Vidi fonton por Vinbero

[[File:Rieslingtrauben banner.jpg|775px]]
[[Dosiero:Close up grapes.jpg|eta|Vinberoj en [[vito]]]]
[[Dosiero:Wine_grapes03.jpg|eta|<center>[[Grapolo]] de vinberoj]]
'''Vinberoj''',<ref>[[PIV]] [https://vortaro.net/#vinberoj_kd NPIV] Alirita la 5an de septembro 2023.</ref> '''uvoj'''<ref>[[PIV]] [https://vortaro.net/#uvo_kd NPIV] Alirita la 5an de septembro 2023.</ref> (el la [[Latina lingvo|latina]] ''ūva'') aŭ '''traŭboj'''<ref>[[PIV]] [https://vortaro.net/#tra%C5%ADbo_kd NPIV] Alirita la 5an de septembro 2023.</ref> (el la [[Germana lingvo|germana]] ''Traube'') estas [[bero]]j rikoltataj el la [[grapolo]]j de [[vito]] el la familio ''[[Vitacoj]]''.<ref>CONSUMER ([https://www.consumer.es/]), EROSKI. [https://www.consumer.es/alimentacion/las-uvas.html «Las uvas».] Konsultita la 7an de junio 2020.</ref><ref>[http://urbinavinos.blogspot.com/2010/05/taxonomia-y-morfologia-de-la-vid.html «Urbina Vinos Blog: Taxonomía y Morfología de la Vid».] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20210112120410/http://urbinavinos.blogspot.com/2010/05/taxonomia-y-morfologia-de-la-vid.html |date=2021-01-12 }} Urbina Vinos Blog. 10a de majo 2019. Konsultita la 8an de junio 2020.</ref> Ili estas ofte uzataj por [[suko]] ([[mosto]]), [[fermentado]] ([[vino]]),<ref>Enófilo 2.0, (22a de novembro 2013). [https://www.directoalpaladar.com/enologia/el-increible-proceso-quimico-que-transforma-el-mosto-en-vino «El increíble proceso químico que transforma el mosto en vino».] ''Directo al Paladar''. Konsultita la 8an de junio 2020.</ref><ref>[https://www.guia-vino.com/elaboracion-del-vino-ii-fermentacion «Elaboración del vino II. Fermentación».] ''Guía Vino''. Konsultita la 8an de junio 2020.</ref><ref>[http://www.gastropass.es/blog/enologia-fermentacion-proceso-uva-vino/ «Fermentación, un proceso mágico que transforma la uva en vino».] Gastropass. 11a de julio 2017. Konsultita la 8an de junio 2020.</ref> [[ĵeleo]], [[sekvinbero]]j, aŭ manĝataj krude. Vinberoj konsistigas proksime 50% de ĉiuj fruktoj kultive produktataj en la mondo.

Plantejoj por produktado de vinberoj estas [[vitejo]]j; vinberoj kreskas en [[vito]]j inter po ses ĝis tricent vinberoj por grapolo.<ref>[https://www.ecured.cu/Uva «Uva - EcuRed».] www.ecured.cu. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> Ili enhavas [[pulpo]]n jen blankan jen purpuran kun dolĉa gusto, kaj oni konsumas ilin —krom ties industria uzado por vino kaj sekvinberoj— kiel freŝa frukto kaj en sukoj.<ref>[https://www.frutas-hortalizas.com/Frutas/Presentacion-Uva.html «Uva - Información general».] www.frutas-hortalizas.com. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref>

== Uzataj specioj ==
[[Dosiero:Mosto.jpg|eta|220ra|<center>Jen vinberoj elpremiĝontaj cele al kreado de mosto kaj poste de vino.]]
{{Ĉefartikolo|Vito}}
Vinberoj por la homa konsumado estas normale nur la fruktoj de ''[[Vitis vinifera]]'', planto kultivata ĉirkaŭ la [[Mediteraneo]] ekde antaŭ miloj da jaroj. Nuntempe, tiu specio estas kultivata en pluraj landoj kun taŭga klimato, ekzemple [[Usono]] (precipe en [[Kalifornio]]), [[Novzelando]] kaj [[Aŭstralio]].

Multe gravas tamen ankaŭ alia specio, ''[[Vitis labrusca]]'', kiu nature kreskas nur en [[Nordameriko]]. Preskaŭ ĉiuj kultivataj vitoj estas plantoj de ''Vitis vinifera'' greftitaj sur ''Vitis labrusca'', ĉar la unua produktas pli bonajn fruktojn sed la dua pli bone kontraŭstaras plurajn malsanojn. La beroj de ''Vitis labrusca'', kvankam malpli bongustaj ol tiuj de ''Vitis vinifera'', estas manĝeblaj.

Kvankam ĉefaj specioj kultivataj estas devenaj el la eŭropazia ''[[Vitis vinifera]]'', gravas ankaŭ aliaj specioj el Azio kaj Ameriko, nome la jenaj:
* ''[[Vitis labrusca]]'', indiĝena de Orienta [[Usono]] kaj [[Kanado]] (inklude la [[kultivovario]]n Concord).
* ''[[Vitis riparia]]'', indiĝena de Orienta Usono kaj norde ĝis [[Kebekio]], natura vito foje uzita por vinproduktado kaj por ĝeleo.
* ''[[Vitis rotundifolia]]'', indiĝena de sudorienta Usono el [[Delavaro]] al la [[golfo de Meksiko]], uzita por vinproduktado kaj por ĝeleo.
* ''[[Vitis vulpina]]''.
* ''[[Vitis amurensis]]'' la plej grava el la specioj de Azio.
* ''Vitis mustangensis'' (mustanga vinbero), troviĝanta en Misisipio, Alabamo, Luiziano, Teksaso, kaj Oklahomo.

[[Uva kokolobo]], ''[[Coccoloba uvifera]]'', estas la nomo de frukto tute ne rilata kun la vituvo, ĉar ĝi apartenas al la familio [[Poligonacoj]], kvankam ĝi montras guston iom similan al vinbero; ankaŭ ĝia formo estas simila, sed kun ununura granda semo. La planto estas arbo, kiu povas atingi imponan grandon kaj estas ofta en [[Karibio]]. Ĝi gravas ankaŭ pro komponanto nome [[acidomitozo]], kiu kontribuas al kresko kaj vigligo de korpaj muskoloj.

== Priskribo de la planto ==
[[Dosiero:NRCSHI07025 - Hawaii (716084)(NRCS Photo Gallery).jpg|eta|220ra|Vita [[ĉiro]]]]
La vito (aŭ vinberujo) estas [[rebo|grimpoplanto]]: la [[radiko]]j estas en la tero, sed la [[trunko]] ne kreskas rekte, tamen sin apogas sur iu subtenanto, natura aŭ artefarita. La vito ne estas [[parazito|parazita]], ĉar ĝi ne elprenas sukojn aŭ nutraĵon el la subtenanto. Vitoj estas grimpaj [[arbedo]]j kun [[ĉiro]]j. Iliaj [[palmo]]branĉaj [[folio]]j enhavas kvin [[lobo]]jn kaj ili estas baze [[koro|korformaj]]. La malgrandaj verdetaj [[floro]]j grupiĝas en [[grapolo]] [[piramido|piramidforma]] ([[Floraro|tirso]]). Ili enhavas kvin [[petalo]]jn supre unuiĝitaj. La [[frukto]]j estas [[bero]]j.

La [[folio]]j estas grandaj, manformaj, vintre falantaj.

La [[floro]]j estas malgrandaj, verdaj aŭ flavaj, kunigataj en [[floraro]]j, kiuj poste naskas [[fruktaro]]jn. Ofte oni nomas tiujn arojn "grapoloj", sed la vera [[grapolo]] estas pli simpla; science ĉe ''Vitis'' estas [[tirso]]j (grapoloj de [[cumo|cumetoj]]).

La [[frukto]]j estas [[bero]]j, kun blua, ruĝa aŭ verda [[ŝelo]] (eĉ preskaŭ nigra aŭ preskaŭ blanka). Ili kreskas grupigitaj en [[grapolo]]j de 6 al 300 vinberoj. Ili povas esti nigraj, violaj, flavaj, orkoloraj, purpuraj, rozkoloraj, brunaj, onanĝkoloraj aŭ blankaj, kvankam tiuj lastaj estas reale verdaj kaj [[Evoluo|evolue]] ili devenas el ruĝaj vinberoj per mutacio de du genoj kiu faras ke ili ne disvolvigas antocianojn, kiuj estas kio havigas pigmentadon.

{{pluraj bildoj
| pozicio           = center
| direkto           = horizontala
| kaplinio          = Koloroj de vinberoj
| kaplinio_pozicio  = center
| kaplinio_fono     =
| piedlinio         =
| piedlinio_pozicio =
| piedlinio_fono =

| dosiero1   = Grape_-_മുന്തിരി_01.JPG
| larĝeco1   = 170
| alt1       =
| priskribo1 = Tre malhelaj, preskaŭ nigraj

| dosiero2   = Bluemont grapes.jpg
| larĝeco2   = 170
| alt2       =
| priskribo2 = Bluaj

| dosiero3   = Grape,_DSCF2074.jpg
| larĝeco3   = 160
| alt3       =
| priskribo3 = Ruĝaj

| dosiero4   = "Bunch_of_Green_Grapes_in_Salem".jpg
| larĝeco4   = 170
| alt4       =
| priskribo4 = Helaj

| dosiero5   = シャインマスカット4.JPG
| larĝeco5   = 160
| alt5       =
| priskribo5 = Verdaj
}}

== Produktado ==
[[Dosiero:Top grapes countries producers in the world.png|altdekstre=3.2|eta|centre|Pintaj 20 vinberproduktantaj landoj en 2012.<ref>[http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx Top 20 grape producing countries in 2012]{{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110713020710/http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx|date=2011-07-13}} faostat.fao.org.</ref>]]
[[Dosiero:080110 zell mosel.JPG|eta|300ra|[[Vitejo]]j ĉe la [[rivero Mozelo]], [[Germanio]].]]
La produktado de vinberoj en la tuta mondo dum 2012 estis, laŭ [[FAO]]<ref>[http://faostat3.fao.org/faostat-gateway/go/to/browse/Q/QC/E FAOSTAT] {{en}},{{fr}},{{es}}</ref> de 67 milionoj da [[tuno]]j (35% en [[Eŭropo]], 33% en [[Azio]], 23% en [[Ameriko]]). [[Ĉinio]] produktis preskaŭ 10 Mt, [[Usono]] ĉirkaŭ 6.7, [[Italio]] ĉirkaŭ 5.8, [[Francio]] ĉirkaŭ 5.3. Laŭ informoj de FAO la tutmonda produktado de vinberoj okupas ĉirkaŭ 75 866 kvadratajn kilometrojn. Proksimume 71 % de la produktado estas uzata por fabrikado de vino, 27 % por freŝa konsumo kaj 2 % kiel sekigitaj fruktoj. Parto de la produktado de mosto estas uzata kiel sukersurogato (dolĉigaĵo) por sukoj komercigitaj sub la motoj "sen aldonita sukero" kaj "100 % natura". La tereno dediĉita al la vitoj kreskas ĉiujare ĉirkaŭ 2 %.

La produktado de vinberoj malrapide kreskis dum la lastaj jaroj. Antaŭ 20 jaroj, la monda produktado estis ĉirkaŭ 60 milionoj da tunoj. Tamen, la listo de la plej gravaj produktantaj landoj ege ŝanĝis: en 1992 Italio estis la unua produktanto, Eŭropo produktis pli ol 50% de vinberoj tutmonde kaj Ĉinio produktis nur la dekonon de sia nuntempa produktado.
[[Dosiero:Plej_malnova_vito.JPG|eta|maldekstra|La plej malnova vito de la mondo "Stara Trta"/ [[Malnova vito]] en urboparto '''Lent''', en [[Maribor]] ([[Slovenio]]),  en la jaro 2007]]
Vinberoj estas kultivataj nur en regionoj kun [[klimato]] mediteranea aŭ modere varma. La planto toleras vintre temperaturojn ĉirkaŭ ĝis {{GdC|−15}}, sed dum la printempo la temperaturo ne devas fali sub {{GdC|−5}}, kaj la varma sezono devas daŭri sufiĉe longe<ref>Istruzione Agraria Online - [http://www.agraria.org/coltivazioniarboree/vite.htm Vite - ''Vitis vinifera L.''] {{it}}</ref><ref>Iowa State University - [http://viticulture.hort.iastate.edu/cultivars/cultivars.html Cold Climate Cultivars] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20120615034027/http://viticulture.hort.iastate.edu/cultivars/cultivars.html |date=2012-06-15 }} {{en}}</ref>. Tamen, la eltenkapablo dependas de la [[kulturvario]].

La vinbero estas rikoltata preferinde fine de somero al komenco de aŭtuno en la mediteraneaj klimatoj de la Norda Hemisfero.

La jena tabelo de la ĉefaj produktantoj de vino montras la korespondon kun la areoj dediĉitaj al plantado de vitejoj:
[[Dosiero:2005grape.PNG|eta|400ra|Produktado de vinberoj en 2005.]]
[[Dosiero:Montrachet vineyards.jpg|280ra|eta|Vitejoj de Montrachet en Burgonjo, Francio.]]
{|class="wikitable"
!Lando
!Dediĉita areo
|-
| [[Hispanio]]
| align="center"| 11.750&nbsp;km²
|-
| [[Francio]]
| align="center"| 8.640&nbsp;km²
|-
| [[Italio]]
| align="center"| 8.270&nbsp;km²
|-
| [[Turkio]]
| align="center"| 8.120&nbsp;km²
|-
| [[Usono]]
| align="center"| 4.150&nbsp;km²
|-
| [[Irano]]
| align="center"| 2.860&nbsp;km²
|-
| [[Rumanio]]
| align="center"| 2.480&nbsp;km²
|-
| [[Portugalio]]
| align="center"| 2.160&nbsp;km²
|-
| [[Argentino]]
| align="center"| 2.080&nbsp;km²
|-
| [[Ĉilio]]
| align="center"| 1.840&nbsp;km²
|-
| [[Aŭstralio]]
| align="center"| 1.642&nbsp;km²
|-
| [[Anglio]]
| align="center"| 1.053&nbsp;km²
|}

Fonto: FAO, [http://news.reseau-concept.net/images/oiv_uk/Client/Stat_2002_def2_EN.pdf Internacia Organizo pri Vito  kaj Vino] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111001222611/http://news.reseau-concept.net/images/oiv_uk/Client/Stat_2002_def2_EN.pdf |date=2011-10-01 }}, [https://www.awbc.com.au/winefacts/data/free.asp?subcatid=102 Aŭstralia Organizo pri vino kaj brando] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20080722082133/http://www.awbc.com.au/winefacts/data/free.asp?subcatid=102 |date=2008-07-22 }}.

{{pluraj bildoj
| pozicio           = center
| direkto           = horizontala
| kaplinio          = Kelkaj vinberejoj
| kaplinio_pozicio  = center
| kaplinio_fono     =
| piedlinio         = Vidu ankaŭ la voĉon "[[vinkultivado]]"
| piedlinio_pozicio = center
| piedlinio_fono =

| dosiero1   = Cars,_Gironde.jpg
| larĝeco1   = <!--160-->{{#expr: (110 * 2048 / 1545) round 0}}
| alt1       =
| priskribo1 = Apud [[Bordeaux|Bordozo]] ([[Francio]])

| dosiero2   = Malte,_vignes_près_de_Zejtun.jpg
| larĝeco2   = <!--160-->{{#expr: (110 * 4608 / 3072) round 0}}
| alt2       =
| priskribo2 = En [[Malto]]

| dosiero3   = Grape_Garden.JPG
| larĝeco3   = <!--160-->{{#expr: (110 * 4000 / 3000) round 0}}
| alt3       =
| priskribo3 = En [[Barato]] ([[Keralao]])

| dosiero4   = Tongshan_County_-_Fanzhong_cun_-_vineyard_-_CIMG9908.JPG
| larĝeco4   = <!--160-->{{#expr: (110 * 1280 / 960) round 0}}
| alt4       =
| priskribo4 = En [[Ĉinio]] ([[Hubejo]])

| dosiero5   = Malbec_grapes_on_the_vine.jpg
| larĝeco5   = <!--160-->{{#expr: (110 * 2304 / 1728) round 0}}
| alt5       =
| priskribo5 = En [[Argentino]] ([[Salta]])

}}

== Historio ==
[[Dosiero:29-autunno,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|maldekstre|eta|Mezepoka bildo de vinberproduktado.]]
La vinbero estas origina de Azio, kaj pli precize el la areo inter [[Kaŭkazo]] kaj [[Okcidenta Azio]], nome en [[Mezoriento]] kie oni kultivis ĝin antaŭ 6 000 ĝis 8 000 jaroj.<ref>[https://iranicaonline.org/articles/angur-grapes "ANGŪR – Encyclopaedia Iranica".] iranicaonline.org. Alirita en 2021-04-06. "According to A. de Candolle (L'Origine des plantes cultivées, Paris, 5th ed., 1912, p. 152) the grape-vine is at home in the region south of the Caucasus, from the Black Sea to the Caspian region of Iran, where "it has the shape of a strong liana climbing over high trees and producing abundant fruit without any pruning or cultivation." His statement is still generally accepted, since the greatest diversity in varieties can be observed there."</ref><ref>This, Patrice; Lacombe, Thierry; Thomash, Mark R. (2006). [https://web.archive.org/web/20131004224603/https://www.rz.uni-karlsruhe.de/~db45/Studiendekanat/Lehre/Master/Module/Botanik_1/M1401/Evolution_Zellbiologie/This%20et%20al%202006.pdf "Historical Origins and Genetic Diversity of Wine Grapes" (PDF).] ''Trends in Genetics''. 22 (9): 511–519. doi:10.1016/j.tig.2006.07.008. PMID 16872714. Arkivita el la originalo (PDF) en 2013-10-04.</ref><ref>[https://www.frutas-hortalizas.com/Frutas/Origen-produccion-Uva.html#:~:text=Uva%20-%20Origen%20y%20producci%C3%B3n&text=La%20vid%20es%20originaria%20de,principal%20continente%20productor%20es%20Europa «Uva - Origen y producción»]. www.frutas-hortalizas.com. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> La kultivo de la vinbero datiĝas el prahistoriaj tempoj, pruvite per trovitaĵoj de semoj en arkeologiaj kuŝejoj de la [[Bronzepoko]].<ref>[https://frutas.consumer.es/uva/origen-y-variedades «Uva | Origen y variedades | Frutas | CONSUMER EROSKI».] frutas.consumer.es. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> Estas historia registro de ĉirkaŭ la jaro 4000 a.n.e., pri la plej antikva vinkelo konata ĝis hodiaŭ.<ref>[https://www.nationalgeographic.com/culture/article/110111-oldest-wine-press-making-winery-armenia-science-ucla «Earliest Known Winery Found in Armenian Cave».] [[National Geographic]] News (en angla). 12a de januaro 2011. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> [[Gisto]], unu el la plej fruaj [[aldomigo|aldomigitaj]] [[mikroorganismo]]j, ekzistas nature en la ŝeloj de vinberoj, kio povis konduki al la malkovro de alkoholaĵoj kiel vino.

La historio de vinberoj kaj vino daŭras dum miloj da jaroj kaj estas proksime interplektita kun la [[Agrikulturo|agrikultura]] historio kaj okcidenta civilizo. La unuaj signoj de ĝia kultivado estas en [[Kartvelio]] ĉirkaŭ 6 000 a.n.e.<ref>McGovern, Patrick E. (2003). [www.penn.museum/sites/biomoleculararchaeology/wp-content/uploads/2010/04/Georgia%20Wine.pdf Ancient Wine: The Search for the Origins of Viniculture (PDF).] Princeton University Press. Arkivita (PDF) el la originalo en 2013-10-04.</ref><ref>
McGovern, P. E. [https://web.archive.org/web/20130530202942/http://winehistory.com/2i.htm "Georgia: Homeland of Winemaking and Viticulture".] Arkivita el la originalo en 2013-05-30.</ref><ref>
Keys, David (2003-12-28) [http://www.archaeology.ws/2004-1-2.htm Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine] Arkivita en 2013-06-03 ĉe Wayback Machine. archaeology.ws.</ref><ref>[http://www.nationalgeographic.org/projects/out-of-eden-walk/articles/2015-04-ghost-of-the-vine/ Ghost of the Vine: in Georgia, science probes the roots of winemaking], [[National Geographic]].</ref><ref>[http://www.independent.co.uk/news/science/now-thats-what-you-call-a-real-vintage-professor-unearths-8000-year-old-wine-84179.html Now that's what you call a real vintage: professor unearths 8,000-year-old wine], ''Independent''.</ref><ref>[http://stylitewine.com/nasa-georgian-wines/ Wine Birthplace: Georgia, According to NASA] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20170416131342/http://stylitewine.com/nasa-georgian-wines/ |date=2017-04-16 }}.</ref>, tiam pli ĝeneralaj indicoj baldaŭ estis trovitaj poste en la [[Proksima Oriento]], kie la [[vito]] kaj la alkoholaĵo produktita per fermentado de ĝia suko estis gravaj al [[Mezopotamio]], [[Israelo]], kaj [[Egiptujo]] kaj al esencaj aspektoj de [[Fenicio|fenica]], greka, kaj romia civilizoj. Tiukadre multaj kulturaj elementoj de tiaj civilizoj estis ligitaj al la vinbero kaj al la vino, nome [[Dionizo]], greka dio de vino,<ref>Laŭ [[Francisko Azorín]] '''Dioniso''' estis ''Greka, mita dio; simbolis la kamparan misteron, la ĝojon k. la vinon; estis identigita je Bakĥo k, ikonografie similprezentita.'' En [[Francisko Azorín]], arkitekto, [[Universala Terminologio de la Arkitekturo]] (arkeologio, arto, konstruo k. metio), Presejo Chulilla y Ángel, Madrido, 1932, paĝo 56. Kaj li indikas [[etimologio]]n el la latina ''Dionysius'', el la greka ''Dionysios''. Azorín, samloke.</ref> la miraklo de konverto de akvo en vinon fare de [[Jesuo]] en la kristanaj evangelioj dum la epizodo nomita [[Transŝanĝo de la akvo al vino|Nupto de Kanaano]]<ref>[https://www.bibliavida.com/historias-biblicas/jes-s-transforma-el-agua-en-vino-historia-de-la-biblia.html «Jesús transforma el agua en vino - Historia de la Biblia - Historias Bíblicas».] BibliaVida. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> kaj la akompano al pano de vino en la [[Lasta Vespermanĝo]] ktp. En [[Antikva Egipto]] oni kultivis la malhelan vinberon kiel estis registrita en antikvaj [[hieroglifo]]j, same kiel grekoj, fenicoj kaj romianoj, kiuj uzis ilin kaj por rekta manĝado kiel freŝa frukto kaj por la produktado de vino.<ref>''Services, Department of Health & Human''. [https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/ingredientsprofiles/Grape «Grape».] www.betterhealth.vic.gov.au (en angla). Konsultita la 7an de junio 2020.</ref>

Multaj el la plej gravaj vin-produktantaj regionoj de Okcidenta Eŭropo kaj regiono de Mediteranea Maro unue estis establitaj dum antikvo kiel grandaj [[plantejo]]j de vitoj, nome [[vitejo]]j.<ref name="Phillips pg 37">R. Phillips, ''A Short History of Wine'' p. 37, Harper Collins, 2000, ISBN 0-06-093737-8</ref> Vinfarada teknologio pliboniĝis konsiderinde dum la tempo de la [[Romia Imperio]]: multaj vinbervarietatoj kaj kultivadaj teknikoj estis konataj tiam.<ref name="Phillips pg 37"/> Oni konsideras la kulturon de la [[Romia Imperio]] responsable pri la etendo de la kultivo kaj uzo de la vinbero por granda parto de Eŭropo,<ref>[https://carlosserres.com/origen-historia-y-evolucion-del-cultivo-de-la-vid/ «Origen, historia y evolución del cultivo de la vid».] Carlos Serres. 13 de marzo de 2018. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref><ref name="Sin-nombre-p1y2-1">[https://www.regmurcia.com/servlet/s.Sl?sit=c,543,m,2715&r=ReP-19972-DETALLE_REPORTAJESPADRE «Uva- Historia y producción - Región de Murcia Digital».] www.regmurcia.com. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref> eĉ al nordiaj landoj, kie la malvarmo detruis facile la kultivojn, kaj eĉ oni kreis plantejojn de vinberoj protektitaj per vitroj en [[forcejo]]j.<ref name="Sin-nombre-p1y2-1"/> Paralele al la romiaj kultivoj, ankaŭ la grekaj kulturoj disvolvis la vitikulturon, kaj la praktiko jam tiom etendiĝinta de la vitikulturo en Eŭropo, tiu fenomeno pludaŭris laŭlonge de la tuta historio.<ref>anaescriva (26a de septembro 2008). [https://nutrycyta.wordpress.com/2008/09/26/las-uvas-y-su-historia-ana-e/ «Las uvas y su historia (Ana E.)».] Nutrición y Tecnología de los Alimentos. Konsultita la 7an de junio 2020.</ref>

En la 9-a jarcento, la urbo [[Ŝirazo]] estis fama pro produktado de kelkaj el la plej bonaj vinoj de Mezoriento. Pro tio oni kredas, ke la ruĝa vino Sirazo devenas de la nomo de tiu urbo de la [[Persa Imperio]].<ref name="Johnson">Johnson, Hugh (2004). «58». En Mitchell Beazly, eld. "The Story of Wine" (en angla). New Illustrated Edition. p. 131. ISBN 1-84000-972-1.</ref>

[[Dosiero:Daktulosphaira vitifoliae from CSIRO.jpg|eta|Filoksero, plago de la vitoj kiu damaĝis la plimulton de eŭropaj kultivoj fine de la 19-a jarcento.]]

Vinproduktado kaj konsumo de vinberoj pliiĝis, burĝonante de la 15-a jarcento pluen kiel parto de [[Epoko de Malkovroj|eŭropa ekspansio]].<ref name="Sin-nombre-p1y2-1"/><ref name="Johnson"/> Malgraŭ la giganta laŭsoatako de [[1887]] fare de [[filoksero]], moderna scienco kaj teknologio adaptiĝis kaj industria vinproduktado kaj vinkonsumado nun okazas ĉie en la mondo. La [[vito]] kaj produktado de vinberoj kaj vino transiris el Eŭropo al Ameriko kiel parto de la [[kolumba interŝanĝo]]. Fakte la unuaj navigistoj ofte kunportis vinon kiel parto de la navignecesaĵoj, foje anstataŭ aŭ krom akvo, pli malfacile konservebla. En Ameriko etendiĝis rapide la vitikulturo, sed pro plago de latinoamerika deveno, nome la [[filoksero]], la eŭropaj kultivoj de vitoj poluiĝis de tia insekto kaj la  eŭropa vitikulturo estis grave damaĝita dum multaj jaroj, speciale fine de la 19-a jarcento.<ref name="Sin-nombre-p1y2-1"/><ref name="Johnson"/> Pro tiu plago, la eŭropaj vitikultistoj estis devigitaj formi hibridojn kun la amerikaj vitejoj, kiuj jam estis rezistantaj kontraŭ la filoksero.<ref name="Sin-nombre-p1y2-1"/><ref name="Johnson"/> Tio pavis la vojon al granda reinventado de la vitikulturo, ĉar oni kreis multajn variaĵojn tute novajn de vitoj.

Post la koloniigo de Ameriko, vino produkteblas ĉefe en la moderklimataj zonoj, [[Kalifornio]] en [[Usono]], [[Ĉilio]], [[Argentino]] ktp. En [[Argentino]] ekzemple vino produktiĝas ĉefe kaj tradicie en la provincoj [[provinco Mendoza|Mendoza]], [[Provinco San Juan|San Juan]], [[Provinco Salta|Salta]], [[Provinco La Rioja (Argentino)|La Rioja]], [[Provinco Kordobo (Argentino)|Kordobo]], [[Katamarko]] kaj en la lastaj jardekoj ekproduktiĝis en la provincoj [[provinco Neŭkeno|Neŭkeno]], [[provinco Río Negro|Río Negro]], [[Entre Ríos]], [[Ĉubutio]], [[Bonaero]] kaj [[Santa Fe (Argentino)|Santa Fe]]. En tiu samaj areoj vinberoj estas ankaŭ rekte konsumataj.

En Nordameriko, naturaj vinberoj apartenantaj al kelkaj specioj de la genro ''Vitis'' abundis en la naturo tra la tuta kontinento, kaj estis parto de la dieto de multaj [[Indianoj]], sed estis konsideritaj de la komencaj eŭropaj kolonoj kiel netaŭgaj por produkti vinon. En la 19-a jarcento, Ephraim Wales Bull de [[Concord (Masaĉuseco)]], kultivis semojn el naturaj vitoj de ''[[Vitis labrusca]]'' por krei la vinberon Concord kiu estos poste grava agrikultura kultivo en Usono.<ref>Jancis Robinson, ''Vines, Grapes & Wines'' (Mitchell Beazley, 1986, ISBN 1-85732-999-6), pp. 8, 18, 228.</ref>

En 2005 teamo de arkeologoj konkludis, ke kelkaj kruĉoj el la [[Ĥalkolitiko]], kiuj estis malkovritaj en [[Kipro]] en la 1930-aj jaroj, estas la plej antikvaj siatipe en la mondo, datitaj el la jaro 3500 a.n.e.<ref>[https://gillhamvineyard.com/wine-history-cyprus/#:~:text=The%20history%20of%20winemaking%20in,dating%20back%20to%203%2C500%20BC. "Wine History Cyprus".]</ref> Krome, Komandario, dolĉa desertvino ankaŭ el Kipro, estus la plej antikva fabrikita vino en la mondo, kun deveno tiom for kiom ĝis 2000 a.n.e.<ref>[https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/oldest-manufactured-wine/ "Oldest manufactured wine". Guinness World Records.]</ref>

== Kultivado ==
[[Dosiero:Abhar-iran.JPG|eta|maldekstre|Vinberoj.]]

La unua paŝo estas la kultivado de la [[vito]]. La vina vito<ref name="PIV">[http://vortaro.net/#vito ''vito'' en PIV ĉe vortaro.net]</ref>, ({{lang-la|[[Vitis vinifera]]}}), estas planto [[Lignoplanto|duonligna]] aŭ [[Rebo|grimpanta]] kiu, lasita libere kreskanta, povas atingi pli ol 30 [[metro]]jn, sed kiu, pro homa agado, per ĉiujara [[greftado]], iĝas limigita al malgranda arbusto de {{Ĉirkaŭ|1}} [[metro|m]]. Ties frukto, la vinbero, estas manĝebla kaj kruda materialo uzata de antikveco por fabrikado de vino kaj de aliaj [[alkoholaĵoj]]. Oni uzas la terminon '''vitejo''' por la tereno priplantita je vitoj. Vito estas tipa kultivaĵo de regionoj ĉirkaŭ la [[Mediteraneo]] kaj de aliaj moderklimataj areoj, ofte kune aŭ rivale kun [[olivarbo]]j.

La vitoj esence disvolvas la [[Karbono-ciklo|ciklon]] de la [[karbono]] per siaj folioj kaj la [[fotosintezo]] generas en la fruktoj (la vinberoj) la necesajn [[sukero]]jn por sia stokado. La vinberoj estas tial "stokejoj" de sukeroj uzataj poste por la fermentado de vino. La kultivo de la vinbero centriĝas en la permanenta kontrolado de tiu procezo de iompostioma "stokado" de sukero en la fruktoj. Ajna problemo kiu malprofitu aŭ rompu la ekvilibron, ekzemple malbona stucado faras, ke la sukero koncentriĝu en malgranda nombro de fruktoj; en tero modere malseka la radikoj enprofundiĝas cele al [[sorbo|absorbado]] de la mineraloj necesaj (ĉefe [[kalio]]). La ekvilibro inter la enhavo de sukeroj kaj acidoj ludas gravan rolon en la kvalito de la fina rezulto de la vino.

Ĝenerale al ju pli da suno estas eksponita la vito des pli granda estas la koncentro de sukeroj en la vinberoj, kaj male malmulta ekspono havigas malgrandan kvanton de sukeroj (kaj tial ankaŭ malgrandan kvanton de alkoholo). Tiu koncentro de sukero en la vinberoj kutime estas regulata en la diversaj landoj kaj estas kutime mezurata per portebla refraktometro (sufiĉas malgrandaj kvantoj de vinbersuko por determini la koncentron de sukero en gradoj Brix). Tial, cele al maksimumigo de la kvanto de lumo ricevita, oni adaptas la vitejojn kun formoj de [[pergolo]] cele al kaptado de la plej granda kvanto de sunradiado ebla.

[[Dosiero:Grapes, Rostov-on-Don, Russia.jpg|eta|"Blankaj" (fakte helverdaj) kaj "nigraj" (malhelbluaj) surtable manĝeblaj vinberoj.]]
Dum la maturiĝo de la vinbero en la vito okazas ŝanĝo en la vinbero, laŭ kiu ĝi ŝanĝas sian [[metabolo]]n kaj ekstokiĝas sukerojn je tre alta rapideco, kaj samtempe malpliiĝas la koncentro de acidoj ene de la vinbero. En la Norda Hemisfero tiu ŝanĝo okazas en la monato julio. Tuj la vinberaro de vito ĉesas esti verdkolora kaj iĝas flavaj, se la variaĵo estas de blanka vinbero aŭ ruĝiĝas, se la variaĵo estas de ruĝa vinbero. Tiu fenomeno ne okazas en ĉiuj vitoj de la vitejo samtempe. Tio utilas al kultivisto por determini la momenton de la [[vinberrikolto]]. Ekzistas du aliaj faktoroj kiuj determinas tiun momenton kiel povas esti la transiro de koloro de la semoj de la interno de la vinbero, kiuj kutime el verdaj iĝas brunaj, aŭ la maturiĝo de la [[polifenolo]]j. Antaŭe la lertaj vitkultivistoj maĉis po unu vinberon ĉiutage el la momento de la ŝanĝo kaj per la gusto kaj detektitaj odoroj determinis la starton de la vinberrikolto. Nuntempe tiun mezuradon oni faras per precizigaj mezuriloj kiaj refraktometroj, ktp.

Aŭstraliaj kaj kaliforniaj esploristoj studis vitikulturon, atingante interesajn rezultojn, sed eble tro fokusitaj al la praktikado. En la Universitato de Davis, en [[Kalifornio]], per simpla studado de vitikulturo speciale atentinte nek al ampelografio, nek al ampelologio nej al ampelometrio oni atingis rezultojn tre alte valorigitaj en la sciencaj medioj. La malnovaj vitoj havas multajn partianojn, spite al sia plej malgranda rendimento;<ref>Vid. prie Jacky Rigaud, «The old vines», en ''International vintage magazine'', 9a de oktobro 1997, p. 10. kaj sekvaj.</ref> sed poste oni malkovris, ke tiu bona rezulto ne estas okazigita rekte de la maljuneco de la vito, sed pro la fakto ke estante malnova la malmultaj vinberoj kiujn ĝi produktas ricevas pli grandan kvanton de sunradiado. Similan rezulton oni povas atingi pere de novaj vitoj havigante al ili pli grandan eksponon al la sunlumo kaj klopodante por ke la vinberoj ne kaŝu tiun lumon unuj al aliaj. Tradicie oni serĉis terenojn kun alta ekspono al sunlumo kaj tiukadre ankaŭ kun malmulta nubaro kaj sekve precipitaĵo. Sed — kiel asertas la fakulo Carlos Falcó — tiujn samajn rezultojn oni povas akiri pere de laŭguta [[irigacio]] kaj la nomita “canopy management”, tradukebla al “administrado de la foliaro” aŭ "de la irigacio", atingante produktadon kiu povus sesobligi la produktadon, kvankam ne tiom la kvaliton.<ref>Carlos Falcó, ''Entender de vino'', Madrid, 1990, p. 32.</ref> Tian metodon de vitikulturo malpermesas la leĝaro de la [[Eŭropa Unio]] kiu favoras ĉiun kriterion kiu certigu ne ekzistadon de plusoj (troa kvanto) de vino. Tiukadre, ankaŭ oni limigas la praktikon pergoligi la vitojn, ĉar tiu estas la metodo aplikita tradicie por multobligi la produktadon.

== Konsumado ==
[[Dosiero:Grape_gathering.jpg|eta|<center>Permana rikolto de vinberoj]]
Vinberoj estas konsumataj en du ĉefaj manieroj:
* krude, kiel freŝaj fruktoj;
* post aparta prilaborado, kiel [[vino]].

Pli malofte, vinberoj estas konsumataj alimaniere:
* kuirite, ekzemple en kelkaj [[kuko]]j;
* sekigitaj ([[sekvinbero]]j);
* kiel [[suko]] [[senalkoholaĵo|senalkohola]] ([[mosto]]).

Ankaŭ la plej kutima [[vinagro]] kaj iuj [[likvoro]]j devenas de vinberoj, kvankam nerekte (pere de vino).

{{Bildgalerio|vicigo=centre|alto=150|piednoto=Ekzemploj de uzo de vinberoj
|dosiero:Essig-1.jpg|Tri tipoj de vinberaj vinagroj
|dosiero:Glass_of_grape_juice.jpeg|Vinbera suko (tre simila al vino!)
|dosiero:Kaeseigel.jpg|Recepto kun freŝaj vinberoj
|dosiero:Barriques_in_Filicaja.jpg|Vinbareloj en toskana kelo
|dosiero:Raisins.jpg|Sekvinberoj
}}

== En popola kulturo ==
La ''dek du uvoj de la bona sorto'' estas hispana tradicio kiu konsistas en la manĝado de dek du uvoj noktomeze de la 31a de decembro koincide kun dej du sonorilfrapoj por bonvenigi la [[Novjaro]]n. Tiu tradicio ŝaine estas datita de almenaŭ [[1895]],<ref>''La Correspondencia de España'' XLVII (13.844) (Madrid). 1a de januaro 1896. p. 3.</ref> sed definitive establiĝis en 1909. Laŭdire, decembre tiujare, kelkaj vitkultivistoj el [[Provinco Alikanto]] popularigis tiun kutimon por vendi plej bone grandan kvanton de uvoj de bonkvalita rikolto. Laŭ la tradicio, manĝi tiujn dek du uvojn kondukas al bonsorta kaj prospera jaro.<ref>Spicer, Dorothy Gladys (22a de februaro 2008). [https://books.google.es/books?id=fMuqhSpY6u8C&redir_esc=y Festivals of Western Europe]. BiblioBazaar. p. 256. ISBN 9781437520163.</ref> En kelkaj areoj, oni kreas, ke tiu kutimo malproksimigas sorĉistinojn kaj ĝeneralan malbonon,<ref>McCann, Jim; Benedict, Jeanne (2001). [https://books.google.es/books?id=wZsguJDgxRoC&redir_esc=y Celebrations: a joyous guide to the holidays from past to present.] Penguin Group (USA) Incorporated. p. 161. ISBN 9781557883735.</ref> kvankam tiun "magion" oni traktas kiel antikva heredaĵo, kaj en la aktualo oni konsideras nur kiel kultura tradicio por bonvenigi la novjaron. Estas du ĉefaj lokoj en kiuj homoj kuniĝas por plenumi tiun tradicion: ĉu hejme familie post la vespermanĝo ĉu en la ĉefaj placoj de la lando, estanta la [[Pordo de la Suno (Madrido)]] la plej fama loko kaj fakte kie startis tiu tradicio.

[[La Vinberoj de Kolero]] (angle ''The Grapes of Wrath'') estas romano verkita de [[John Steinbeck]] en 14-an de aprilo 1939 konsiderata unu el la ĉefaj verkoj de la usona literaturo. Ekzistas samnoma filmo bazita sur la romano, reĝisorita de John Ford kun Henry Fonda role de Tom Joad. La filmo ''[[The Grapes of Wrath (filmo)|The Grapes of Wrath]]'', same kiel la fontoromano, rakontas pri familio en [[Oklahomo]], la Joad-oj, kiu iĝis migraj laboristoj dum la [[granda depresio]]. La filmo montras ilian malfacilan vojaĝon trans lando al [[Kalifornio]].

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Literaturo ==
* Creasy, G. L. kaj L. L. Creasy. (2009). ''Grapes (Crop Production Science in Horticulture)''. CABI. ISBN 978-1-84593-401-9
* Bernd Altmayer: ''Veränderungen der Inhaltsstoffe von Traubenmosten und Mykotoxin-Bildung durch Weintrauben besiedelnde Pilzarten''. Dissertation an der Universität Kaiserslautern, Kaiserslautern 1982.
* Gemmrich: ''Anwendungsorientierte Forschung und Entwicklung an Fachhochschulen: Entwicklung eines Optisensors zur automatischen Qualitätskontrolle bei der Anlieferung von Weintrauben in der Kelter''. (Kurztitel: Optisensor für Weintrauben; Schlussbericht nach Nr. 3.2 BNBest-BMBF.) Fachhochschule Heilbronn, Heilbronn 1999.
* Vega G., Juan Luis.; Mora González, Gloria María.; Bojanini, Johana.; Mejia Correa, Lina.; Abad Londoño, María Isabel.; Escobar R., Vanessa. (2014). ''Los secretos de las plantas : 50 plantas medicinales en su huerta''. Fundación Secretos para Contar. ISBN 978-958-57007-6-5. OCLC 1120997289. Konsultita la 8an de junio 2020.

== Vidu ankaŭ ==
{{Projektoj}}
* [[Sekvinbero]]
* [[Japana vinbero]]
* [[Vino]]
* [[Vito]]
* [[Vitejo]]
* [[Vinkultivado]]
* [[Vinberrikolto]]
* [[Vinfarado]]
* [[Filoksero]]
* [[Resveratrolo]]

{{havenda artikolo|Vinbero}}

{{Bibliotekoj}}
* {{Tradukita|lingvo= en |artikolo=Grape|revizio=1171187249}}
* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Uva|revizio=153551049}}

[[Kategorio:Vinbero| ]]
[[Kategorio:Fruktoj]]
[[Kategorio:Vino]]
[[Kategorio:Vinkultivado]]