Vidi fonton por Vulkano

''Ĉi tiu artikolo temas pri malfermaĵo en planed-krusto. Por la aliaj signifoj de Vulkano vidu [[Vulkano (apartigilo)]].''
[[Dosiero:Volcanoes Bromo and Semeru (Indonesia) banner.jpg|center|775px]]
[[Dosiero:MSH80 st helens eruption plume 07-22-80.jpg|dekstra|250ra|eta|Eksplodo de vulkano [[Monto Saint Helens]] ([[Usono]]), 1980]]
[[Dosiero:Stromboli Eruption.jpg|eta|250ra|Erupcio de vulkano Stromboli]]
[[Dosiero:Kp178-vulkanoj.opus|eta|Epizodo de [[podkasto]] [[Kern.punkto]] pri vulkanismo]]
'''Vulkano''' estas malfermaĵo en la [[terkrusto|krusto]] de [[planedo]], kiu lasas [[magmo]]n, [[lafo]]n, [[cindro]]n kaj [[gaso]]jn eliri al la planeda surfaco. Sur la [[Tero]] la vulkanoj troviĝas laŭlonge laŭ limoj de [[tektona plato|tektonaj platoj]] kaj en la tiel nomataj [[varma makulo|varmaj makuloj]]. La vorto ''vulkano'' devenas de la nomo de la vulkan-insulo "[[Vulcano]]" en la [[Tirena Maro]], kies nomo venas de la [[Romia imperio|romia]] dio [[Vulkano (dio)|Vulkano]]. La scienco, esploranta la vulkanan agadon, nomiĝas [[vulkanoscienco]] aŭ [[vulkanologio]].

Aliaj formoj estas [[ŝlimvulkano|ŝlimaj vulkanoj]] (kiuj krom kelkaj esceptoj ne estas ligitaj kun vulkana agado) kaj [[glacia vulkano|glaciaj vulkanoj]] (ili troviĝas sur kelkaj lunoj de la [[sunsistemo]] - [[Eŭropo (luno)|Eŭropo]], [[Encelado]], [[Tritono]], [[Titano (luno)|Titano]]).

== Kaŭzoj kaj lokoj de vulkana agado ==
[[Dosiero:Volcano scheme.svg|eta|dekstra|250ra|Skemo de stratovulkano: 1. [[magma kameno]], 2. origina geologia strukturo, 3. alkonduka fumtubo, 4. bazo de vulkano, 5. [[subbazo]], 6. [[vejno]], 7. cindraj tavoloj, 8. deklivo de vulkano, 9. [[erupcio|erupciaj]] tavoloj, 10. gorĝo, 11. parazita kratero, 12. lafa fluo, 13. faŭko, 14. [[vulkana kratero]], 15. cindra nubo]]
Tiel, kiel plimulto de procezoj en la interno de Tero, ankaŭ dinameco de la magmo estas malbone esplorita per rektaj observadoj. Sed malgraŭ tio, estas konate, ke la [[erupcio]] povas sekvi la transiron de magmo tra [[terkrusto]] sub la vulkanon, kie ĝi plenigas lokon, nomata [[magma kameno]]. La eliro de magmo el la kameno al la surfaco povas esti trankvila - '''efuziva''' aŭ ĝi povas havi '''eksplodan''' karakteron. (Se okazas abrupta sinko de [[temperaturo]], el la magmo rapide liberiĝas solvitaj [[gaso]]j, kio kaŭzigos grandegan [[premo]]n; eventuale tiu ĉi premo estas kaŭzita per ŝanĝo de akvo en [[akvo|akvan]] [[vaporo]]n en la ĉirkaŭaĵo de eliro). Produktoj de la efuziva erupcio estas ĉefe [[lafo|lafaj]] fluoj; dum eksplodado aliĝas diversaj [[vulkanoklasto]]j ([[vulkana cindro]], [[pumiko]], lafaj bomboj).

Verŝajne la plej konata vulkana formacio estas [[vulkana kratero]]. Tio estas proksimume ronda formacio, en kies mezo faŭkas vulkana fumtubo. Ĝi povas atingi grandajn dimensiojn, se sekve de forta erupcio trafalas ties muroj, ĝi nomiĝas [[kaldero]]. El [[kratero]] la magmo estas elsputata sur la ĉirkaŭaĵon. La kratero estas kutime lokigita sur pinto de la vulkano, la vulkano havas ofte formon de konusa monto.

Se vulkano estas tro alta, iam kreiĝas parazitaj (flankaj) krateroj sur deklivoj. Pluaj vulkanaj formacioj estas malkovreblaj post [[erozio]] de supraj tavoloj de vulkano - diversaj lafaj [[vejno]]j, [[katedralo]]j, [[kaverno]]j kreitaj per vulkanaj kanaloj, kaj multaj aliaj.

=== Tektonaj medioj ===
{{Ĉefartikolo|Plata tektoniko}}
La vulkanoj aperas en tri tektonaj medioj:
* Diverĝaj randoj de la platoj.
* Konverĝaj randoj de la platoj.
* Varmaj punktoj.

==== Diverĝaj randoj de la platoj ====
[[Dosiero:Pinatubo_ash_plume_910612.jpg|eta|200ra|Erupcio de [[Pinatubo]] en 1991]]
[[Vulkanismo]] aperas plej ofte sur limoj de du malproksimiĝantaj platoj, kio okazas plejparte sub la surfaco de [[oceano]]j. Sole en kelkaj lokoj la vulkana aktiveco estas rimarkebla ankaŭ sur surfaco - insulo [[Saint Helena]], insularo [[Tristan da Cunha]] en [[Atlantiko]], eventuale kelke da insuloj en [[Pacifiko]] kaj [[Hinda Oceano]].

Sur limo de la malproksimiĝantaj platoj la magmo facile trapenetras tra malfortigita terkrusto kaj sur la surfacon ĝi venas per sistemo de rompoj en [[mezoceana dorso]] - [[rifto]]. La eliro de magmo laŭ geologoj okazas el grandaj profundaĵoj (ĝis el limo de [[termantelo]]), konkretaj magmoj ne tre diferenciĝas per sia konsisto (ili nomiĝas '''primitivaj''', kaj angle ili estas markataj per mallongigo '''MORB''' - Mid-Ocean Ridge Basalt).

Vulkanoj de [[Granda Rifto]] diferenciĝas de vulkanismo de mezoceanaj dorsoj. La diferencaĵoj estas kaŭzitaj de ĉeesto de kontinenta krusto, kio kaŭzas modifon de primitivaj magmoj de la mezoceanaj dorsoj.

==== Konverĝaj randoj de la platoj ====
[[Dosiero:vulkanologio.jpg|eta|dekstra|400ra|Tipoj de vulkana agado sur la surfaco de Tero.]]
Kiam renkontiĝas du platoj, la vulkana agado estas denove ofta. Kiam la oceana plato estas sinkanta ([[subdukcio|subdukcianta]]) sub alian platon (kun oceana aŭ kontinenta krusto), okazas - proksimume en profundaĵo 100&nbsp;km - ties varmiĝo kaj sekva [[dehidriĝo]]. La eskapinta akvo en aspekto de vaporo trairas tra la ĉirkaŭa mantelo, kiu havas alian konsiston ol la oceana krusto. Alta premo kaj temperaturo de la akva vaporo kaŭzas partan fandiĝon de la ĉirkaŭaj mineraloj. Magmoj de tiu ĉi tipo nomiĝas ''kalk-alkalaj'' (laŭ ties konsisto). Ili havas altan [[viskozeco]]n enhavantaj tre solvitajn gasojn, kaj iliaj erupcioj estas ofte tre eksplodemaj.

==== Varmaj punktoj ====
{{Ĉefartikolo|Varma punkto}}
En la kategorion vulkanismo de [[varma punkto|varmaj punktoj]] falas ĉiuj ceteraj aperaĵoj de vulkana agado sur la tera surfaco, kiuj estas neenvicigeblaj en la unuajn du. Ili principe konsistas en eliro de varmaj [[diapiro|magmaj plumtufoj]] rekte el la mantelo tra la terkrusto. Klasika ekzemplo estas la [[Havajo|havaja insularo]], kiu estis kreita de varma punkto sub Pacifiko. Plua ekzemplo estas [[Yellowstone]]. [[Islando]] kiel produkto de tia ĉi vulkanismo estas iom pli komplika ekzemplo, ĉar ĉi tie troviĝas kombinaĵo de varma punkto kaj diverĝa rando, tial la kemia kaj la minerala konsisto de la magmoj estas diferenca.

==== Vulkanarkoj ====
[[Dosiero:Casta Marianas.jpg|eta|250ra| [[Marianaj Insuloj]], nome oceana insula vulkanarko.]]
{{Ĉefartikolo|Vulkanarko}}
'''Vulkanarko''' aŭ '''Vulkana arko''' estas ĉeno de vulkanoj formita sub [[subdukto|subdukta plato]],<ref>{{Citaĵo el la reto|url=http://www.theodora.com/geology/glossaryuv.html#VA|titolo=Volcanic arc definition from the Dictionary of Geology|alirdato=2014-11-01}}</ref> situanta en arkoformo kiel videblas apude. Ĉebordaj vulkanoj formas insulojn, rezulte en vulkana insularko. Ĝenerale ili rezultas el la subdukto de oceana [[platotektoniko|tektona plato]] sub alia tektona plato, kaj ofte paralele al [[profunda submara fosego]]. La oceana plato estas saturata je akvo, kaj volatiloj kiaj akvo estas draste pli malalta ol la fandopunkto de la [[termantelo]]. Kiam la oceana plato estas subdukta, ĝi estas subdukta al pli kaj pli grandaj premoj kun pliiĝanta profundo. Tiu premo elirigas akvon for el la plato kaj metas ĝin en la termantelon. Tiele la mantelo fandiĝas kaj formas [[magmo]]n je profundoj sub la superrajdanta plato. La magmo ascendas por formi arkon de vulkanoj paralele al la subdukta zono.

Tio ne estu konfuzata kun [[Varma makulo|varmozonaj]] vulkanĉenoj, kie vulkanoj ofte formiĝas unu post alia en la mezo de tektona plato, dum la plato moviĝas super la varma zono, kaj tiele la vulkanoj progresas en aĝo el unu pinto de la ĉeno al alia. La [[Havajoj]] formas tipan varmozonan vulkanĉenon; tie la plej aĝaj insuloj (deko da milionoj da jaroj) nordokcidente estas pli malgrandaj kaj pli fekundaj ol la ĵuse kreitaj (antaŭ 400,000 jaroj) Havaj-insulo mem, kiu estas pli rokeca. Varmazonaj vulkanoj estas konataj ankaŭ kiel "Intra-plataj" vulkanoj kaj la insuloj kiujn ili kreas estas konataj keil Vulkanaj Oceanaj Insuloj. Vulkanarkoj ĝenerale ne montras tian simplan aĝomodelon.

== Klasifikado kaj formoj de vulkanoj ==
La vulkanoj (aŭ vulkana agado) dividiĝas laŭ pluraj faktoroj:
* laŭ erupciita materialo
* laŭ paso de la erupcioj
* laŭ formo
* laŭ aktiveco

=== Erupciita materialo ===
[[Dosiero:La Pelée vue du Carbet.jpg|eta|dekstra|250ra|La [[monto Pelée]]]]
La divido de erupcioj surbaze de tipo de materialo estas unu el la plej oftaj dividoj. Se la magmo enhavas tre multan (>65 %) [[kvarca oksigeno|kvarcan oksigenon]], ĝi nomiĝas '''felŝtona'''. La felŝtonaj lafoj estas tre viskozaj kaj ili erupcias en aspekto de katedraloj aŭ mallongaj lafaj fluoj, la plej ofta formo de vulkano estas [[stratovulkano]]. Tiu ĉi tipo de vulkanismo estas tre eksplodema, dum kio la viskoza magmo tenas en si grandan enhavon de fluidaĵoj (gasoj). Ofta estas ankaŭ apero de [[piroklasta fluo|piroklastaj fluoj]], enhavantaj ardiĝintajn erojn (preskaŭ {{GdC|800}}) kaj gasojn. Tiuj ĉi fluoj moviĝas per granda rapideco sur la deklivo de la vulkano neniigante ĉion, kio staras en ilia vojo. Bonaj ekzemploj estas la vulkano [[Monto Pelée|Pelée]] en [[Karibio]] aŭ la [[Pinatubo]] sur [[Filipinoj]].

En alia flanko, mala ekzemplo estas erupcioj de magmoj enhavantaj malgrandan kvanton da SiO<sub>2</sub> (<45 %). La magmo de tiu ĉi tipo enhavas malmulte da solvitaj gasoj kaj ties viskozeco estas multe pli malgranda. Lafoj kreitaj el tiu ĉi magmo havas tendencon flui sufiĉe rapide kaj ili estas elsputataj sen ekstremaj eksplodoj. La vulkanoj kun tiu ĉi tipo de magmo nomiĝas [[ŝilda vulkano|ŝildaj vulkanoj]], klasika ekzemplo estas havajaj vulkanoj [[Mauna Loa]] kaj [[Kilauea]].

=== Tipoj de erupcioj ===
Laŭ volumeno, konduto de la erupcianta [[lafo]] kaj la eksteraj montroj de erupcio, ni distingas la sekvantajn [[tipoj de vulkana erupcio|tipojn de vulkanaj erupcioj]]:
* '''[[Havaja erupcio]]''' (trankvila erupcio de fluida lafo)
* '''[[Vulkana erupcio]]''' (elsputado de pecoj de firma lafo - lafaj ŝtonegoj kaj kreado de cindra nubo en formo de brasiko)
* '''[[Strombola erupcio]]''' (regula elsputado de arda materio el la [[kratero]])
* '''[[Peleja erupcio]]''' (fluoj de ardiĝintaj eroj, moviĝantaj malsupren sur la deklivo de vulkano)
* '''[[Plinija erupcio]]''' (eksplodema erupcio kun grandega polvo-cindra nubo)

=== Formo ===
==== Ŝilda vulkano ====
{{Ĉefartikolo|Ŝilda vulkano}}
[[Dosiero:Hekla 2004.jpg|eta|250ra|dekstra|Ŝilda vulkano [[Hekla]] sur [[Islando]].]]
Bonegaj ekzemploj de lokoj, kie vulkanoj elsputas grandegan kvanton de rapide fluantaj lafoj, per kio ili konstruas montojn en formo de ŝildo (vulkanoj kun larĝa bazo kaj malalta angulo de kliniĝo de la deklivo) estas [[Havajo]] kaj [[Islando]]. Lafaj fluoj atingas grandan longecon (ekz. la plej longan lafan fluon - averaĝe 120&nbsp;km - elproduktis vulkano Manua Loa) kaj [[Piton de la Fournaise]] estas aktiva vulkano sur insulo [[Reunio]]. [[Ŝilda vulkano]] estas ankaŭ [[Olympus Mons]], la plej alta monto en la [[sunsistemo]]. Malpli grandaj versioj de ŝildaj vulkanoj estas lafaj konusoj aŭ lafaj amasoj.

==== Ruina konuso ====
{{Ĉefartikolo|Vulkana konuso}}
Per ''ruinaj konusoj'' estas nomataj pli malgrandaj (40 – 400 m altaj) vulkanoj akirantaj formon de [[konuso]], kiuj estas kreitaj per eksplodemaj erupcioj de ruinoj kaj piroklastoj. Ilia alteco kontraŭe al aliaj formoj estas malgranda; kutime ili fariĝas neaktivaj post mallonga tempo. Iuj el ili erupcias nur unufoje. Tiaj montkonusoj atingas ofte altecon de nur kelkaj centmetroj kaj diametron de maksimume kelkaj metroj. Ili estas, do multe pli malgrandaj ol la pli konataj vulkanformoj [[tavolvulkano]]j kaj [[ŝildvulkano]]j. La skoriaj kaj cindraj vulkanoj havas preskaŭ ĉiam regulan [[konuso|konusan]] formon kun krutaj flankoj kaj obtusa pinto. Kiel [[flanka vulkano|flankaj vulkanoj]], ili troviĝas ofte sur deklivoj de grandaj vulkanoj, ekzemple de [[Etna]].

==== Stratovulkano ====
{{Ĉefartikolo|Stratovulkano}}
[[Dosiero:Concepcion (volcano).jpg|eta|dekstra|250ra|Stratovulkano [[Concepción]] en [[Nikaragvo]].]]
Stratovulkanoj (ili estas nomataj ankaŭ ''konsistitaj'' aŭ ''tavolitaj vulkanoj'') estas altaj montoj (ekz. [[Andoj|andaj]] vulkanoj apartenas al la plej altaj sur la [[tero]]), ilia konstruo estas kreita per alternado de tavoloj de piroklastoj kaj lafaj fluoj. Ofta tipo estas eksplodemaj erupcioj, dum kiuj la magmo estas pli viskoza, kio propre ankaŭ respondas al ilia formo, la lafo ne havas tendencon disfluiĝi malproksimen kiel ĉe ŝildaj vulkanoj, kaj ĝi firmiĝos jam sur la deklivo. Per stratovulkanoj estas kreita la vulkana zono de [[Pacifiko]], kiu estas ankaŭ nomata ''[[Fajra rondo]]''.

Bona ekzemplo de tiu ĉi tipo de vulkanoj estas [[Fuĵi-Monto]] en [[Japanio]].

==== Supervulkano ====
Per la termino ''[[supervulkano]]'' oni kutimas nomi grandegajn vulkanojn, kies erupcioj estis neniigaj, ofte ili influis la tutan kontinenton (ili kaŭzis ankaŭ klimatajn ŝanĝojn en la tuta Tero). Kiel supervulkano estas klasitaj la [[kaldero]] de <!--jam ne plu: Problemo kun "jam ne plu" estas ĉi tie, ke ni uzas diverse tiujn ĉi vortetojn: "ankoraŭ ne", "ne jam", jam ne plu", "ne jam ankoraŭ"... do mi redonis mian uzon. Bv legi ankaŭ: http://eo.wikipedia.org/wiki/Vikipedio:Babilejo/nejam--><!-- fakuloj atendas grandegan erupciadon tie iam ajn :aktiva--> vulkano en [[Nacia Parko Yellowstone]], eventuale [[Krakatoa]] en [[Indonezio]].

==== Submaraj vulkanoj ====
[[Dosiero:Nur05018-Pillow lavas off Hawaii.jpg|dekstra|250ra|eta|Submaraj erupciaĵoj de lafo en Havajo]]
La submara vulkanismo estas ĉefa fenomeno de mezoceanaj dorsoj. Plimulto da erupcioj estas nerimarkebla sur surfaco, ili estas detekteblaj per [[hidrofono]]j. Ofta formo estas abruptaj kolonoj, nur malofte kreiĝas vulkanaj insuloj. Karakteriza formo de lafaj fluoj estas la t.n. kapkusenaj lafoj.

==== Subglaciaj vulkanoj ====
La subglaciaj vulkanoj estas vulkanaj formoj, kiuj erupcias sub [[glacio|glacia]] kovraĵo. Ili aperas en [[Antarkto]] kaj sur [[Islando]], de pasinteco ili estas konataj ankaŭ en [[Kanado]]. Karakteriza por ili estas egaligita pinto kaj [[teraso|terasaj]] deklivoj. Degelanta [[neĝo]] kaj glacio rapide malvarmigas lafon, tial la rezultaj strukturoj de lafaj fluoj estas similaj al la strukturoj de submaraj vulkanoj. Pro sia formo ili estas foje nomataj ankaŭ ''tabulaj montoj''; en [[Brita Kolumbio]] estas alkutimiĝinta loka nomo '''tuya'''.

==== Vulkanaroj ====
[[Vulkanaro]], '''kompleksa vulkano''' aŭ '''komponita vulkano''', estas miksita landformo konsistanta el rilataj vulkanaj centroj kaj ties asociaj lafofluoj kaj piroklasta roko. Ili povas formiĝi pro ŝanĝoj en erupcia kutimo aŭ en la loko de la ĉefa elirejo de partikulara vulkano.

=== Aktiveco ===
Inter vulkanologoj ne ekzistas ĝenerala konsento por difini tion, ĉu la vulkano estas aktiva. La problemo estas en tio, ke tempo inter unuopaj erupcioj ne estas regula.

Sciencistoj konsideras vulkanon '''aktiva''', se dum antaŭ ne longa historio ĝi almenaŭ unufoje erupciis (kio ne estas unusignifa, ĉar diversaj institutoj difinas donitan tempon diverse - ekde 200 ĝis 10&nbsp;000 jaroj). Ankaŭ, oni kiel aktivan konsideras vulkanon kun ĝuste okazanta erupcio aŭ kun plialtigita aktiveco (eskapo) de gasoj el la kratero, eventuale kun apero de oftaj [[tertremo]]j.

* Kiel '''dormanta''' estas markata vulkano, kiu estis ja aktiva, sed momente ĝi vidigas neniajn markojn de aktiveco.
* '''Estingiĝinta''' aŭ '''neaktiva''' estas tia vulkano, dum kiu sciencistoj interkonsentis, ke ĝi jam plu neniam erupcios (t.e. ĝi vidigas neniajn markojn de aktiveco menciataj pli supre).

Tiu ĉi divido iam alportas kuriozajn situaciojn. Ekzemple la jam menciita vulkano en Yellowstone lastfoje erupciis antaŭ pli ol 10000 jaroj, sed se en la donita regiono estas ankoraŭ senĉese aktivaj tertremoj kaj hidrotermala agado, do ĝi devis esti konsiderata kiel aktiva (dormanta). Eventuale monto [[Puy de Dôme]] en [[Franca Mezmontaro]], eĉ kiam lasta erupcio okazis en la jaro 5760 antaŭ Kristo ankaŭ devus esti konsiderata kiel aktiva.

La mondo travivis jam plurajn tragediojn, kiam estis neniigitaj urboj dum eksplodo de vulkano konsiderata kiel estingiĝinta. La plej malnova estas eble tragedio, kiu okazis en antikva [[Pompejo (urbo)|Pompejo]], kie eksplodo de [[Vezuvio]], ĝis tiam konsiderata kiel neaktiva vulkano, neniigis urbon Pompejon, samkiel ankaŭ pluajn urbojn en la ĉirkaŭaĵo.

== Montroj kaj produktoj de vulkana agado ==
[[Dosiero:VolcanicBombMojaveDesert.JPG|eta|250ra|dekstra|Vulkana bombo.]]
[[Dosiero:Aa large.jpg|eta|dekstra|250ra|Nefirmiĝinta lafo de vulkano [[Kilauea]].]]
[[Dosiero:Ashfall from Pinatubo, 1991.jpg|eta|dekstra|250ra|Cindra falo dum eksplodo de vulkano [[Pinatubo]] sur [[Filipinoj]], 1991.]]
La vulkana agado povas havi diversajn formojn:

* efuzivaj erupcioj ([[bazalto|bazaltaj]] magmoj)
* eksplodemaj erupcioj de altviskoza magmo ([[riolito|riolita]] magmo)
* [[freatika erupcio|freatikaj erupcioj]] (eksplodemaj erupcioj kun granda enhavo de akvaj vaporoj)
* [[piroklasta fluo|piroklastaj fluoj]]
* [[laharo]]j
* emisioj de gasoj (CO<sub>2</sub>, SO<sub>2</sub> kaj aliaj)

La elsputado de magmo el la kratero kaj la emisioj de gasoj estas bone rimarkeblaj fenomenoj de vulkana agado.

La unua el ili, la elsputado de magmo, povas esti trankvila, tiam ni parolas pri '''efuziva''' erupcio. Tiel ĉi elsputata magmo havas malaltan [[viskozeco]]n kaj malaltan enhavon de solvitaj gasoj. Kutime tio estas erupcioj de bazaltoj (Havajo, Islando). Malo estas '''eksplodema''' erupcio - tiam la elsputadon akompanas elflugado de pli grandaj (ni nomas ilin ankaŭ vulkanaj bomboj) aŭ malpli grandaj (piroklastoj) rompoj de arda lafo el la kratero. Influe de altaj temperaturoj kaj premoj en la interno de Tero, okazas en la magmo alta enhavo de solvitaj gasoj. Elirante el la vulkana fumtubo okazas malaltigo de premo, kio kaŭzos mekanismon simila al malfermo de sodakva botelo, la solvitaj gasoj rapide liberiĝos kaj kaŭzos eksplodon. Tiu ĉi tipo de erupcio troviĝas en aktivaj (konverĝaj) randoj de tektonaj platoj.

Al eksplodemaj erupcioj ni vicigas ankaŭ '''freatikajn''' erupciojn. Ili okazas, se la magmo elirante kunpuŝiĝos kun pli granda volumeno de [[akvo]] (surfaca aŭ subtera). Influe de altaj temperaturoj la akvo tujege ŝanĝiĝas en [[vaporo]]n kaŭzante eksplodon de la akvaj vaporoj, polvo, rokoj kaj vulkanaj bomboj.

La vulkana erupcio montriĝas ankaŭ per emisio de grandega kvanto de gasoj en atmosferon. Ilia konsisto estas diversa, ĝi diferenciĝas de unu vulkano al la alia. La plej grandan aperon havas akvaj vaporoj, poste [[karbona dioksido]] (CO<sub>2</sub>) kaj [[sulfura dioksido]] (SO<sub>2</sub>). Pluaj vulkanaj gasoj estas [[sulfida acido]] (H<sub>2</sub>S), [[klorhidrogeno]] (HCl) kaj [[fluorhidrogeno]] (HF).

Grandaj, eksplodemaj erupcioj elsputas la menciitajn gasojn komune kun vulkana polvo ĝis [[stratosfero]] (~20&nbsp;km super la surfaco de Tero), kio influas veteron sur Tero: sulfura dioksido ŝanĝiĝas en [[aerosolo]]n de [[vitriolo]] (H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) kaj tiu plialtigas [[albedo]]n de Tero. HCl kaj HF solviĝas en la akvo kaj falas reen kiel [[acida pluvo|acidaj pluvoj]]. Per la vulkana aktiveco liberiĝas en la atmosferon pojare 145-230 milionoj da tunoj de karbona dioksido.

[[Piroklasta fluo|Piroklastaj fluoj]] estas fluidigitaj miksaĵoj de arda polvo, gasoj kaj cindro (temperaturo ĝis {{GdC|800}}), kiuj per granda rapideco (150&nbsp;km.hod<sup>−1</sup>) fluegas malsupren tra la deklivo de stratovulkanoj en grandan distancon neniigante ĉion, kio troviĝas en ilia vojo. Similaj al ili estas [[laharo]]j: sed temas pri ŝlimaj miksaĵoj el degelanta neĝa kovraĵo sur vulkanopinto kaj polvo-cindraj sedimentoj sur la deklivoj. Ili ankaŭ defluas sur la deklivoj per granda rapideco en grandajn distancojn (ankaŭ 50&nbsp;km).

Kun vulkana agado havas konekson ankaŭ aliaj fenomenoj: [[tertremo]]j, [[fumarolo]]j, [[gejsero]]j kaj brulantaj fontoj.
[[Dosiero:Whaleback, Mount St Helens volcanic crater (February 22 2005).jpg|eta|La nova lafokupolo de la kratero de la [[monto Saint Helens]], foto de la 22a de februaro 2005.]]
La [[lafkupolo]] aŭ vulkankupolo, estas kupolforma aŭ kolonforma altaĵo, kiu estiĝis per erupcio de tre viskoza lafo kun alta procentaĵo de sulicia dioksido el vulkano. Pro la rapida malvarmiĝo kaj la tre malalta fludistanco estiĝas tuj super la erupcia fendo ŝtopaĵo, kiu fermas la erupcikanalon.

=== Vulkana polvo ===
==== Kuriozaĵoj ====
Studo de 2015 montris ke en [[Islando]] la vulkana [[polvo]] helpas la fekundecon de [[Skolopedoj]] ĉar ĝi pliigas la organikan enhavon kaj ŝtopas la [[pH]] de la grundo. La studo temis pri 729 lokoj kaj konstatis trifoje plian fekundecon, pli en humidejoj ol en plugebla tero ĉar tie oni uzas sterkon kiu ŝanĝas la kondiĉojn. Inter la specioj kiuj profitas el vulkana polvo estas la [[Ruĝkrura tringo]], ''Tringa totanus'', la [[Malgranda kurlo]], ''Numenius phaeopus'', la [[Bunta kalidro]], ''"Calidris" alpina'' kaj la [[Nigravosta limozo]], ''Limosa limosa''.<ref>"Aves de España", en ''Aves y naturaleza'', nº 19, 2016, Madrido, SEO BirdLife, paĝo 14. Citita el Gunnarson t. G. kaj aliaj (2015), Ecosystem rechrge by volcanic dust drives broad-scale variation en bird abundance, Ecology and Evolution, 5 (12): 2386-2396.</ref>

== Prognozado de vulkanaj erupcioj ==
Nuntempe sciencistoj ne kapablas precize prognozi, kiam iu vulkano eksplodos, eĉ kiam indicoj pri ebla erupcio facile akireblas (temas prefere pri prognozo, kiam precize okazos la erupcio). Por tio estas uzataj la jenaj indicoj:

=== Sisma aktiveco ===
Tremetoj de grundo okazas ĉiam, kiam la vulkano vekiĝas al la vivo. Kelkaj vulkanoj havas permanente malfortan [[tertremo|sisman aktivecon]], sed ties plialtiĝo estas signalo de la komenco de erupcio. La [[sismologio|sisma]] aktiveco de vulkanoj havas tri ĉefajn formojn: mallongtempe daŭrantajn ektremojn, longtempe daŭrantajn ektremojn kaj harminiajn tremetojn.
* La mallongtempe daŭrantaj ektremoj estas similaj al normalaj tertremoj en rompoj. Ili koneksas kun difektoj en mineraloj, kiam la magmo trapremas sin al la surfaco. Ili estas signalo, ke la magmo estas en la proksimeco de la surfaco.
* La longtempe daŭrantaj ektremoj indikas plialtiĝon de premo de gasoj. Tiuj ĉi osciloj estas similaj al vibradoj de sono en ĉambro.
* Harmoniajn tremetojn kaŭzas la premo de magmo en la ĉirkaŭajn firmajn mineralojn. Tio ĉi povas montriĝi kiel "muĝado" aŭ "murmurado", kion sentas ankaŭ bestoj kaj homoj.

La leĝoj de la sismaj aktivecoj estas sufiĉe komplikaj, sed ĝenerale validas la principo, ke plialtiĝo de la sisma aktiveco okazas mallonge antaŭ erupcio, precipe se antaŭe estis periodo de trankvilo.
[[Dosiero:Sulpherous Fumeroles.jpg|eta|250ra|dekstra|Sulfuraj fumaroloj – [[White Island (Whakaari)|White Island]], [[Nov-Zelando]]]]

=== Plialtigita emisio de gasoj ===
Kiel la magmo ascendas al la surfaco, sinkas en ĝi premo, kio kaŭzos ties elgasigon. La tuta procezo similas al sodakva botelo.

=== Deformigo de surfaco ===
Ŝveliĝo de vulkano rezultas de akumulado de magmo sub la surfaco. Sciencistoj monitorantaj vulkanojn ofte registrante mezuras ŝanĝon de kliniĝo de deklivo de la vulkano spertanta tiujn ĉi ŝveliĝojn. Ŝanĝo de bazo komune kun plialtiĝo de emisioj SO<sub>2</sub> kaj pli ofta apero de tremoj en la ĉirkaŭaĵo de vulkano kun granda verŝajneco signalas proksiman erupcion. Iam la deformigoj estas malfacile rimarkeblaj, sed senĉese ili estas uzataj por prognozado de erupcioj.

== Signifaj vulkanoj ==
=== Vulkanoj sur Tero ===
{{Ĉefartikolo|Listo de vulkanoj}}
* [[Sakurajima]]
* [[Teide]]
[[Dosiero:Mapa tektonických platní.png|350ra|centre|Mapo de aperoj de vulkana agado sur Tero (ruĝaj linioj – diverĝaj randoj, ruĝaj punktoj – apero]]

=== Vulkana agado sur la aliaj objektoj de sunsistemo ===
[[Dosiero:Olympus Mons.jpeg|eta|dekstra|250ra|Vulkano [[Olympus Mons]] estas la plej alta monto en la sunsistemo]]
Sur [[Luno]] estas pruvita nenia vulkana agado, sed oni trovis restaĵojn de kelkaj vulkanaj formoj.

Vulkana aktiveco estis observata ankaŭ sur la aliaj planedoj de sunsistemo. Surfaco de [[Venuso]] estas el 90 % kreita per bazaltoj, kio indikas, ke [[vulkanismo]] ludas grandan rolon dum la formigado de ties surfaco. Kvankam kelkaj indicoj signas tion, nuntempe ne estas vulkana aktiveco sur Venuso konfirmita.

Sur surfaco de [[Marso (planedo)|Marso]] estis identigitaj kelke da vulkanoj:
* [[Olympus Mons]]
* [[Pavonis Mons]]
* [[Arsia Mons]]
* [[Ascraeus Mons]]
* [[Hecates Mons]]

Tiuj ĉi vulkanoj estas estingiĝintaj jam milionoj da jaroj, sed eŭropa sondilo [[Mars Express]] trovis pruvaĵojn pri vulkana agado en antaŭnelonga pasinteco de Marso.

La plej grandan vulkanan aktivecon en la sunsistemo havas [[Ioo]], luno de [[Jupitero]]. Ĝi estas plene kovrita de vulkanoj kun nesilentiĝantaj erupcioj de [[silicio|siliciaj]] [[mineralo]]j, [[sulfura dioksido]] kaj [[sulfuro]]. La surfaco de Ioo senĉese ŝanĝiĝas. Lafoj sur ties surfaco havas la plej grandan temperaturon en la tuta sunsistemo - ili atingas ĝis {{GdC|1500}}.

La plej granda ĝis nun observita erupcio okazis en [[februaro]] de [[1991]] sur alia luno de Jupitero - [[Eŭropo (luno)|Eŭropo]]. Sed ĉi tie la vulkana aktiveco havas alian aspekton. La erupciaĵo estas akvo; tio ankaŭ nomiĝas [[Glacia vulkano|glacivulkanismo]]. Tiu ĉi procezo estas konata sur pluraj lunoj de [[gasgiganto|gasaj gigantoj]].

En la jaro [[1989]] [[Voyager 2]] observis glaciajn vulkanojn sur [[Tritono]] - luno de [[Neptuno]]. Kaj en la jaro [[1995]] sondilo [[Cassini-Huygens]] fotografis erupciojn de glacio sur [[Encelado]] - luno de [[Saturno]]. La elsputata materialo konsistas el [[glacio]], fluida [[nitrogeno]], [[metano]] kaj [[polvo]]. La sondilo same trovis pruvaĵon pri [[kriovulkanismo]] sur plua luno de Saturno - [[Titano]], kies atmosfero konsistas el metano. Estas supozo pri apero de kriovulkanismo ankaŭ en [[Kujper-zono]].

=== Interesaj lokoj ===
* [[Fajra rondo]]

=== Vulkanaj fenomenoj ===
[[Dosiero:Magma.jpg|eta|250ra|Elirinta [[magmo]]]]
* [[Vulkana agado]]
* [[Piroklasta fluo|Piroklastaj fluoj]] kaj [[laharo]]j
* [[Magmo]]
* [[Maaro]]j
* [[Lafo]]
* [[Cunamo]]

== Faktoj pri vulkanoj ==
[[Dosiero:Anak Krakatoa.jpg|dekstra|eta|250ra|[[Krakatoa]]]]
* En [[Indonezio]], en [[Sunda Markolo]], inter insuloj [[Sumatro]] kaj [[Javo]] troviĝas vulkandevena insulo [[Krakatoa]]. En [[1883]] jaro Krakatoa erupciis. Vulkana bruo aŭdeblis eĉ en [[Aŭstralio]], kiu distancas je 5 000&nbsp;km. Hodiaŭ en ĝia loko estas nova vulkano, kiun oni nomis 'Krakatoa-filo'.
* Estas interese, ke en [[1973]] subite “vekiĝis” vulkano Hejmej, en [[Islando]]. Ĝis tiam oni kredis, ke ĝi estis estingiĝinta.
* La unua al ni konata erupcio de vulkano [[Vezuvio]] okazis en [[79]] p.K. Tiam la lafo, kotfluoj kaj cindro enfosis tri urbojn - [[Pompejo]]n, [[Stambio]]n kaj [[Herkulano]]n. Oni pensas, ke antaŭe ĝi eruptis en [[8]] a.K. La fortaj eruptoj okazis en [[1631]], [[1794]], [[1822]], [[1872]], [[1906]] kaj [[1944]] jaroj.

== Vulkanoj kaj socio ==
[[Dosiero:'Journey to the Center of the Earth' by Édouard Riou 32.jpg|eta|dekstre|« ''Nous descendions une sorte de vis tournante.'' » Gravuraĵo de Édouard Riou por la origina eldono de 1864 de "Vojaĝo al la centro de la Tero" de [[Jules Verne]].]]
'''''Voyage au centre de la Terre''''' ("[[Vojaĝo al la centro de la Tero]]") estas [[romano]] de [[scienc-fikcio]], verkita en [[1864]] fare de [[Jules Verne]]. Li estis publikigita en origina eldono la 25an de Novembro 1864, poste laŭ alia eldono la [[13an de majo|13an de Majo]] [[1867]]. La teksto de 1867 estas diferenca de tiu de 1864. Tiu enhavas fakte du pliajn ĉapitrojn (45 anstataŭ 43)<ref>Piero Gondolo della Riva. ''Bibliographie analytique de toutes les œuvres de Jules Verne''. Tome I. Société Jules-Verne. 1977.</ref>. Malkovrinta antikvan runan manuskripton, saĝulo, lia nevo kaj ilia gvidisto entreprenas longan vojaĝoj al la centro de la [[Tero]] enirante en ĝin tra neaktiva vulkano islanda, nome Sneffels (tio estas la [[Snæfellsjökull]]). Ili suferas multajn danĝerojn dum la entera veturado, nome soifo, antaŭdiluvaj bestoj, navigado ktp. Finfine danke al vulkana erupcio ili eliras al Italio ĉe [[Strombolo]]. Kiel ĝenerale ĉe Jules Verne, la romano estas lerta miksaĵo de scienca konaro, de kuraĝaj ekstersciaro kaj de aventuro. La enkonduko de la romano montras la tiaman ĝuon por nova scienco nome la [[kriptologio]].<ref>En 1843 ankaŭ [[Edgar Allan Poe|Edgar Poe]] dediĉos sin al ĝi en la novelo ''La ora skarabo''</ref>. La sekvo enĉenigas priskribon de Islando de la fino de la 19a jarcento, ampleksan enkondukon al du aliaj florantaj sciencoj, nome la [[paleontologio]] kaj la [[geologio]] (oni notos la diverĝojn inter la tiamaj interpretoj kaj tiuj de nuntempo).

Pri sama temo en 1974 [[Rick Wakeman]] eldonis albumon ''Journey to the Centre of the Earth''.

[[Vulkano (filmo)|Vulkano]] (itale ''Vulcano'') estas itala drama filmo de 1950 reĝisorita de William Dieterle kaj ĉefrole [[Anna Magnani]], Rossano Brazzi kaj Geraldine Brooks. "Vulcano" estis filmita surloke sur Salina insulo, en la [[Eolaj Insuloj]], kaj en la urbo [[Mesino]] en [[Sicilio]].

== Bildaro ==
<gallery>
Dosiero:Tectonic plates hotspots-fr.svg|Mapo de la ĉefaj varmaj punktoj sur [[Tero]].
Dosiero:Hotspot(geology)-1.svg|La [[litosfero]] ŝoviĝas maldekstren (blua sago) supre de [[varma punkto]], kaj aperas nova vulkano.
</gallery>

== Referencoj ==
{{Referencoj}}

== Literaturo ==
=== En la angla ===
* Cas, R.A.F. kaj J.V. Wright, 1987. ''Volcanic Successions''. Unwin Hyman Inc. 528p. ISBN 0-04-552022-4
* Macdonald, Gordon kaj Agatin T. Abbott. (1970). ''Volcanoes in the Sea''. University of Hawaii Press, Honolulu. 441 p.
* Marti, Joan and Ernst, Gerald. (2005). ''Volcanoes and the Environment''. Cambridge University Press. ISBN 0-521-59254-2.
* Ollier, Cliff. (1988). ''Volcanoes''. Basil Blackwell, Oxford, UK, ISBN 0-631-15664-X (hardback), ISBN 0-631-15977-0 (paperback).
* Sigurðsson, Haraldur, eld. (1999). ''Encyclopedia of Volcanoes''. Academic Press. ISBN 0-12-643140-X. Tiu celas ĉefe geologojn, sed multaj artikoloj estas alireblaj ankaŭ al ne-profesiuloj.

=== En la germana ===
* Hans-Ulrich Schmincke: ''Vulkanismus, 3. überarbeitete Auflage''. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2010, ISBN 978-3-89678-690-6
* Gerd Simper: ''Vulkanismus verstehen und erleben''. Feuerland Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 978-3-00-015117-0
* Hans Pichler kaj Thomas Pichler: ''Vulkangebiete der Erde''. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2007, ISBN 978-3-8274-1475-5
* Felix Frank: ''Handbuch der 1350 aktiven Vulkane der Welt'', Ott Verlag, Thun 2003, ISBN 3-7225-6792-0
* ''Haack Taschen Atlas Vulkane und Erdbeben'', bearb. von Harro Hess, Klett-Perthes, Gotha 2003, ISBN 3-623-00020-5

== Vidu ankaŭ ==
* [[Vulkano (dio)]]
* [[Asfaltvulkano]]
* [[Dante's Peak (filmo)]]
* [[Tutmonda Vulkanisma Programo]]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|commons=Volcano
|commonscat_title=Vulkanoj
|commonscat=Volcanoes
|wikinewscat=Vulkanoj
|wiktionary=vulkano
|ReVo=vulkan
}}
* {{en}} [http://volcanoes.usgs.gov/Products/Pglossary/pglossary.html Vortaro de vulkanaj terminoj ] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070922090242/http://volcanoes.usgs.gov/Products/Pglossary/pglossary.html |date=2007-09-22 }}
* [https://kern.punkto.info/2020/02/27/kp178-vulkanoj/ KP178 Vulkanoj. Montoj kiuj kaŭzas detruon kaj samtempe fruktodonan grundon por la vivo], epizodo de la podkasto [[Kern.punkto]], aperinta 2020-02-27 {{eo}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=S8SAEhCjjL0/ La potenco de vulkanoj: la fajra forto de la tero], [[YouTube|jutuba]] filmeto aperinta 2024-10-26 ({{eo}})

{{Elstara}}
{{ADLS|2007|19}}
{{Vulkanoj}}

{{Havenda artikolo|Vulkano}}
{{Bibliotekoj}}

[[Kategorio:Vulkanoj|*]]