de Sudano estis dediĉita ĉefe al interna konsumado. En 1972, la sudana registaro iĝis pli pro-okcidenta kaj faris planojn por eksportadi manĝaĵojn kaj komercajn kultivaĵojn. Tamen, varprezoj malaltiĝis laŭlonge de la 1970-aj jaroj kio rezultis en ekonomiaj problemoj por Sudano. Samtempe, la ŝuldokostoj, pro la mono elspezita por mekanizi la agrikulturon, plialtiĝis. En 1978, la [[Internacia Monfonduso|IMF]] negocadis [[Struktura alĝustigo|programon por strukturaj alĝustigoj]] kun la registaro. Tio plur promociis la sektoron de la mekanizita eksportagrikulturo. Tio okazigis grandan maltrankvilon al la paŝtistaj popoloj de Sudano (ĉefe ĉe la [[Nubaoj]]). En 1976, la Ansaroj starigis sangelverŝan sed malsukcesan puĉoklopodon. Sed en Julio 1977, Prezidento Nimejri renkontiĝis kun ansarestro Sadik al-Mahdi, kio malfermis la vojon por ebla repaciĝo. Centoj de politikaj prizonuloj estis liberigitaj, kaj en Aŭgusto [[ĝenerala amnestio]] estis anoncita por ĉiuj opoziciuloj.

==== Epoko de Baŝir (1989–2019) ====
[[Dosiero:Omar al-Bashir (2017-11-23) (cropped).jpg|eta|dekstra|Omar al-Baŝir en 2017.]]
La 30an de Junio 1989, la kolonelo [[Omar al-Baŝir]] estris sensangan [[puĉo|militistan puĉon]].<ref name=reuters-factbox>{{cite news |url=https://www.reuters.com/article/topNews/idUKL1435274220080714 |title=Factbox – Sudan's President Omar Hassan al-Bashir |work=Reuters |access-date=8a de Januaro 2011 |date=14a de Julio 2008}}</ref> La nova militista registaro suspendis la politikajn partiojn kaj enkondukis islaman juran kodn je tutlanda nivelo.<ref name="Bekele">{{cite news |last=Bekele |first=Yilma |title=Chickens Are Coming Home To Roost! |url=http://www.ethiopianreview.com/content/2929 |work= Ethiopian Review |location=Addis Ababa |date=12a de Julio 2008 |access-date=13a de Januaro 2011}}</ref> Poste, al-Baŝir faris purigojn kaj ekzekutojn en la supraj rangoj de la armeo, malpermesis asociojn, politikajn partiojn, kaj sendependan gazetaron, kaj enprizonigis ĉefajn politikajn figurojn kaj ĵurnalistojn.<ref name="Kepel, Jihad 2002, p.181">{{Cite book|last=Kepel|first=Gilles|title=Jihad: The Trail of Political Islam|url=https://archive.org/details/jihad00gill_0|url-access=registration|year=2002|publisher=Harvard University Press|isbn=978-0-674-01090-1|page=[https://archive.org/details/jihad00gill_0/page/181 181]}}</ref> La 16an de Oktobro 1993, al-Baŝir nomumiĝis "Prezidento" kaj malmuntis la Revolucian Komandokonsilion. La plenumaj kaj leĝofaraj povoj de la konsilio estis alproprigitaj de al-Baŝir mem.<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/world/2008/jul/14/sudan.warcrimes3 |work=The Guardian |title=Profile: Omar al-Bashir |first=Peter |last=Walker |date=14a de Julio 2008 |access-date=13a de Januaro 2011 |location=London}}</ref>

En la ĝenerala balotado de 1996 li estis la nura kandidato laŭleĝe.<ref name="New York Times 1996, p.4">''[[The New York Times]]''. 16a de Marto 1996. p. 4.</ref> Sudano iĝis [[unupartia ŝtato]] regata de la Nacia Kongrespartio (NKP).<ref>{{cite encyclopedia |url=http://www.historyworld.net/wrldhis/PlainTextHistories.asp?historyid=aa86|title=History of the Sudan |encyclopedia=HistoryWorld |date=n.d. |access-date=13a de Januaro 2011}}</ref> Dum la 1990-aj jaroj, [[Hassan al-Turabi]], tima proparolanto de la Nacia Asembleo, kontaktis kun [[Islamisma fundamentismo|islamfundamentismaj]] grupoj kaj invitis [[Osama bin Laden]] al la lando.<ref name="Shahzad">{{cite news |last=Shahzad |first=Syed Saleem |title=Bin Laden Uses Iraq To Plot New Attacks |work=Asia Times |location=Hong Kong |access-date=14a de Januaro 2011 |date=23a de Februaro 2002 |url=http://www.atimes.com/c-asia/DB23Ag02.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20021020093406/http://www.atimes.com/c-asia/DB23Ag02.html |url-status=unfit |archive-date=20a de Oktobro 2002 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110513085906/http://www.atimes.com/c-asia/DB23Ag02.html |date=2011-05-13 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.atimes.com/c-asia/DB23Ag02.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-04-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20021020093406/http://www.atimes.com/c-asia/DB23Ag02.html |arkivdato=2002-10-20 }}</ref> Usono jam ne estis apoginta lin kaj sekve listigis Sudanon kiel "stato patrono de terorismo", kio estas kutima kategorio por siaj malamikoj.<ref name="foxnews">{{cite news |date=13a de Marto 2007 |url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,258413,00.html |title=Families of USS ''Cole'' Victims Sue Sudan for $105 Million |agency=Associated Press |publisher=Fox News Channel |access-date=14a de Januaro 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181106163604/https://www.foxnews.com/story/0,2933,258413,00.html |archive-date=6a de Novembro 2018 |url-status=dead }}</ref> Post la bombatakoj de Al Qaeda al la usonaj ambasadoj en Kenjo kaj Tanzanio, Usono lanĉis la Operacon "Senfina Atingo" kadre de kiu celis la farmacian fabrikon Al-Ŝifa, kiun usona registaro false kredis aŭ ŝajnis kredi, produktanta kemiajn armilojn por la terorisma grupo. La influo de Al-Turabi ekvanuis, kaj aliaj favore al pli praktika estreco klopodis por ŝanĝi la internacian izoladon de Sudano.<ref>{{Cite book|author=Fuller, Graham E. |title=The Future of Political Islam|year=2004|publisher=Palgrave Macmillan|isbn=978-1-4039-6556-1|page=111}}</ref> La lando strebis al mildigo de la kritikoj forpelante membrojn de la Egiptia Islama Ĝihado kaj instigante bin Laden al foriro.<ref>{{Cite book|last=Wright|first=Lawrence|title=The Looming Tower|url=https://archive.org/details/loomingtoweralqa00wrig|url-access=registration|date=2006|publisher=Knopf Doubleday Publishing Group|isbn=978-0-307-26608-8|pages=[https://archive.org/details/loomingtoweralqa00wrig/page/221 221]–223}}</ref>
[[Dosiero:Government Militia in Darfur.PNG|eta|Porregistaraj milicoj en Darfur.]]

Antaŭ la balotado de 2000, al-Turabi enkondukis leĝon por malpliigi la povojn de la Preaidento, insistis al al-Bashir por ke tiu dissolvigu la parlamenton kaj deklaru [[krizostato]]n. Kiam al-Turabi prompte instigis al bojkoto de la kampanjo por reelektado de la Prezidento interkonsente kun la Sudana Popolliberiga Armeo, al-Baŝir suspektis, ke ili komplotas por elpostenigi la registaron.<ref name="BBC profile">{{cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3273569.stm |title=Profile: Sudan's President Bashir |work=BBC News |date=25a de Novembro 2003 |access-date=8a de Januaro 2011}}</ref> Hassan al-Turabi estis enprizonigita poste tiun saman jaron.<ref name=Denies>{{cite news |url=http://www.sudantribune.com/spip.php?article27123 |title=Sudanese Islamist Opposition Leader Denies Link with Darfur Rebels |work=Sudan Tribune |location=Paris |author=Ali, Wasil |date=12a de Majo 2008 |access-date=31a de Majo 2013 |archive-date=12a de Aprilo 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412093622/https://www.sudantribune.com/spip.php?article27123 |url-status=dead }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20200412093622/https://www.sudantribune.com/spip.php?article27123 |date=2020-04-12 }} {{Citaĵo el la reto |url=https://www.sudantribune.com/spip.php?article27123 |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-04-27 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20200412093622/https://www.sudantribune.com/spip.php?article27123 |arkivdato=2020-04-12 }}</ref>

En Februaro 2003, grupoj de la Sudana Liberiga Movado/Armeo (SLM/A) kaj de la Movado Justico kaj Egaleco (JEM) en Darfur ekstaris armoribele, akuznte la sudanan registaron subpremadi nearabajn sudananojn favore al sudanaj [[araboj]], kio rezultis en la [[Milito en Darfuro]]. La konflikto ekde tiam estis priskribita kiel [[genocido]],<ref>[https://web.archive.org/web/20090325100539/http://www2.icc-cpi.int/menus/icc/press%20and%20media/press%20releases/press%20releases%20%282008%29/a "ICC Prosecutor Presents Case Against Sudanese President, Hassan Ahmad al Bashir, for Genocide, Crimes Against Humanity and War Crimes in Darfur" (Press release).] Office of the Prosecutor, [[Internacia Puna Kortumo]]. 14a de Julio 2008. Arkivita el la originalo la 25an de Marto 2009. </ref> kaj la [[Internacia Puna Kortumo]] (IPK) en [[Hago]] publikigis [[arestordono]]jn kontraŭ al-Baŝir.<ref name=BBC1>{{cite news |date=4a de Marto 2009 |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7923102.stm |title=Warrant issued for Sudan's Bashir |work=BBC News |access-date=14a de Januaro 2011}}</ref><ref>{{cite news |url=http://pulitzercenter.org/articles/international-criminal-court-charges-+sudans-omar-hassan-al-bashir-genocide |author1=Lynch, Colum |author2=Hamilton, Rebecca |title=International Criminal Court Charges Sudan's Omar Hassan al-Bashir with Genocide |newspaper=The Washington Post |date=13a de Julio 2010 |access-date=14a de Januaro 2011 }}{{Dead link|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Arab-parolantaj nomadaj milicoj konataj kiel "ĜanĜaŭid" estis akuzitaj de plej multaj malhumanaĵoj.

La 9an de Januaro 2005, la registaro subskribis la Nairobian Pacinterkonsenton kun la [[Liberiga Armeo de la Sudana Popolo]] (LASP) cele al finigo de la [[Dua Sudana Enlanda Milito]]. La Misio de Unuiĝintaj Nacioj en Sudano (UNMIS) estis establita laŭ la Rezolucio 1590 de la [[Konsilio pri Sekureco de Unuiĝintaj Nacioj]] por helpi ties plenumon. La pacinterkonsento estis antaŭkondiĉo por la [[referendumo]] de 2011 por la sendependigo de la suda regiono [[Suda Sudano]]: la rezulto estis majoritata voĉdonado favora al apartigo de nova ŝtato [[Suda Sudano]]; la interlima regiono Abjei tenos sian propran [[referendumo]]n.

[[Dosiero:Southern Sudan Referendum1.jpg|eta|Sudsudananoj vicas por voĉdoni dum la [[referendumo]] de 2011 por la sendependigo de [[Suda Sudano]].]]
La [[Liberiga Armeo de la Sudana Popolo]] (LASP) estis la ĉefa membro de la Orienta Fronto, nome koalicio de ribelgrupoj funkciantaj en orienta Sudano. Post la pacinterkonsento, ilia loko estis prenita en februaro 2004 post la kunigo de la pli granda [[Fulanoj|fulan]]-[[Beĝaoj|beĝa kongreso]] kun la pli malgranda grupo de la [[Raŝajdaoj|Raŝajdaj Liberaj Leonoj]].<ref>{{cite web |url=http://www.unmis.org/english/documents/mmr/MMR2006/MMR-jan04.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20060321010542/http://www.unmis.org/english/documents/mmr/MMR2006/MMR-jan04.pdf |title=UNMIS Media Monitoring Report |publisher=United Nations Mission in Sudan |date=4a de Januaro 2006 |archive-date=21a de Marto 2006}}</ref> Pacinterkonsento inter la sudana registaro kaj la Orienta Fronto estis subskribita la 14an de Oktobro 2006, en [[Asmara]]. La 5an de Majo 2006, la Darfura Pacinterkonsento estis subskribita, cele al finigo de la konflikto kiu estis pluiĝinta dum tri jaroj ĝis tiam.<ref>{{cite web |url=https://2001-2009.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/65972.htm |title=Darfur Peace Agreement |publisher=US Department of State |date=8a de Majo 2006}}</ref> La Ĉad–Sudana Konflikto (2005–2007) aperis post la Batalo de Adré rezultis en [[militdeklaro]] fare de [[Ĉado]].<ref>{{cite news |url=http://english.aljazeera.net/NR/exeres/AB24F0A9-8145-4E1E-96C7-3D8FC9641CC6.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20061010023439/http://english.aljazeera.net/NR/exeres/AB24F0A9-8145-4E1E-96C7-3D8FC9641CC6.htm |archive-date=10a de Oktobro 2006 |title=Restraint Plea to Sudan and Chad |date=27a de Decembro 2005 |agency=Agence France-Presse |publisher=Al Jazeera}}</ref> La estroj de Sudano kaj Ĉado subskribis interkonsenton en [[Saudarabio]] la 3an de Majo 2007 por haltigi, ke la luktado el la [[Milito en Darfuro|Darfura konflikto]] etendiĝu laŭlonge de la 1000 km longa landlimo inter ambaŭ ŝtatoj.<ref>{{cite news |date=4a de Majo 2007 |url=http://www.chinadaily.com.cn/world/2007-05/04/content_865569.htm |title=Sudan, Chad Agree To Stop Fighting |agency=Associated Press |work=China Daily |location=Beijing}}</ref>

En Julio 2007 la lando estis frapita de detruaj [[inundo]]j,<ref>{{cite news|agency=Associated Press|url=http://www.iht.com/articles/ap/2007/08/06/africa/AF-GEN-Sudan-Floods.php|archive-url=https://web.archive.org/web/20080226201657/http://www.iht.com/articles/ap/2007/08/06/africa/AF-GEN-Sudan-Floods.php |title=UN: Situation in Sudan could deteriorate if flooding continues |date=6a de Aŭgusto 2007 |work=[[International Herald Tribune]] |location=Paris |archive-date=26a de Februaro 2008}}</ref> kaj ĉirkaŭ 400 000 personoj suferis la sekvojn.<ref>[http://webarchive.loc.gov/all/20070820141059/http://www.reliefweb.int/rw/rwb.nsf/db900sid/LSGZ-75TGFJ?OpenDocument "Sudan Floods: At Least 365,000 Directly Affected, Response Ongoing" (gazetarnoto).] [[Oficejo de Unuiĝintaj Nacioj por Kunordigo de Homaj Aferoj]]. Relief Web. 6a de Aŭgusto 2007. Arkivita el la originalo la 20an de Aŭgusto 2007. Alirita la 13an de Januaro 2011. </ref> Ekde 2009, serio de pliiĝantaj konfliktoj inter rivalaj nomadaj triboj en Sudano kaj Sudsudano okazigis grandan nombron de mortoj inter civiluloj.

==== Dispartigo kaj rehabilitado ====
La Sudana konflikto en Suda Kurdufano kaj la Blua Nilo komence de la 2010-aj jaroj inter la Sudana Armeo kaj la [[Sudana Revolucia Fronto]] startis kiel disputo pri la nafto-riĉa regiono Abjei en la monatoj kiuj kondukis al la [[Sud-Sudano|Sudsudana sendependigo]] en 2011, kvankam ĝi rilatis ankaŭ al la enlanda milito en Darfuro, kiu estis teorie solvita. Tiuj okazintaĵoj estis poste konata kiel Sudanaj protestoj de 2011–2013, Sudana printempo kaj eĉ Sudana Intifado, kio finiĝis nur en 2013 post al-Baŝir promesis, ke li ne kandidatiĝos por reelekto en 2015. Li poste rompis sian promeson kaj ja kandidatiĝis al reelekto en 2015, venkante kontraŭ boikoto el la opozicio, kiu kredis, ke la elekto estis nek libera nek justa. Voĉdonantaro estis tiom malalta kiom ĝis 46%.<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-32481013 |title=Omar al-Bashir wins Sudan elections by a landslide |work=BBC News |date=27a de Aprilo 2015 |access-date=24a de Aprilo 2019}}</ref>

La 13an de Januaro 2017, la usona prezidento [[Barack Obama]] subskribis plenuman ordonon kiu malpezigis multajn sankciojn metitajn iam kontraŭ Sudano kaj membroj de ties registaro eksterlande. La 6an de Oktobro 2017, la sekva usona prezidento [[Donald Trump]] malpezigis plej grandan parton de la restintaj sankcioj kontraŭ la lando kaj ties nafto, eksport-importado, kaj ekonomio.<ref>{{cite news|last1=Wadhams|first1=Nick|last2=Gebre|first2=Samuel|title=Trump Moves to Lift Most Sudan Sanctions|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-10-06/u-s-lifting-most-sudan-sanctions-on-progress-in-terrorism-fight|access-date=6a de Oktobro 2017|work=[[Bloomberg Politics]]|date=6a de Oktobro 2017}}</ref>

==== Sudana Revolucio de 2019 kaj transira registaro ====
[[Dosiero:Sudanese protestors celebrate signing of political agreement.png|eta|Sudanaj protestantoj celebras en la 17a de Aŭgusto 2019 la subskribo de Skiza Konstitucia Deklaracio inter militistoj kaj civilaj reprezentantoj.]]
La 19an de Decembro 2018, homamasaj protestoj startis post registara decido triobligi varprezojn kiam la lando estis suferanta akutan malabundon de eksterlanda valuto kaj inflacion de 70 procento.<ref>{{Cite web|url=https://www.cmi.no/news/2116-sudan-december-2018-riots-is-the-regime-crumbling|title=Sudan December 2018 riots: Is the regime crumbling?|website=CMI – Chr. Michelsen Institute|language=en|access-date=30a de Junio 2019}}</ref> Krome, Prezidento al-Baŝir, kiu estis en la povo dum pli ol 30 jaroj, malakceptis retiriĝi, rezulte en la kuniĝo de opoziciaj grupoj por formi unuigitan koalicion. La registaro reprezaliis arestante pli ol 800 opoziciajn figurojn kaj protestantojn, kio kondukis al morto de proksimume 40 personoj laŭ la homrajta asocio [[Human Rights Watch]],<ref>{{Cite web|url=https://www.hrw.org/news/2019/04/09/sudan-protesters-killed-injured|title=Sudan: Protesters Killed, Injured|date=9a de Aprilo 2019|website=Human Rights Watch|language=en|access-date=30a de Junio 2019}}</ref> kvankam la nombro estis multe pli alta ol tio laŭ lokaj kaj civilaj informoj. La protestoj pluis la elpostenigo de lia registaro la 11an de Aprilo 2019 post homamasa sidado antaŭ la ĉefa sidejo de la Sudanaj Armitaj Fortoj, post kio la ĉefa stabanaro decidis interveni kaj ordonis la areston de la Prezidento al-Baŝir kaj deklaris trimonatan [[krizostato]]n.<ref name="Sudan military coup topples Bashir">{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-47891470|title=Sudan military coup topples Bashir|date=11a de Aprilo 2019|access-date=11a de Aprilo 2019}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.aljazeera.com/news/2019/01/sudan-crowds-rally-bashir-police-tear-gas-rival-protest-190109115845545.html |title=Sudan's Omar al-Bashir vows to stay in power as protests rage &#124; News |publisher=Al Jazeera |date=9a de Januaro 2019 |access-date=24a de Aprilo 2019}}</ref><ref>{{Cite web|author=Arwa Ibrahim|url=https://www.aljazeera.com/news/2019/01/future-unclear-sudan-protesters-president-loggerheads-190108135021310.html |title=Future unclear as Sudan protesters and president at loggerheads &#124; News |publisher=Al Jazeera |date=8a de Januaro 2019 |access-date=24a de Aprilo 2019}}</ref> Ĉirkaŭ 100 personoj mortis la 3an de Junio post sekurecaj fortoj perforte disigis la sidadon uzante larmigajn gasojn kaj realan municion en tio kio estis konata kiel masakro de Ĥartum,<ref>{{Cite news |date=3a de Junio 2019 |title=Sudan's security forces attack long-running sit-in |work=[[BBC News]] |url=https://www.bbc.com/news/av/world-africa-48495713}}</ref><ref>{{cite web |title="Chaos and Fire" – An Analysis of Sudan's June 3, 2019 Khartoum Massacre – Sudan |url=https://reliefweb.int/report/sudan/chaos-and-fire-analysis-sudan-s-june-3-2019-khartoum-massacre |website=ReliefWeb |language=en}}</ref> rezulte en la suspendo de Sudano for el la [[Afrika Unio]].<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/world/video/2019/jun/06/aftermath-of-sudan-crackdown-emerges-as-death-toll-passes-100-video|title=African Union suspends Sudan over violence against protestors – video|last=AP|first=Source: Reuters /|date=7a de Junio 2019|work=The Guardian|access-date=8a de Junio 2019|language=en-GB|issn=0261-3077}}</ref> Oni informis, ke estis ĉefe junuloj kiuj organizis la protestojn.<ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/av/world-africa-48802235/sudan-dying-for-the-revolution|title='They'll have to kill all of us!'|work=BBC News|language=en|access-date=30a de Junio 2019}}</ref> La protestoj finiĝis kiam la Fortoj por Libero kaj Ŝanĝo (alianco de grupoj organizantaj la protestojn) kaj la Transira Militista Konsilio (nome reganta militista registaro) subskribis en Julio 2019 Politikan Interkonsenton kaj en Aŭgusto 2019 la Skizan Konstitucian Deklaracion.<ref name="Const_Dec_En_unofficial" > Reeves, Eric (10a de Aŭgusto 2019). [https://sudanreeves.org/2019/08/06/sudan-draft-constitutional-charter-for-the-2019-transitional-period/ "Sudan: Draft Constitutional Charter for the 2019 Transitional Period".] sudanreeves.org. FFC, TMC, IDEA. Arkivita el la originalo la 10an de Aŭgusto 2019. Alirita la 10an de Aŭgusto 2019. </ref>
[[Dosiero:Minishter of Intelligence of Israel Eli Cohen and President of Sudan Abdel Fattah al-Burhan.jpg|eta|Sudana estro [[Abdel Fattah al-Burhan]] kun la prispiona ministro de Israelo, nome Eli Cohen, en Januaro 2021.]]

La transiraj institucioj kaj proceduroj inkludis la kreadon de kuna militist-civila Suverena Konsilio de Sudano kiel ŝtatestro, nova Ĉefa Justicestro de Sudano kiel estro de la juĝa branĉo de povo, nome Nemat Abdullah Ĥair, kaj nova ĉefministro. La ĝistiama ĉefministro, [[Abdalla Hamdok]], 61-jaraĝa ekonomikisto kiu iam laboris por la Ekonomika Komisiono por Afriko de UN, ĵuris la postenon la 21an de Aŭguston. Li iniciatis negocadon kun la [[IMF]] kaj la [[Monda Banko]] cele al stabiligo de la ekonomio, kiu estis suferanta grandajn malfacilaĵojn, pro malabundo de manĝaĵoj, brulaĵoj kaj fortaj valutoj. Hamdok ĉirkaŭkalkulis, ke 10 mil milionoj da usonaj dolaroj dum ĉirkaŭ du jaroj sufiĉos por haltigi panikon, kaj firis, ke ĉirkaŭ 70% de la buĝeto de 2018 estis elspezita por aferoj de la enlanda milito. La registaroj de [[Saudarabio]] kaj de la [[Unuiĝintaj Arabaj Emirlandoj]] estis investintaj gravajn monsumojn apogante la military konsilio ekde la elpostenigo de Baŝir.<ref name="hamdok">{{cite news |title=Sudan needs up to $10 billion in aid to rebuild economy, new PM says |url=https://www.theglobeandmail.com/world/article-sudan-needs-up-to-10-billion-in-aid-to-rebuild-economy-new-pm-says/ |work=The Globe and Mail |last=Abdelaziz |first=Khalid |date=24a de Aŭgusto 2019}}</ref> La 3an de Septembro, Hamdok nomumis 14 civilajn ministrojn, inter kiuj la unuan virinon kiel ministro por eksterlandaj aferoj kaj la unuan koptan kristanon, ankaŭ virinon.<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-sudan-politics-idUSKCN1VO1KY |title=Sudan's PM selects members of first cabinet since Bashir's ouster|date=3a de Septembro 2019 |work=Reuters|access-date=4a de Septembro 2019}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.thenational.ae/world/africa/women-take-prominent-place-in-sudanese-politics-as-abdalla-hamdok-names-cabinet-1.906502|title=Women take prominent place in Sudanese politics as Abdalla Hamdok names cabinet |website=The National|date=4a de Septembro 2019 }}</ref> Je Aŭgusto 2021, la lando estis kune estrita de Parolanto de la Transira Suverena Konsilio, nome [[Abdel Fattah al-Burhan]], kaj Ĉefministro Abdallah Hamdok.<ref>{{cite web |url=https://english.aawsat.com/home/article/3136536/sudan-threatens-use-military-option-regain-control-over-border-ethiopia |title=Sudan Threatens to Use Military Option to Regain Control over Border with Ethiopia |work=Asharq Al-Awsat |date=17a de Aŭgusto 2021 |access-date=23a de Aŭgusto 2021 }}</ref>

==== Puĉo de 2021 kaj reĝimo de al-Burhan ====
La Sudana registaro anoncis la 21an de Septembro 2021, ke okazis malsukcesa klopodo por [[puĉo]] el la militistaro, kiu estis kondukinta al la aresto de 40 militistaj oficiroj.<ref>{{Cite news|date=21a de Septembro 2021|title=Coup attempt fails in Sudan – state media|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-58629978|access-date=21a de Septembro 2021}}</ref><ref>{{Cite web|author=Nima Elbagir and Yasir Abdullah|title=Sudan foils coup attempt and 40 officers arrested, senior officials say|url=https://www.cnn.com/2021/09/21/africa/sudan-failed-coup-attempt-intl-hnk/index.html|access-date=21a de Septembro 2021|website=CNN|date=21a de Septembro 2021 }}</ref>

Unu monaton post la puĉoklopodo, alia militista puĉo la 25an de Oktobro 2021 rezultis en la kapto de la civila registaro, inklude iaman ĉefministron Abdalla Hamdok. La puĉo estis estrita de la generalo [[Abdel Fattah al-Burhan]] kiu sekve deklaris [[krizostato]]n.<ref>{{Cite web|title=Sudan's civilian leaders arrested – reports|url=https://www.msn.com/en-us/news/world/sudan-s-civilian-leaders-arrested-reports/ar-AAPUVmO|website=www.msn.com}}</ref><ref>{{Cite news|date=25a de Oktobro 2021|title=Sudan Officials Detained, Communication Lines Cut in Apparent Military Coup|language=en|work=Bloomberg.com|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-10-25/sudanese-gov-t-officials-detained-group-sees-apparent-coup}}</ref><ref>{{Cite news|date=25a de Oktobro 2021|title=Sudan's civilian leaders arrested amid coup reports|language=en-GB|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-59033142}}</ref><ref>{{Cite web|last=Magdy|first=Samy|title=Gov't officials detained, phones down in possible Sudan coup|url=https://abcnews.go.com/International/wireStory/sudanese-govt-officials-detained-group-sees-apparent-coup-80763796 |website=ABC News|language=en}}</ref>

La 21an de Novembro 2021, Hamdok estis restarigita kiel ĉefministro post politika interkonsento estis subskribita de Abdel Fattah al-Burhan por restarigi la transiron al la civila regado (kvankam Burhan retenis kontrolon). La 14-punkta pakto alvokis al la liberigo de ĉiuj politikaj prizonuloj arestitaj dum la puĉo kaj asertis, ke la konstitucia deklaracio de 2019 plue estis la bazo por la politika transiro.<ref>{{Cite web|title=Sudan's Hamdok reinstated as PM after political agreement signed|url=https://www.aljazeera.com/news/2021/11/21/sudans-hamdok-reinstated-as-pm-after-political-agreement-signed|access-date=21a de Novembro 2021|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref> Hamdok elpostenigis la policestron Ĥaled Mahdi Ibrahim al-Emam kaj lian duan en komando Ali Ibrahim.<ref>{{Cite web |last=Staff |date=27 November 2021 |title=Reinstated Sudanese PM Hamdok dismisses police chiefs |url=https://www.aljazeera.com/news/2021/11/27/reinstated-sudanese-pm-hamdok-dismisses-police-chiefs |access-date=22a de Marto 2022 |website=Al Jazeera.com |language=en}}</ref>

La 2an de Januaro 2022, Hamdok anoncis sian rezignon el la posteno de ĉefministro post unu el la plej mortigaj protestoj ĝis tiam.<ref>{{Cite web|title=Sudan PM Abdalla Hamdok resigns after deadly protest|url=https://www.aljazeera.com/news/2022/1/2/sudan-pm-abdalla-hamdok-resigns-after-deadly-protest|access-date=2a de Januaro 2022|website=www.aljazeera.com|language=en}}</ref>

Ĉirkaŭ Marto 2022 ĉirkaŭ 1 000 personoj inklude 148 infanojn estis arestitaj pro opozicio kontraŭ la puĉo, estis 25 akuzojn de perforto<ref name=":2" /> kaj 87 personoj estis mortigitaj<ref>{{Cite web |last=Associated Press |date=18a de Marto 2022 |title=Sudan group says 187 wounded in latest anti-coup protests |url=https://abcnews.go.com/International/wireStory/sudan-group-187-wounded-latest-anti-coup-protests-83523107 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220318093526/https://abcnews.go.com/International/wireStory/sudan-group-187-wounded-latest-anti-coup-protests-83523107 |archive-date=18a de Marto 2022 |access-date=22a de Marto 2022 |website=ABC News |language=en}}</ref> inklude 11 infanojn.<ref name=":2">{{Cite web |last=Bachelet |first=Michelle |date=7a de Marto 2022 |title=Oral update on the situation of human rights in the Sudan – Statement by United Nations High Commissioner for Human Rights |url=https://reliefweb.int/report/sudan/oral-update-situation-human-rights-sudan |access-date=22a de Marto 2022 |website=ReliefWeb/ 49th Session of the UN Human Rights Council |language=en}}</ref>

==== Ribelo de 2023 ====
{{Ĉefartikolo|Ribelo de 2023 en Sudano}}
En Aprilo 2023 – dum internacie apogita plano por transiro al la civila regado estis diskutita – luktado por povo kreskiĝis inter armekomandanto (kaj ''[[de facto]]'' landa estro) [[Abdel Fattah al-Burhan]], kaj lia deputito, Mohamed Hamdan Dagalo, estro de pez-armita paramilitista Rapidaj Apogfortoj kaj Rapidaj Frapofortoj, formitaj el la milicoj ĜanĜaŭid.<ref name="fighting_2023_04_16_france27_com">[https://www.france24.com/en/africa/20230416-death-toll-mounts-in-sudan-as-army-paramilitary-fight-for-power "Fighting continues in Sudan despite humanitarian pause,"] 16a de Aprilo 2023, [[France24]], alirita la 16an de Aprilo 2023</ref><ref name="clashes_2023_04_16_abc_news">[https://abcnews.go.com/International/clashes-erupt-sudan-army-paramilitary-group-government-transition/story?id=98607846 "Clashes erupt in Sudan between army, paramilitary group over government transition,"] 16a de Aprilo 2023, [[ABC News]], alirita la 16an de Aprilo 2023</ref>

La 15an de Aprilo 2023, ilia konflikto eksplodis en intense violentaj malfermaj bataloj sur la stratoj de Ĥartum inter la armeo kaj la Rapidaj Fortoj – per trupoj, tankoj kaj aviadiloj. Ĉirkaŭ la tria tago, oni informis, ke 400 personoj estis mortigitaj kaj almenaŭ 3 500 estis vunditaj, laŭ [[Unuiĝintaj Nacioj]].<ref>[https://www.washingtonpost.com/world/2023/04/18/sudan-conflict-military-rsf-paramilitary/]</ref> Inter mortintoj estis tri laboristoj de la [[Monda Nutraĵa Programo]], kio rezultis en suspendo de la organiza laboro en Sudano, spite la fakton ke malsatego suferigas multon de la lando. La [[Ĝenerala Sekretario de la Unuiĝintaj Nacioj]] nome [[António Guterres]] postulis tujan "justicon" pro la mortoj, kaj alvokis por finigo de la konflikto.<ref name="fighting_2023_04_16_france27_com" /><ref name="clashes_2023_04_16_abc_news" /> <ref>[https://apnews.com/article/sudan-fighting-military-rsf-eafa3246b1e3004a1a9f2b9af9561362]</ref>

Diplomatoj de Afrika Unio kaj Saudarabio iris al Sudano klopode al perado de [[batalhalto]]. Mallongdaŭra batalhalto (3–4 horoj) estis deklarita por permesi evakuado de vunditoj, sed la bataloj pluis, kaj ambaŭ flankoj postulis kaptadon de ŝlosilaj lokoj tra la tuta ĉefurbo.<ref name="fighting_2023_04_16_france27_com" /><ref name="clashes_2023_04_16_abc_news" />

== Geografio ==
[[Dosiero:Map of Sudan (New).jpg|eta|altdekstre=1.35|Mapo de Sudano. La [[Triangulo Halaib]] (nordoriente) estis sub diskutita egiptia administracio ekde 2000.]]
Sudano estas en Nordafriko, kun 853 km de marbordo ĉe la [[Ruĝa Maro]].<ref>{{cite web |url=http://www.iss.co.za/AF/profiles/Sudan/Geog.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110513112555/http://www.iss.co.za/AF/profiles/Sudan/Geog.html |archive-date=13a de Majo 2011 |title=Sudan geography |publisher=Institute for Security Studies |date=12a de Januaro 2005 }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20110513112555/http://www.iss.co.za/AF/profiles/Sudan/Geog.html |date=2011-05-13 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.iss.co.za/AF/profiles/Sudan/Geog.html |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-04-28 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20110513112555/http://www.iss.co.za/AF/profiles/Sudan/Geog.html |arkivdato=2011-05-13 }}</ref> Ĝi havas landlimojn kun [[Egiptio]], [[Eritreo]], [[Etiopio]], [[Suda Sudano]], [[Centrafrika Respubliko]], [[Ĉado]], kaj [[Libio]]. Kun areo de 1 886 068 km², ĝi estas la tria plej granda lando en la kontinento (post [[Alĝerio]] kaj [[Demokratia Respubliko Kongo]]) kaj la [[Listo de landoj laŭ areo|dekkvina plej granda]] en la mondo.

Sudano kuŝas inter latitudoj 8º kaj 23ºN. La tereno estas ĝenerale de ebenaĵoj, rompita per kelkaj montaroj. Okcidente, la Deriba kaldero (3 042 m), en la Marrah Montoj, estas la plej alta pinto en Sudano. Oriente estas la Ruĝmaraj Montetoj de Itbaj.<ref>{{cite web |date=n.d. |url= http://www.country-studies.com/sudan/geography.html |title=Sudan |publisher=Country Studies |access-date=26a de Junio 2010}}</ref>

La riveroj [[Blua Nilo]] kaj [[Blanka Nilo]] renkontiĝas ĉe [[Ĥartum]] por formi la riveron [[Nilo]], kiu fluas norden tra Egipto ĝis la Mediteranea Maro. La fluejo de la Blua Nilo tra Sudano estas preskaŭ 800 km longa kaj estas aligita de la rivero Dinder kaj Rahad inter [[Sennar]] kaj [[Ĥartum]]. La Blanka Nilo en Sudano ne havas gravajn alfluantojn.

Estas kelkaj [[akvorezervejo]]j en la Blua kaj en la Blanka Niloj. Inter ili estas tiuj de Sennar kaj de Roseires sur la Blua Nilo, kaj la Akvorezervejo Ĝebel Aulia sur la Blanka Nilo. Estas ankaŭ la [[Naserlago]] aŭ [[Lago Nubia]] sur la Sudan-Egiptia limo.

Riĉaj mineralaj resursoj estas disponeblaj en Sudano inkludas [[asbesto]]n, [[kromito]]n, [[kobalto]]n, kupron, oron, [[granito]]n, [[gipso]]n, feron, [[kaolino]]n, plumbon, [[mangano]]n, [[glimo]]n, naturan gason, [[nikelo]]n, nafton, arĝenton, [[stano]]n, [[uranio]]n kaj [[zinko]]n.<ref>{{cite web |url=http://www.sudan-embassy.co.uk/infobook/geograph.php |archive-url=https://web.archive.org/web/20050930235450/http://www.sudan-embassy.co.uk/infobook/geograph.php |archive-date=30a de Septembro 2005 |title=Geography of Sudan |publisher=Sudan Embassy in London |date=n.d. }} {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20050930235450/http://www.sudan-embassy.co.uk/infobook/geograph.php |date=2005-09-30 }} {{Citaĵo el la reto |url=http://www.sudan-embassy.co.uk/infobook/geograph.php |titolo=Arkivita kopio |alirdato=2023-04-28 |arkivurl=https://web.archive.org/web/20050930235450/http://www.sudan-embassy.co.uk/infobook/geograph.php |arkivdato=2005-09-30 }}</ref>

=== Administra divido ===
Sudano estas federacia ŝtato dividita en dek sep ŝtatojn aŭ ''ŭilaiat.''

=== Urboj ===
{{Ĉefartikolo|Listo de urboj de Sudano}}
<!-- Lasu la sekvan liston tiom ampleksa, ĉar pluraj el la sekvaj artikoloj krome tute ne havus internan ligilon kaj konsideratus "orfaj artikoloj"! -->
{{Div col|cols = 3}}
* [[Abu-Hamado]]
* [[Al Faŝir]]
* [[Atbarah]]
* [[Ed Damazin]]
* [[Ed Damer]]
* [[Ed Dueim]]
* [[El Obeid]]
* [[En Nahud]]
* [[Gedaref]]
* [[Genejna]]
* [[Ĥartumo]]
* [[Kassala]]
* [[Kosti]]
* [[Njalo (urbo)]]
* [[Norda Ĥartumo]]
* [[Omdurman]]
* [[Rabak]]
* [[Sennar]]
* [[Sudanhavenurbo]]
* [[Vad-Medani]]
{{Div col end}}

== Demografio ==
En 2014 Sudano havis ĉirkaŭ 35,5 milionojn da loĝantoj<ref>(en) [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html Afriko - Sudano] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20190205154022/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html |date=2019-02-05 }}, [http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.cia.gov%2Flibrary%2Fpublications%2Fthe-world-factbook%2Fgeos%2Fsu.html arkivo],www.cia.gov</ref>.

=== Etnoj ===
La loĝantaro de Sudano konsistas el multaj etnaj kaj lingvaj grupoj, la plej malgrandaj el ili havas nur kelk-centojn da anoj. Araboj estas plej multnombraj (70%)

Pli detale, inter la etnoj de Sudano troveblas <!-- Nepre lasu tiun liston, ĉar gravas ke la artikoloj pri unuopaj etnoj estu vikipedie ligitaj -->
{{Div col|cols = 5}}
* [[Ababdoj]]
* [[Afitioj]]
* [[Amrioj]]
* [[Anuakoj]]
* [[Artegaoj]]
* [[Atvotoj]]
* [[Avukajaoj]]
* [[Azandeoj]]
* [[Aĉoleoj]]
* [[Aĉolioj]]
* [[Bagaraoj]]
* [[Bakaoj (Kongo kaj Sudano)|Bakaoj]]
* [[Bandaoj]]
* [[Barioj]]
* [[Bajoj (Sudano)|Bajoj]]
* [[Batahinoj]]
* [[Beduenoj]]
* [[Bertioj]]
* [[Beĝaoj]]
* [[Bidajatoj]]
* [[Biŝarenoj]]
* [[Burunoj]]
* [[Bvirioj]]
* [[Daĝuoj]]
* [[Debrioj]]
* [[Didingaoj]]
* [[Dilengoj]]
* [[Dinkaoj]]
* [[Dongotonaoj]]
* [[Donjiroj]]
* [[Dubasijenoj]]
* [[Elirioj]]
* [[Erengaoj]]
* [[Fertitoj]]
* [[Fezaraoj]]
* [[Fongoroj]]
* [[Fulboj]]
* [[Fungoroj]]
* [[Funĝoj]]
* [[Gaalenoj]]
* [[Gambajoj]]
* [[Gavamaoj]]
* [[Gberioj]]
* [[Gimaoj]]
* [[Goloj]]
* [[Guleoj]]
* [[Gulfanoj]]
* [[Guludoj]]
* [[Gumuzoj]]
* [[Habanijaoj]]
* [[Hadendovoj]]
* [[Havaviroj]]
* [[Haŭsoj]]
* [[Hedareboj]]
* [[Hejbanoj]]
* [[Homaoj]]
* [[Huara]]
* [[Husejnatoj]]
* [[Indrioj]]
* [[Ingesanaoj]]
* [[Joparioj]]
* [[Juluoj]]
* [[Kababiŝoj]]
* [[Kadaruoj]]
* [[Kaligioj]]
* [[Kalikooj]]
* [[Kangaoj]]
* [[Karaoj]]
* [[Karkoj]]
* [[Katlaoj]]
* [[Kavalaoj]]
* [[Keigaoj]]
* [[Kinenavioj]]
* [[Kiĉepoj]]
* [[Kreiŝoj]]
* [[Kuranoj]]
* [[Lahavenoj]]
* [[Lafofaoj]]
* [[Logoloj]]
* [[Logooj]]
* [[Lokojaoj]]
* [[Lopedoj]]
* [[Lotukoj]]
* [[Madjaraboj]]
* [[Mangajaoj]]
* [[Mararitoj]]
* [[Masalitoj]]
* [[Mekanoj]]
* [[Mesakenoj]]
* [[Mesiriaoj]]
* [[Midoboj]]
* [[Misrijaoj]]
* [[Molooj]]
* [[Mondarioj]]
* [[Morokodoj]]
* [[Munduoj]]
* [[Narimoj]]
* [[Ngulguleoj]]
* [[Nilotoj]]
* [[Njimangoj]]
* [[Nubaoj]]
* [[Nueroj]]
* [[Oluboj]]
* [[Otoroj]]
* [[Padangoj]]
* [[Raŝajdaoj]]
* [[Rekoj]]
* [[Rufaoj]]
* [[Ruvengoj]]
* [[Sebejoj]]
* [[Selimoj]]
* [[Sienetjoj]]
* [[Silokoj]]
* [[Sinjaroj]]
* [[Sungoroj]]
* [[Surmaoj]]
* [[Ŝajkjaoj]]
* [[Ŝerifioj]]
* [[Ŝitaoj]]
* [[Ŝuvejhatoj]]
* [[Ŝvajoj]]
* [[Tagaleoj]]
* [[Tagbuoj]]
* [[Taiŝaoj]]
* [[Takoj]]
* [[Talodioj]]
* [[Tamaoj]]
* [[Temejnoj]]
* [[Tenetoj]]
* [[Timaoj]]
* [[Tingaloj]]
* [[Tiraoj]]
* [[Tirmaoj]]
* [[Tornasioj]]
* [[Tukamoj]]
* [[Tuliŝioj]]
* [[Tumaoj]]
* [[Tumtumoj]]
* [[Turioj]]
* [[Turumoj]]
* [[Udukoj]]
* [[Umhejtanoj]]
* [[Velegaoj]]
* [[Vernioj]]
* [[Vetavitoj]]
* [[Vidirioj]]
* [[Zaghavaoj]]
{{Div col end}}

=== Religio ===
Sudano estas ĉefe islama lando kies konstitucio antaŭvidas religian liberecon  ; tamen en la praktiko la sudana registaro traktas Islamon kiel la ŝtatan religion kaj iuj ordonoj de la Ŝario validas tra la tuta lando.

La 11 julio 2020, la Justica Ministro de Sudano anoncas, ke la registaro ĉesigas mortopunon pro rezignado, kun la celo disiĝi de Ŝario<ref>(fr) Xavier Le Normand (kun Ecofin kaj Soudan Tribune), ''[https://www.la-croix.com//Religion/Catholicisme/Monde/Le-Soudan-met-fin-peine-mort-apostasie-2020-07-13-1201104771 Le Soudan met fin à la peine de mort pour apostasie]'', La Croix,‎ la 13-an de julio 2020 [http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.la-croix.com%2F%2FReligion%2FCatholicisme%2FMonde%2FLe-Soudan-met-fin-peine-mort-apostasie-2020-07-13-1201104771 arkivo]).</ref>.
[[Dosiero:Al-Mak Nimir Street (Khartoum) 002.jpg|alternative=Dulingva stratŝildo en Ĥartumo (araba kaj angla)|eta|290x290ra|Dulingva stratŝildo en [[Ĥartumo]] (araba kaj angla)]]

=== Lingvoj ===
Pli detala artikolo: Lingvoj de Sudano

Sudano estas plurlingva lando, en kiu la [[Araba lingvo|araba]] dominas norde, kun aliaj lingvoj sude. La konstitucio de Sudano el la jaro [[2005]] fiksis, ke la oficialaj lingvoj de la lando estas la araba kaj la [[angla]]. En la suda parto de Sudano vivas multaj parolantoj de la [[Dinkoj#Dinka lingvo|dinka lingvo]].

== Politiko ==
=== Interna politiko ===
Dum longa tempo okazas internaj konfliktoj inter diversaj etnaj kaj religiaj grupoj, inkluzive de armitaj kolizioj. Plej gravaj estas konfliktoj en suda parto de la lando kaj en la okcidenta regiono [[Darfuro]]. En ambaŭ okazoj bataloj estis interrompitaj danke al enmiksiĝo de internacia komunumo: en [[Sud-Sudano]] — de 2005, en Darfuro — de 2007. En sudo de la lando funkcias Misio de la [[Unuiĝintaj Nacioj]] kaj ekde [[julio de 2007|julio 2007]] [[Misio de Unuiĝintaj Nacioj kaj Afrika Unio en Darfuro|simila misio]] estas en Darfuro.

En [[novembro de 2009|novembro 2009]] la gvidanto de [[Sud-Sudano]] [[Salva Kiir]] publike deklaris dum speciala [[diservo]] por paco, kiu markis la komencon de registrado de voĉdonantoj, ke voĉdono favore al unueco kun tuta Sudano igos sud-sudananojn «duaklasaj civitanoj en propra lando» kaj voĉdono favore al sendependeco — «liberaj personoj, en via sendependa ŝtato».<ref>[http://www.eventeo.net/web/index.php/afriko/politiko/1704-suda-gvidanto-de-suda-sudano-alvokas-al-sendependeco Gvidanto de Sud-Sudano alvokas al sendependeco]{{404|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{eo}}</ref>

En [[aprilo de 2010|aprilo 2010]] en [[Sud-Sudano]] okazis plurpartiaj balotadoj kaj en [[januaro de 2011|januaro 2011]] — la referendumo pri futuro de la teritorio. Dum lastmenciita voĉdono la decido estos farita ĉe simpla plimulto, kondiĉe, ke du trionoj de balotantoj partoprenos. Komence la sudana centra registaro insistis, ke 75 % de balotantoj devu konsenti pri sendependeco. Ĉiuj civitanoj en la sudo estos rajtigitaj voĉdoni, inkluzive de tiamaj loĝantoj en Ĥartumo kaj tiuj ekster la lando.

=== Sudana Revolucio de 2019 ===
[[Dosiero:Chairman of the Sovereignty Council of Sudan Abdel Fattah Abdelrahman Burhan in October 2019 (cropped).jpg|alternative=Abdel Fattah Abdelrahmane al-Burhan , prezidanto de la Suverena Konsilio ekde 2019.|eta|Abdel Fattah Abdelrahmane al-Burhan, prezidanto de la Suverena Konsilio ekde 2019.]]
Depost decembro 2018, vasta protesta movado kontraŭ la reĝimo formiĝis en la urboj en la malproksima nordo de la lando, precipe ĉirkaŭ Atbara, laborista aglomeraĵo kaj fortikejo de sudana sindikatismo. La manifestaciantoj komence postulas pli bonajn vivkondiĉojn (pli ol 20 milionoj da homoj vivas sub la limo de malriĉeco) kaj poste la demision de la prezidento Omar El-Bashir<ref>(fr) ''[https://orientxxi.info/magazine/les-espoirs-d-une-troisieme-revolution-au-soudan,2834?no_js=oui Les espoirs d’une troisième révolution au Soudan]'', orientxxi.info</ref>.

Omar El-Bashir estis eksigita de la armeo kaj anstataŭigita de transira milita konsilio la 11-an de aprilo 2019<ref>(fr) AFP, ''S [https://www.lepoint.fr/monde/au-5e-jour-la-foule-toujours-determinee-a-khartoum-pour-faire-chuter-bechir-10-04-2019-2306871_24.php#xtmc=omar-el-bechir-destitue-conseil-militaire-de-transition&xtnp=1&xtcr=3 oudan: l'armée renverse Béchir et annonce une transition militaire de deux an] s'', Le Point,‎ la 12-an de aprilo 2019</ref>. La 21-an de aŭgusto la Transira Militista Konsilio fariĝis la Suverena Konsilio. Ĝi konservas la eksiĝintan prezidenton kaj vicprezidenton sed ankaŭ havas civilajn membrojn<ref>(en) ''[https://www.reuters.com/article/us-sudan-politics-burhan-idUSKCN1VB0UJ Head of Sudan's now-defunct military council sworn in to head new..]''., Reuters,‎ la 21-an de aŭgusto 2019</ref>. Abdallah Hamdok, eksa [[ekonomikisto]] de [[Unuiĝintaj Nacioj|UN]], estas nomumita [[ĉefministro]] kiu gvidas la transiran registaron<ref>(fr) ''[https://www.lemonde.fr/afrique/article/2019/08/22/soudan-abdallah-hamdok-ancien-economiste-a-l-onu-devient-premier-ministre_5501664_3212.html Soudan : Abdallah Hamdok, ancien économiste à l’ONU, devient premier ministre]'', [[Le Monde]],‎ la 22-an de aŭgusto 2019</ref>.

=== Ekstera politiko ===
[[Dosiero:African, Caribbean and Pacific Group of States member nations map.svg|eta|400ra|dekstra|Landoj de la Lomea Konvencio, sen Nordafriko kaj Suda Sudano.]]
Sudano apartenas al la [[AKP-ŝtatoj]], grupo de 79 ŝtatoj el la regionoj [[Afriko]], [[Karibio]] kaj la [[Pacifika Oceano]], subskribintoj de la ''[[Konvencio de Lomeo]]''.

Post la [[Sestaga milito]] en 1967 ŝtatestroj de la arabaj landoj, malgajnintaj ĝin, kunvenis en Ĥartumo kaj aprobis rezolucion pri tri "ne" rilate Israelon: ne al paco kun Israelo, ne al agnosko de Israelo, ne al intertraktoj kun Israelo. Tio faras la interkonsenton speciale simbola, kion substrekas ĝiaj iniciatintoj.

En 1993 Usono inkludis Sudanon en la liston de la ŝtatoj — "sponsoroj de terorismo". En oktobro usona prezidanto Donald Trump anoncis [[:n:Sudano normaligos rilatojn kun Israelo|nuligon de tiu decido]]. La registaro de Sudano jam ĝiris al kondiĉa (angle: escrow) konto 335 milionojn da dolaroj kiel rekompencon pagotan al viktimoj de teroristaj atakoj kontraŭ usonaj ambasadeoj en Kenjo kaj Tanzanio en 1998, atako kontraŭ la usona militŝipo Cole en 2000 kaj murdo de John Granville, agento de la [[Usona Agentejo por Internacia Evoluo]] en Ĥartumo en 2008, laŭdire plenumitaj de [[Al-Kaida]] kun subteno de sudanaj aŭtoritatoj. Usono promesis ankaŭ prikonsideri redukton de la sudana ŝtata ŝuldo kaj subtenajn programojn por tiu ĉi lando.

Tio okazis post Sudano informis pri sia intenco [[:n:Sudano normaligos rilatojn kun Israelo|normaligi rilatojn]] kun Israelo.

== Ekonomio ==
Ĉefaj eksportoj estas [[nafto]] kaj [[petrolo]], [[kotono]], [[sezamo]], [[arakido]]j, [[araba gumo]], [[sukero]].

== Kulturo ==
Lastatempaj datumoj montras, ke kvankam plej multaj el la sudanaj civitanoj forte identigas sin kun kaj Sudano kaj sia religio, arabaj kaj afrikaj supernaciaj identecoj fariĝas multe pli polarigaj kaj disputataj<ref>(en) "''[http://www.bath.ac.uk/economics/research/working-papers/2014-papers/21-14.pdf Hamilton, A. and Hudson, J. (2014) Bribery and Identity: Evidence from Sudan. Bath Economic Research Papers, n-ro 21/14] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20140502003707/http://www.bath.ac.uk/economics/research/working-papers/2014-papers/21-14.pdf |date=2014-05-02 }}''" (PDF).</ref>.

=== Muziko ===
Komencante kun la altrudo de strikta salafista interpreto de ''ŝarioj'' en 1989, multaj el la plej elstaraj poetoj de la lando, kiel Mahjoub Sharif , estis malliberigitaj dum aliaj, kiel Mohammed el Amin (resendita al Sudano meze de la 1990-aj jaroj) kaj Mohammed Wardi (resendita al Sudano 2003), fuĝis al Kairo. Ankaŭ tradicia muziko suferis, kun tradiciaj Zār- ceremonioj interrompitaj kaj tamburoj konfiskitaj .

Norda Sudano aŭskultas malsaman muzikon ol la cetero de Sudano. Speco de muziko nomata Aldlayib uzas muzikan instrumenton nomatan Tambur.

=== Kinematografio ===
La unua plenlonga filmo farita en Sudano estis en nigra-blanka koloro: ''Esperoj kaj Sonĝoj'', reĝisorita en 1970 de Ibrahim Mallassy<ref>(en) "''[http://sudancineast.com/index.php?option=com_content&view=article&id=55:hopes-and-dreams&catid=25:films&Itemid=27 Hopes and Dreams] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210516131337/http://sudancineast.com/index.php?option=com_content&view=article&id=55:hopes-and-dreams&catid=25:films&Itemid=27 |date=2021-05-16 }}''". sudancineast.com</ref>. Hussein Shariffe, sudana pentristo, poeto kaj preleganto ĉe la Fakultato de Artoj de Khartoum University, estis filmproduktisto ekde la [[1970-aj jaroj]]<ref>(en) "''Hussein Shariffe''", Barjeel Art Foundation</ref>. Dum la datreveno de la morto de Shariffe kaj pro la aprezo de la arta filmproduktado de Shariffe, okazas ĉiujare la Sudana Sendependa Filmfestivalo, fondita en [[2014]]<ref>(en) "''[https://siff-sd.com/en/ Sudan Independent Film Festival]''", siff-sd.com.</ref>. Ankaŭ Gadalla Gubara kaj sia filino faris multajn filmojn.

Post la militista puĉo de [[1989]], la islamisma registaro de Sudano subpremis kinematografion, kaj ankaŭ grandan parton de la publika kultura vivo<ref>(en) "[https://www.alleastafrica.com/2019/12/03/sudan-cinema-flickers-back-to-life-after-bashir-ouster/ ''Sudan cinema flickers back to life after Bashir ouste''r] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210514165244/https://www.alleastafrica.com/2019/12/03/sudan-cinema-flickers-back-to-life-after-bashir-ouster/ |date=2021-05-14 }}", Alleastafrica. la 3-an de decembro 2019.</ref>.

En 2019, la dokumenta filmo ''Talking about Trees'' de Suhaib Gasmelbari ,  rakonto pri tri sudanaj produktoroj de la 1960-aj jaroj kaj la malkresko de kinejo en Sudano gajnis plurajn premiojn ĉe internaciaj festivaloj.

En 2020 Sudano proponis por la unua fojo filmon por la Akademia Premio por Plej Bona Internacia Plenlonga Filmo<ref>(en) "''[https://www.youm7.com/story/2020/11/16/%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%8A%D8%AE%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%AA%D9%85%D9%88%D8%AA-%D9%81%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B4%D8%B1%D9%8A%D9%86-%D9%84%D8%AA%D9%85%D8%AB%D9%8A%D9%84%D9%87-%D9%81%D9%89-%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%88%D8%B3%D9%83%D8%A7%D8%B1/5070614 Sudano elektas" You Will Die at Twenty" (ar:ستموت في العشرين) por reprezenti ĝin en Oskara konkurso]''", Vi7, la 16-an de novembro 2020</ref><ref>La kategorio antaŭe nomis Akademian Premion por Plej Bona ''Fremdlingva'' Filmo, sed ĝi estis ŝanĝita al Akademia Premio por la Plej Bona Internacia Plenlonga Filmo en aprilo 2019, post kiam la Akademia konsideris la vorton "fremda" malmoderna.</ref>.

=== Literaturo ===
[[Tayeb Salih]], [[Mansour Khalid]], [[Jamal Mahjoub]] kaj [[Abdallah Al-Tayeeb]] estas gravaj verkistoj de la sudana arablingva literaturo.

=== Pentroarto ===
Adam DH Hinawi diras, ke Adam Dalfalla kaj Nezar Musa Noreen estas la plej famaj nuntempaj pentristoj.

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Literaturo ==
* Adams, William Y. (1977). ''Nubia. Corridor to Africa''. Princeton University. ISBN 978-0691093703.
* Churchill, Winston (1902). [https://archive.org/details/riverwarhistoric00chur/mode/2up?view=theater "The Rebellion of the Mahdi".] ''The River War''.
* Daly. ''Empire on the Nile''.
* Edwards, David (2004). ''The Nubian Past: An Archaeology of the Sudan''. Routledge. ISBN 978-0415369879.
* Hasan, Yusuf Fadl (1967). ''The Arabs and the Sudan. From the seventh to the early sixteenth century''. Edinburgh University. OCLC 33206034.
* Hesse, Gerhard (2002). ''Die Jallaba und die Nuba Nordkordofans. Händler, Soziale Distinktion und Sudanisierung''. Lit. ISBN 978-3825858902.
* Holt, P. M.; Daly, M. W. (2000). [https://archive.org/details/isbn_9780582368866 History of the Sudan: From the coming of Islam to the present Day.] Pearson. ISBN 978-0582368866.
* Lajtar, Adam (2011). [https://www.academia.edu/5857688 "Qasr Ibrim's last land sale, AD 1463 (EA 90225)".] ''Nubian Voices. Studies in Christian Nubian Culture''.
* Levtzion, Nehemia; Pouwels, Randall, eld. (2000). [https://books.google.es/books?id=J1Ipt5A9mLMC&redir_esc=y The History of Islam in Africa.] Ohio University Press. ISBN 9780821444610.
* Loimeier, Roman (2013). ''Muslim Societies in Africa: A Historical Anthropology''. Indiana University. ISBN 9780253007889.
* Martens-Czarnecka, Malgorzata (2015). "The Christian Nubia and the Arabs". Studia Ceranea. 5: 249–265. doi:10.18778/2084-140X.05.08. ISSN 2084-140X.
* McGregor, Andrew (2011). [https://issuu.com/sudarchrs/docs/s_n15_mcgregor "Palaces in the Mountains: An Introduction to the Archaeological Heritage of the Sultanate of Darfur".] ''Sudan&Nubia''. 15: 129–141.
* Morewood (2005). ''The British of Egypt''. Suffolk.
* O'Fahey, R.S.; Spaulding, Jay L. (1974). ''Kingdoms of the Sudan''. Methuen Young Books. ISBN 978-0416774504.
* Peacock, A.C.S. (2012). "The Ottomans and the Funj sultanate in the sixteenth and seventeenth centuries". ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies''. 75 (1): 87–11. doi:10.1017/S0041977X11000838.
* Ruffini, Giovanni R. (2012). ''Medieval Nubia. A Social and Economic History''. Oxford University.
* Shinnie, P.L. (1978). "Christian Nubia.". In J.D. Fage (ed.). The Cambridge History of Africa. Volume 2. Cambridge: Cambridge University. pp. 556–588. ISBN 978-0-521-21592-3.
* Spaulding, Jay (1985). ''The Heroic Age in Sennar''. Red Sea. ISBN 978-1569022603.
* Vantini, Giovanni (1975). [http://www.medievalnubia.info/dev/index.php/Giovanni_Vantini%27s_Oriental_Sources_Concerning_Nubia Oriental Sources concerning Nubia.] [[Heidelberger Akademie der Wissenschaften]]. OCLC 174917032.
* Welsby, Derek (2002). ''The Medieval Kingdoms of Nubia. Pagans, Christians and Muslims Along the Middle Nile''. London: British Museum. ISBN 978-0714119472.
* Werner, Roland (2013). ''Das Christentum in Nubien. Geschichte und Gestalt einer afrikanischen Kirche''. Lit. ISBN 978-3-643-12196-7.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Milito en Darfuro]]
* [[Sud-Sudano]]
* [[Sudano:Esperanto-movado]]
* [[Triangulo Halaib]]
* [[Afitioj]]
* [[Amrioj]]

== Eksteraj ligiloj ==
* {{ueavikio|{{paĝonomo}}|{{paĝonomo}}}} ({{eo}})

{{Projektoj|commonscat=Sudan|n=Kategorio:Sudano}}

{{Afrika Unio}}
{{Ligo de Arabaj Ŝtatoj}}

* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Sudan|revizio=1152176254}}
{{Havenda artikolo|Sudano}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Afrika Unio]]
[[Kategorio:Membroj de la Ligo de Arabaj Ŝtatoj]]
[[Kategorio:Sudano| ]]
[[Kategorio:Administraj unuoj fonditaj en 1956]]