Vidi fonton por Upsilono

{{Grekaj literoj|litero=Upsilon uc lc}}
'''Upsilono''' aŭ '''ipsilono''' (majuskla '''Υ''', minuskla '''υ'''; [[greka lingvo|greke]] ''Ύψιλον'') estas la 20-a [[litero]] de la [[greka alfabeto]]. En la sistemo de [[grekaj numeraloj]] ĝi havas la valoron [[kvarcent|400]]. Ĝi estas derivita de la litero [[Waw (litero)|waw]] de la [[fenica alfabeto]].

En la frua [[greka]] ĝi estis prononcata simile al la [[angla lingvo|angla]] ''oo'' {{IFA|[u]}}. En la [[klasika greka lingvo]] ĝi estis prononcata simile al la [[franca lingvo|franca]] ''u'' aŭ [[germana lingvo|germana]] ''ü'', {{IFA|[y]}}. En la [[novgreka lingvo]] ĝi estas prononcata kiel {{IFA|[i]}}, kaj en diftongoj {{IFA|[f]}} aŭ {{IFA|[v]}}. En la antikva greka lingvo ĝi ekzistis en ambaŭ longa kaj mallonga versioj, sed ĉi tiu distingo perdiĝis en la novgreka.

Kiel komenca litero en la klasika greka, ĝi ĉiam portis la [[aspiro]]n (ekvivalento al ''h'') kaj tial troviĝas en multaj vortoj de greka fonto, kiuj komenciĝas per ekzemple ''hiper-''. Ĉi tiu aspiro estis derivita de pli malnova prononco, kiu uzis [[siblanto|ŝuŝon]] anstataŭe; ĉi tiu ŝuŝo estis ne perdita en la [[latina lingvo]], donante formojn kiel ''super-'' (por ''hiper-'') kaj ''sub-'' (por ''hipo-'').

Upsilono partoprenis kiel la dua ero en [[malkreska diftongo|malkreskaj diftongoj]]. Ekzemple post [[alfo]] aŭ [[epsilono]] ĝi estas prononcata kiel [f] aŭ [v].

La [[romia imperiestro]] [[Klaŭdio]] proponis aldonon de nova litero al la [[latina alfabeto|latinan alfabeton]] por la sono de la greka upsilono, sed fine la litero [[Y]] estis adoptita anstataŭe.

La nomo de la litero estis originale nur ''υ''. Ĝi ŝanĝis al ''υ ψιλόν'', (''u psilon'', kies signifo estas 'simpla u') por distingi ĝin de ''ο&joto;'', kiu havis la saman prononcon {{IFA|[y]}}. La nomo de la litero en la novgreka lingvo estas prononcata kiel {{IFA|[iː'psɪlɒn]}} (en kontrasto al Ε, kiu estas prononcata {{IFA|[ɛ'psɪlɒn]}}). Ĝi estas ankaŭ malofte nomata [[angle]] "ypsilon" ({{IFA|[ɪ'psɪlɒn]}}) pro ĝia simileco al la latina litero Y.

Kvar literoj de la [[latina alfabeto]] kreiĝis el ĝi: [[V]] kaj [[Y]] kaj, multe poste, [[U]] kaj [[W]]. En la [[cirila alfabeto]], la literoj [[U (cirila alfabeto)|U]] (у) kaj [[iĵica]] (ѵ) baziĝas sur ĝi.

== Uzado ==
* En [[partikla fiziko]] la majuskla upsilon estas la [[mezono|upsilona partiklo]]. Notu, ke la simbolo devas ĉiam aspekti kiel ϒ por eviti konfuzon kun la latina Y uzata por la [[hiperŝargo]].
* En la diskuto de spacaj [[dimensio]]j, "movanta upsilono" estas la movado de suba dimensio al pli alta.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Latina upsilono]] [[ʊ]]

{{Projektoj}}

[[Kategorio:Greka alfabeto]]