Vidi fonton por Informo

[[Dosiero:Info_icon_002.svg|eta|120px|"i" kiel simbolo por informo.]]
[[Dosiero:Imac G5 20inch.jpg|eta|[[Surtabla komputilo]] Apple iMac. [[Komputilo|Komputiloj]] en siaj tre diversaj tipoj en la nuntempa socio iel anstataŭis [[biblioteko]]jn kiel ĉefa informofonto.]]
[[Dosiero:WikipediaBinary.svg|eta|dekstra|La kodoj [[ASCII]] por ĉiu el la liter-signoj de la vorto "[[Wikipedia]]" reprezentataj en [[Duuma kodo|duuma kodo]], nome la sistemo por numerado plej ofte uzata por kodi informaron en [[komputado]].]]
'''Informo''' estas [[scio]] aŭ scieblaĵo konsiderata rilate al ĝia transdonado aŭ konservado. En [[Esperanto]] la [[substantivo]] [[Derivado|deriviĝas]] de la [[verbo]] ''informi'', kiu signifas doni sciigon aŭ klarigon. Apartan gravecon la [[nocio]] havas en [[informadiko]], kies centra objekto ĝi estas. Tiel [[komputilo]]j en siaj tre diversaj tipoj en la nuntempa socio iugrade anstataŭis [[biblioteko]]jn kiel ĉefa informofonto.

'''Informo''' estas la nomo per kiu oni konas organizitan aron de [[dateno]]j procezitaj kiuj konstituas [[mesaĝo]]n kiu ŝanĝas la staton de sciaro de la subjekto aŭ [[sistemo]] kiu ricevas tiun mesaĝon. Estas diversaj [[Fokuso|fokusoj]] por la studado de la informaro:
* En [[biologio]], la informo estas konsiderata kiel [[Sento|senta]] [[stimulo]] kiu efikas super la [[konduto]] de la individuoj.
* Multaj estas la [[Difino|difinoj]] kiuj ekzistas por la determinado de ties enhavo. Laŭ Ivis Goñi Camejo «la informo ne estis difinita nur el matematika aŭ teknika vidpunktoj; ties [[Koncepto|konceptigo]] enhavas filozofiajn, komputikajn kaj aliajn fokusojn, bazitajn sur la nomitaj [[sciencoj de la informado]].»
* En socia komunikado kaj [[ĵurnalismo]], kiel aro de mesaĝoj interŝanĝitaj fare de individuoj de societo kun organizaj konkretaj celoj.

'''Informacio''' estas faka [[termino]], kiu rilatas al la kvanta aspekto de informo, kiu estas mezurebla per la dubaza [[logaritmo]] de ĝia mal[[probablo]], log2(1/p), kaj kies unuo estas [[bito]]<ref> ''Informacio'' en [[NPIV]] [https://vortaro.net/#informacio_kdc]</ref>.

La sentaj datenoj post siaj [[percepto]] kaj procezoj konstituas informon kiu ŝanĝas la staton de [[sciaro]], kio permesis la individuojn kaj sistemojn, kiuj posedas tiun novan staton de sciaro, ekhavi [[Decido|decidojn]] kongruajn kun tiu sciaro.

El la vidpunkto de la scienco de la [[komputiko]], la informo estas eksplicita sciaro ekfarita de ĉu vivantuloj ĉu [[sperta sistemo|sistemoj spertaj]] kiel rezulto de [[Interago|interagado]] kun la [[medio]] aŭ sentaj perceptoj de la sama medio. Dekomence la informaro, diference de la datenoj aŭ de la sentaj perceptoj, havas utilan strukturon kiu modifos la postan interagadon de tiu, kiu posedas tiun informaron, kun sia medio.

== Etimologio ==
La vorto deriviĝas de la [[latina lingvo|latina]] verbo ''informare'', kiu signifas "formi [[Menso|menson]]", "[[Instruo|instrui]]". La latina substantivo ''informatio'' jam estis uzata en la [[signifo]] "koncepto" aŭ "[[ideo]]". Fakte la proponita [[neologismo]] «informacio» derivus de la latina substantivo ''informatio(-nis)'' (siavice de la verbo ''informare'', kun la menciita signifo «formi menson», «formigi», «instrui», «[[Lerno|lernigi]]»). Jam en latino la vorto ''informationis'' estis uzita por indiki «[[koncepto]]n» aŭ «[[ideo]]n», sed ne klaras ĉu tia vorto influis en la moderna disvolvigo de la vorto «informo».

Aliflanke la [[greka lingvo|greka]] vorto koresponda estis {{Lang-el|μορφή}} (''morfè'', el kiu per [[metatezo]] aperis la latina vorto «forma»), aŭ alivorte {{Lang-el|εἶδος}} (''éidos'', el kiu derivas la latina «idea»), tio estas: «ideo», «koncepto» aŭ «[[formo]]», «[[bildo]]»; el kiuj la dua vorto estis rimarkinde uzata teknike en la filozofia medio fare de [[Platono]] kaj [[Aristotelo]] por indiki la idealan [[Identeco|identecon]] aŭ [[esenco]] de io. ''Eidos'' estas ankaŭ [[Asocio|asociebla]] al «[[Pensado|pensaro]]», «[[aserto]]» aŭ «koncepto».<ref>La termino indikis origine "tio, kio aperas ŝajne", derivita de la [[hindeŭropa lingvaro|hindeŭropa]] vorto *''weid-''/''wid-''/''woid-'', "ver" (komparebla al la latina vorto ''video'' -mi vidas, vidi-). Konsekvence oni povas konsideri grandan multecon de signifoj (por ekzemplo en [[Sokrato]] ĝi indikas la "teorian modelon" de [[frazo]]).</ref>

== La koncepto ==
[[Dosiero:ClaudeShannon MFO3807.jpg|eta|[[Claude Shannon]] konsideras la transdonon (sendon) de informo laŭ la efiko al la ricevanto.]]
Malgraŭ sia elementa difino, la nocio "informo" estas interpretebla el diversaj vidpunktoj. Pri ili okupiĝas diversaj [[Scienco|sciencoj]], precipe la [[informteorio|informoteorio]], la [[telekomunikado]], la [[Komunikadteĥnikoj|komunikadtekniko]], la [[semiotiko]] kaj la [[sciteorio]].

Informoteorio, fondita esence de [[Claude Shannon]], okupiĝas pri la mezurado de inform-enhavo, nomata ankaŭ per la proponita neologismo "informacio". Ĝi konsideras la transdonon (sendon) de informo laŭ la efiko al la ricevanto. La informo estas en [[mesaĝo]], kies ricevanto interpretas ĝin kaj uzas ĝin por ŝanĝi sian scion. Tiu efiko dependas ne nur de la enhavo de la mesaĝo, sed ankaŭ de la antaŭa sciaro de la ricevanto; do la sama mesaĝo povas doni malsaman informon, kaj malsame da informacio, al malsamaj ricevantoj. Kiam la sama mesaĝo estas sendita duan fojon al la sama ricevanto, ĝi tute ne havas informon por li (aŭ maksimume la informon, kiun iu sendis al li dufoje la saman mesaĝon).

Komunikadtekniko okupiĝas pri la transdono de mesaĝoj sendepende de la inform-enhavo; por ĝi gravas la portanto de mesaĝo ([[komunikilo]]; ekz. [[papero]], [[telefono|telefona linio]]). Kiam la sama mesaĝo duan fojon trairas la saman komunikan kanalon, ĝi estas komunikad-teknike nova mesaĝo. La komunikadtekniko povas uzi la informoteorion por pliefikigi la sendadon, ekzemple per [[densigo]] de mesaĝoj.

Semiotiko esploras la [[Signo (semiotiko)|signojn]] uzatajn por komuniki informon kaj ilian signifon. Semiotikistoj ofte kritikas, ke la informoteorio neglektas aŭ ignoras la signifon de informo.

Sciteorio filozofie esploras, kio estas scio kaj kiel ĝi ekestas. Laŭ multaj sciteoriistoj scio estas pli ol nura akiro de informo; interalie ĝi implicas la [[Vero|verecon]] de scio, kiu ne gravas por la informoteorio.

== Strukturo ==
[[Dosiero:Einbrief.jpg|eta|[[Letero]] estas tipa sistemo por transsendo de [[mesaĝo]] pere de [[strukturo]].]]
Eblas konsideri informon je diversaj niveloj de ĝia interpretado. Tiuj niveloj troviĝas en la homa [[kompreno]], sed utilas ankaŭ en la informadiko. Ĝenerale oni distingas kvar nivelojn:
# Kodado
# [[Sintakso]]
# Semantiko
# [[Pragmatiko]]

Tiuj kvar niveloj ne strikte respondas al la menciitaj sciencaj aliroj; tamen eblas diri, ke pri kodado okupiĝas precipe la komunikadtekniko, pri sintakso la (homa) [[lingvistiko]] kaj la teorio de [[formala lingvo|formalaj lingvoj]]. Ni konsideru la kvar nivelojn laŭ la simpla mesaĝo "pluvas".

=== Kodado ===
Depende de la mesaĝportanto la mesaĝo "pluvas" povas esti diversmaniere kodita. Ĝi povas esti skribita sur papero, parolata, kodata en [[retpoŝto|retmesaĝo]]; en ĉi-lasta okazo ĝi estas kodita laŭ la kodo [[Askio]], do konsistas el jenaj ses [[bitoko]]j ([[Dekuma nombrosistemo|dekume]] notitaj): 112-108-117-118-97-115. Ĉi ĉiuj kodadoj estas tute malsamaj; tamen ili difinas, se neglekti la kodadon, la saman mesaĝon. Eblas konverti mesaĝojn inter diversaj kodoj, ekzemple presante [[Retmesaĝo|retmesaĝon]] sur paperon.

=== Sintakso ===
Sur pli alta nivelo konstateblas, ke la mesaĝo havas [[strukturo]]n: Laŭ la fundamenta [[notacio]] ĝi estas analizebla kiel "pluv/as", do konsistas el la [[Radiko (lingvo)|radiko]] "pluv" kaj la [[finaĵo]] "as". Tiu [[sintaksa analizo]] eblas nur kun la krominformo, ke la mesaĝo estas en Esperanto; en alia lingvo la strukturo povas esti malsama aŭ tute ne ekzistanta. Ekzemple la vorto "[[espero]]" en Esperanto estas substantivo, sed en la [[hispana]] ĝi estas verbo ("mi atendas").

=== Semantiko ===
[[Dosiero:Villa di castello, biblioteca dell'accademia della crusca, dizionari italiani 01.jpg|eta|300px|La signifoj kiuj aperas en la [[vortaro]]j estas kombinataj pere de la sintaksa strukturo.]]
Je semantika nivelo eblas konkludi el la mesaĝo, ke ĝi temas pri afero nuntempa aŭ ĝenerala (pro "as") kaj pri manifestiĝo de [[pluvo]], do likva [[Atmosfero (tero)|atmosfera]] [[precipitaĵo]] aŭ simple "[[akvo]] falanta de la [[ĉielo]]". Tiunivele la mesaĝo estas identa al ĝia [[traduko]] en aliaj lingvoj. Tiu konsidero baziĝas sur konceptoj kiel signifo, [[senco]] ktp. Ĝenerale la signifoj kiuj aperas en la [[vortaro]]j estas kombinataj pere de la sintaksa strukturo.

=== Pragmatiko ===
Kvankam la semantiko ebligis trovi la "signifon" de la mesaĝo, multaj dirus, ke tian interpretadon povus fari komputilo, kiu neniel scias, kio estas [[pluvo]]. Tiuokaze la "signifo" estus nur amaso da [[Bito|bitoj]]. Vera signifo ekestas nur, kiam la mesaĝo iel efikas. Pri tio okupiĝas la [[pragmatiko]].

Eble efiko de la mesaĝo "pluvas" estas, ke la ricevanto decidas uzi [[ombrelo]]n aŭ [[Pluvmantelo|pluvmantelon]]. Ankaŭ eblas, ke li decidas resti hejme anstataŭ iri eksteren, aŭ meti sian [[Aŭto|aŭton]] eksteren, por ke la pluvo lavu ĝin. Eble tute ne ekzistas efiko, ĉar la ricevanto jam sciis, ke pluvas.

== Aspektoj de informo ==
[[Dosiero:Zentralfriedhof Vienna - Boltzmann.JPG|eta|dekstra|200px|Tombo de [[Ludwig Boltzmann]] en la [[Centra Tombejo de Vieno]] kun la formula de [[entropio]].]]

=== Fizika informo ===
Informo estas strikte difinita eco de fizikaj sistemoj, kiu servas por [[Priskribo|priskribi]] diversajn [[Fenomeno|fenomenojn]], ekzemple [[entropio]]n. La [[formulo]] por kalkuli la entropion de [[fermita sistemo]] estas identa al tiu por kalkuli la inform-enhavon (laŭ la teorio de Shannon) de mesaĝo; tial ankaŭ tiu inform-enhavo (pli precize ĝia malo) foje nomiĝas entropio.

La [[dua leĝo de termodinamiko]] esence diras, ke la entropio de fermita (izolita) sistemo emas kreski laŭ la tempo, do ke inverse ĝia informacio (inform-enhavo) malkreskas. Ekzemplo estas du [[Botelo|gasboteloj]], unu kun alta kaj unu kun malalta [[Premo|gaspremo]], kiujn oni konektas: La [[gaso]] fluas el la unua en la duan ujon ĝis egaliĝo de la premoj, kaj la informo, kiu botelo komence havis pli altan premon, estas perdita. Neniam okazas (laŭ niaj spertoj), ke gaso en du konektitaj boteloj kolektiĝas en nur unu el ili.

Tiu malkresko de informo laŭ la [[tempo]] estas [[:en:Macroscope_(science_concept)|makroskopa]] fenomeno. En la [[kvantuma mekaniko|kvantuma fiziko]] ne ekzistas io, kio klarigas la perdon de informo.<!-- Ĉu vere? ĉiukaze fonto estas bezonegata! -->

[[Skulptaĵo]] dediĉita al la entropio, ĉe la [[Universitato de Monterejo|universitato]] de [[Monterejo]] ([[Meksiko]]), konsistas el [[Trabo (arkitekturo)|traboj]] komplekse ligitaj al alta [[kolono]]; ĝi simbolas, ke tia strukturo estas facile detruebla, sed praktike neniam ekestas de si mem en izolita sistemo.

=== Teknika konservado de informo ===
La progresoj de la komputiltekniko ebligis konstantan kreskadon de la kapablo konservi informojn. En 1986 la teknika inform-[[kapacito]] tutmonda estis ĉirkaŭ 2,6 [[Eksabitoko|eksabitokoj]] (2,6<sub>10</sub>18 B); tio estis por ĉiu [[homo]] 539 MB. Ĝis 2007 tiu kapacito kreskis al 295 eksabitokoj, pli ol 40 GB por ĉiu homo<ref>{{Citaĵo el gazeto | url =http://www.sciencemag.org/content/332/6025/60 | titolo=The world’s technological capacity to store, communicate, and compute information | aŭtoro=Martin Hilbert, Priscilla Lopez | publikaĵo =Science | volumo=332 | numero=6025 | paĝoj=60–65| alirdato=2012-12-30}}</ref>. La nombroj estas pri [[Optimumigo (matematiko)|optimume]] densigitaj datenoj. En 2007, 94 % de la [[memorkapacito]] estis [[cifereca]].

En 2010 usonanoj alŝutis ĉiutage ĉ. 40–45 [[Petabitoko|petabitokojn]] (10<sup>15</sup> B) da [[Foto|fotoj]] al [[Retejo|retejoj]]. Tiu taga kvanto proksimume egalas al la sumo de ĉiuj [[Teksto|tekstoj]], kiuj estis verkitaj en la historio de la [[homaro]]: 50 petabitokoj<ref>{{Citaĵo el la reto | url=http://www.umts-forum.org/component/option,com_docman/task,doc_download/gid,2292/Itemid,214/ | titolo=Recognising the promise of mobile broadband | titolo-aldono=A white paper from the UMTS Forum | dato=julio 2012 | alirdato=2012-12-30 | lingvo={{en}} | arkivurl=https://web.archive.org/web/20120503004204/http://www.umts-forum.org/component/option,com_docman/task,doc_download/gid,2292/Itemid,214 | arkivdato=2012-05-03 }}</ref>.

=== Ekonomia valoro de informo ===
{{Vidu ankaŭ|Intelekta propraĵo}}
[[Dosiero:Copyright.svg|eta|dekstra|140px|La simbolo de aŭtororajtoj.]]
Laŭ la [[proverbo]] "scio estas [[Potenco (filozofio)|potenco]]" informo povas esti [[Valoro|valora]]. Kiam, ekzemple, homo [[Verko|verkas]] [[libro]]n enhavantan utilajn informojn, aliaj pretas [[Pago|pagi]] por ricevi tiun informon. Same [[komercisto]], kiu opinias, ke kelkaj informoj pri lia [[Kliento|klientaro]] ŝparos al li [[Mono|monon]] pri [[reklamado]], pretas pagi por tiaj informoj.

La teknika progreso igis la [[Kopio|kopiadon]] de ciferecaj informoj ekstreme facila kaj malmultekosta. Tial iĝis malfacile protekti la "[[Intelekta propraĵo|intelektan propraĵon]]" de homoj kontraŭ misuzo.

Alia problemo estas la "informa [[memregado]]" de homoj. La moderna tekniko igis la kolektadon, konservadon kaj interligadon de datenoj tre facila kaj malmultekosta. Tiel informoj pri individua homo, kiuj izolite signifas nenion, povas kunigite akiri signifon. Oni nomas tiun fenomenon "vitra homo", homo, kies internaj aferoj estas publike videblaj. Tiu fenomeno ekestis, ĉar la [[Kosto|kostoj]] de la kolektado de tiaj informoj iĝis malpli grandaj ol ilia ebla valoro.

=== Genetika informo ===
[[Dosiero:DNA animation.gif|eta|Animaĵo de [[DNA]]-modelo el 12 bazparoj. Ruĝ- kaj oranĝ-koloraj atomoj respondas al fosfata grupo, kiu ligas per fosfodiestera ligo la diversajn ĉenerojn de ĉiu fadeno.]]
La [[malkovro]] kaj [[malĉifrado]] de la [[genetika kodo]] pruvis, ke la informoj [[Heredo (genetiko)|hereditaj]] dum la [[reproduktado]] de [[vivuloj]] estas koditaj en [[kemia substanco]], ordinare [[DNA]]. Ĝi estas [[Unudimensia dukto|unudimensia]] [[vico]] de [[Alkalo|alkalaj]] [[Radikalo|radikaloj]] ([[nukleotido]]j), kiuj povas alpreni unu el kvar tipoj ([[Nukleobazo|Nukleobazoj]] nomataj A/C/G/T en DNA kaj A/C/G/U en [[RNA]]). Montriĝis, ke la teknika teorio de informo kaj kodado estas perfekte aplikebla al ĝi. Ĉiu nukleotido do kodas 2 bitojn, sed ĉar po tri nukleotido kodas unu el 20 [[aminoacido]]j, la vera inform-enhavo estas malpli granda.

Tiu genetika kodo estas, kun malmultaj esceptoj, universala sur [[Tero]]; ĝi identas en ĉiuj [[specio]]j. Ĝi estas arbitra, do ne ekzistas iu ĥemia kialo, pro kiu ĝi devas esti tia kaj ne alia. Tial oni supozas, ke ĝi ekestis nur unufoje en la [[Evolucio (teorio)|evolucio]] sur la tero, kaj ke ĉiuj vivuloj heredis ĝin de tiu pra-organismo.

Ĉiu vivanta [[Ĉelo (biologio)|ĉelo]] enhavas "malkodilon" por la [[genetika kodo]], do [[Meĥanismo|meĥanismon]], kiu kapablas transformi genetikan informon al aminoacidoj kaj tiel al [[proteino]]j. Inversa meĥanismo, kiu genetike kodas ekzistantan [[proteino]]n, neniam estis trovita. Tial la [[biologio]] supozas, ke organismoj ne povas heredigi informojn aŭ ecojn, kiujn ili akiris dum sia individua vivo.

Laŭ la [[Homa Genara Projekto|homa genara projekto]], la homa [[genaro]] povus, laŭ sia fizika grandeco, kodi ĉ. 750 MB<ref>{{Citaĵo el la reto | url=http://www.nytimes.com/2007/06/26/science/26DNA.html?ex=1340510400en | aŭtoro=Dennis Overbye | titolo=Human DNA, the ultimate spot for secret messages | titolo-aldono=(Are some there now?) | lingvo={{en}} | dato=2007-06-26 | alirdato=2012-12-30 | formato=HTML | eldonisto=The New York Times}}</ref>. Praktike, pro [[redundo]], ĝi enhavas multe malpli. Unue sciencistoj pensis de la cetero estas genara [[rubaĵo]], sed poste estis trovita ke ĝi estas la restaĵoj de la enfiltritaj genetikaj kodoj de [[Viruso (biologio)|virusoj]] kiuj dum la historio de vivulo kaŭzas [[Infekta malsano|infektaj malsanoj]]. [fonto bezonta]

== Informteorio ==
{{Ĉefartikolo|Informteorio}}
'''Informteorio''' aŭ '''informa teorio''', ne aparte specifita, estas la komuna nomo pri la "teorio de informoj" de [[Claude Shannon]], kiu estas [[probabloteorio]] por kvantigi la averaĝajn informojn en aro da mesaĝoj, kies komputila kodigo sekvas precizan [[oftecodistribuo|statistikan distribuon]]. Ĉi tiu kampo havas sian sciencan originon kun Claude Shannon, kiu estas la fondinta patro per sia artikolo ''A Mathematical Theory of Communication'' (Matematika Teorio de Komunikado) eldonita en [[1948]].

Gravaj branĉoj de la informteorio de Shannon inkludas:

:- la kodigon de informo,
:- la kvantecan [[Mezuro|mezuron]] de [[redundo]] de [[teksto]],
:- [[datenkunpremo]],
:- [[kriptografio]].
En pli ĝenerala senco, informteorio estas teorio celanta kvantigi kaj kvalifiki la nocion de enhavo pri informoj ĉeestantaj en aro da [[dateno]]j. Kiel tia, ekzistas alia teorio de informoj: la "[[Algoritmo|algoritma]] teorio de informoj", kreita de [[Andrej Kolmogorov|Kolmogorov]], [[Ray Solomonoff|Solomonov]] kaj [[Gregory Chaitin]] komence de la [[1960-aj jaroj]].

== Informo en la socio ==
En la homaj socioj kaj en granda parto de kelkaj socioj de animaloj, la informo havas efikon sur la rilatoj inter la diversaj individuoj. En difinita socio la konduto de ĉiu individuo antaŭ kelkaj aliaj individuoj povas esti ŝanĝita depende de la informo disponebla fare de la dekomence menciita individuo. Pro tio, la socia studo de la informado referencas al la aspektoj rilataj kun la variigo de la konduto se estas posedo de diferencaj informoj.

Por [[Gilles Deleuze]], la socia informo estas sistemo por kontrolo, ĉar ĝi estas la propagado de agadkonsiloj kiun oni devas krei, ŝajnigi kredi kaj sekvi aŭ ŝajnigi sekvi. Tial la informo estas organizita aro de datumoj kapabla ŝanĝi la stato de sciaro en la direkto de la transmisiitaj agadkonsiloj.

=== Ĉefaj karakteroj de la informo ===
Ĝenerale la informo havas internan strukturon kaj povas esti konsiderata laŭ variaj jenaj karakteroj:
* '''Signifo''' (semantika): De la signifo elprenita de informero, ĉiu individuo (aŭ faka sistemo: nome sistemo kapabla imiti la homan pensmanieron) pritaksas la eblajn [[Konsekvenco|konsekvencojn]] kaj kongruigas siajn agadojn kun tiuj konsekvencoj. La atenditaĵoj de la individuo kongruiĝas laŭvorte kun la signifo de la informo.
* '''Gravo''' (relativa al la ricevanto): Tio estas, se temas pri grava afero. La gravo de la informo por difinita ricevanto referencas al la grado laŭ kiu ŝanĝiĝos la sinteno aŭ la konduto de la individuoj. En la modernaj socioj, la individuoj akiras el la [[amaskomunikilo]]j granda kvanto de informaro, el kio granda parto estas malmulte grava por ili, ĉar ĝi ŝanĝas malmulte ilian konduton. Tio referencas al la kvanta grado laŭ kiu devas ŝanĝiĝi la estontaj atenditaĵoj. Foje oni scias, ke difinita [[fakto]] faras malpli probablaj kelkajn aferojn kaj pli probablaj aliaj; la gravo rilatas al la grado de malprobableco de unuj aferoj rilate al aliaj.
* '''Aktualeco''' (en la dimensio spaco-tempo): Tiu karaktero referencas al la fakto ĉu la informo estas aktualigita (ĝisdatigita) aŭ malaktuala. En la praktiko la aktualeco de informo estas malfacile pritaksebla, ĉar ĝenerale aliri al informo ne ebligas tuj koni ĉu tiu informo estas aŭ ne estas aktuala.
* '''Valideco''' (relativa al elsendinto): Oni pritaksas ĉu la elsendinto estas fidinda aŭ povas havigi informon neaktualan (falsan). Temas pri la fakto ĉu la indicoj devas esti konsiderataj en la retaksado de atenditaĵoj aŭ devas esti ignorataj kiel nefidindaj indicoj.
* '''Valoro''' (netuŝebla [[aktivo]] elflugebla): La utilo kiun havas tiu informo por la alsendito.

=== Historio de la informado ===
[[Dosiero:Printer in 1568-ce.png|eta|dekstre|Frua ligna [[presmaŝino]], priskribita en 1568. Tiaj presiloj povis produktis ĝis 240 presaĵojn unuhore.<ref name="Wolf 1974, 67f.">{{harvnb|Wolf|1974|pp=67f.}}</ref>]]
La historio de la informado estas asociata al la manieroj de sia [[Produkto|produktado]], [[traktado]] kaj [[transmisio]]. Ekzemplo de kronologio de tiu historio per izola detalaro povas esti la jena:
* [[5-a jarcento]] al [[10-a jarcento]] - Komenca [[Mezepoko]] en Eŭropo. La stokado, alireblo kaj limigita uzado de la informaro estis farita en la [[biblioteko]]j de la [[Kristana|kristanaj]] [[monaĥejo]]j per [[Mano|man]]<nowiki/>teknika maniero.
* [[12-a jarcento]] en [[Sudameriko]]. La [[Inkaoj]] (nuntempa [[Peruo]]) uzis sistemon de [[nodoj]] kaj [[Ŝnuro|ŝnuroj]] por la registro de nombra informaro nome [[kipuo]], uzita ĉefe por nombri la [[Gregaro|gregaron]].
* [[15-a jarcento]]. [[Moderna Epoko]]. Per la invento de la [[presmaŝino]] ([[Movebla tipo|moveblaj tipoj]]) en Eŭropo ([[Johannes Gutenberg]]), la [[libro]] ekestis fabrikitaj serie kaj tio helpis la disvastigon ne nur de la [[Fikcio|fikcia]] [[literaturo]], sed ankaŭ de la scienca sciaro. Kelkajn jarcentoj poste aperos la unuaj [[gazeto]]j, pli malpli koincide kun tutkontinenta eduka kaj kultura movado nome [[Klerismo]].
* [[1899]] kaj ekde tiam. La [[Nikola Tesla]] faris la unuajn demarŝojn kiuj rezultis en la invento de la [[radio]], kiu dekomence estis atribuita al [[Guglielmo Marconi]], dum la disputoj pri la [[patento]] ne estis solvitaj favore al Tesla ĝis la [[1960-aj jaroj]].
* 1926. Okazis la unua elsendo per [[televido]] kiu superos la iaman informigon per [[radio]] per la aldono de [[bildo]] kaj de la bildo en movado; tio iĝos noviga traktado de la informaro kiu atingis grandan efikon sur la metodoj de socia komunikado dum la tuta jarcento.
* 1940. [[Jeremy Campbell]], difinis la terminon "informo" ekde scienca perspektivo, en la [[kunteksto]] de la epoko de la elektronika komunikado.
* 1947. [[John Bardeen]], [[Walter Houser Brattain]] kaj [[William Bradford Shockley]], inventis la [[transistoro]]n. Pro tio ili ricevis la [[Nobel-premio pri fiziko|Nobel-premion pri fiziko]] en 1956. Ili senscie ekmetis la unua el la du bazoj por nova teknologia kaj ekonomia revolucio, kio rezultos en [[Eksponenciala|eksponenca]] pliigo de la kapablo de [[Mikroelektroniko|mikroelektronika]] integrigo, de la popularigo kaj la kalkulegpovego fare de la komputilo.<ref> Manso Coronado, Francisco Javier (2003). [https://books.google.es/books?id=HF5MQbmedA8C&printsec=frontcover&source=gbs_navlinks_s#v=onepage&q&f=false Diccionario enciclopédico de estrategia empresarial.] ISBN 8479785659. «"Nos hallamos inmersos en una revolución... la tecnología de silicio se invento en 1945,el transistor en 1947, el primer ordenador en 1948...", p. 257». </ref>
* 1948. [[Claude E. Shannon]], prilabora la matematikajn bazojn de la [[Informteorio]].<ref> Shannon, Claude E (1948). [http://www.essrl.wustl.edu/~jao/itrg/shannon.pdf «A Mathematical Theory of Communication».] Bell System Technical Journal 27 (b-1598). ISSN , pp. 379-423.
</ref> Aperis la dua bazo de la revolucio de la teknologioj de la informaro kaj de la komunikado: la aplikado de la [[algebro de Boole]] estos la matematika fundamento por industriigi la procezadon de la informaro. Tiel naskiĝis la [[Komputika scienco|Scienco de la Komputiko]] aŭ [[Informadiko|informadika inĝenierarto]]. La nova ekonomia revolucio estis ekfunkciigita. Tiel la homaro eniris en la [[Cifereca Epoko]] uzante la transistoron kaj la [[Duuma kodo|duuman kodon]] por simboligi, transmiti kaj kunhavigi la informaron.<ref> Leer, Anne (2001). La visión de los líderes en la era digital (2001). México : Prentice-Hall. ISBN 968-444-440-0<nowiki>.
}}</nowiki></ref><ref> Tubella i Casadevall, Immna (2005). [https://books.google.es/books?id=hZDiwVbJVN8C&pg=PA42&dq=la+revolucion+digital+ECONOMIA&lr=&cd=1#v=onepage&q&f=false «2.2. La economía de las TIC y la revolución digital.».] En UOC, eld. Sociedad del conocimiento. Alirita la 8an de novembro 2020.</ref>
* 1948. [[Norbert Wiener]], prilaboris la ideon de la [[Kibernetiko]] en sia fama verko ''Kibernetiko aŭ kontrolo kaj komunikado en animaloj kaj maŝinoj'' (''Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine'') (1948) en kiu li okupiĝis pri la "bontenado de la ordo" en ajna natura aŭ artefarita sistemo de informaro.
* 1951-1953. [[James Dewey Watson|James Watson]] kaj [[Francis Crick]] malkovris la principojn de la kodoj de [[DNA]], kiuj formas [[Informa sistemo|informosistemojn]] el la [[duobla spiralo]] de DNA kaj la manierojn en kiuj laboras la [[geno]]j.
* [[1969]]. En la kunteksto de la [[Malvarma Milito]], la [[Kontraŭkulturo de la 1960-aj jaroj|kontraŭkultura movado de la 1960-aj jaroj]], naskiĝis la ĝermo de [[Interreto]] kiam oni establis la unuan konekton inter komputiloj, konata kiel [[ARPANET]], inter tri universitatoj en [[Kalifornio]] kaj unu en [[Utaho]], [[Usono]], kun la dekomenca celo faciligi reton de militkomunikado ''kontraŭbombe''. Ties ekspansio kaj popularigo, kaj la [[demokratiigo]] de la sciaro kiun tiu faciligas, transformos radikale la ekonomiajn, sociajn kaj kulturajn rilatojn en mondo pli kaj pli interdependa.<ref>[https://archive.nytimes.com/www.nytimes.com/library/tech/99/12/biztech/articles/122099outlook-bobb.html?Partner=Snap «An Internet Pioneer Ponders the Next Revolution».] An Internet Pioneer Ponders the Next Revolution. Konsultita la 8an de novembro 2020. </ref>
* Aktuale, jam en la [[21-a jarcento]], dum mallonga tempoperiodo, la disvolvigita mondo klopodas atingi [[Globaligo|globaligon]] de la alireblo al la enormaj kvantoj de informaro ekzistantaj en medioj pli kaj pli pli kompleksaj, kun kapacitoj eksponence kreskantaj por stokado<ref>[https://www.worldwidewebsize.com/ «The size of the World Wide Web».] Konsultita la 8an de novembro 2020. </ref> kaj en [[Formato de dosiero|formatoj]] pli kaj pli malgrandaj. Spite tion, ankoraŭ restas multaj informofontoj en formato necifereca aŭ nealireblaj ciferece pro diversaj tialoj.<ref>[https://elpais.com/tecnologia/2007/03/22/actualidad/1174555678_850215.html «El saber perdido en la era digital. Lucha por preservar la memoria colectiva en el ciberespacio».] [[El País]]. 22a de marto de 2007. Konsultita la 8an de novembro 2020. </ref> Tiukadre la multobliĝo de retoj de transsendado de datumoj kaj informo, de [[datumbazo]]j kun alireblo reta, situaj ie ajn, atingeblaj pere de [[Interreto]], permesas la atingon de aliaj retoj kaj aliaj informocentroj de tre diversaj tipoj en ajna momento ekde ajna loko. Tio estas la rezulto de datumoj administritaj tra komputilaj aplikaĵoj en kiuj la datumoj estas procezitaj kaj transformitaj en informaro kiu poste estas uzata kiel signo integrata kaj karaktera de la ekonomia progreso de la 21-a jarcento.<ref>Federación de Cajas de Ahorros Vasco-Navarras-. [http://www.fcavn.es/Castellano/Publicaciones/Ekonomi_Gerizan/9.asp «La revolución digital: Nueva economía e Integración Social».] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20200114145124/http://www.fcavn.es/Castellano/Publicaciones/Ekonomi_Gerizan/9.asp |date=2020-01-14 }} EKONOMI GERIZAN. VOLUMEN (9).</ref>

=== Uzoj de la informo ===
Oni konsideras, ke la generado kaj/aŭ akirado de informo klopodas la jenajn celojn:

* Pligrandigi/plibonigi la sciaron de la uzanto, aŭ alivorte malpliigi la necertecon ekzistantan pri aro de alternativoj laŭlogike eblaj.
* Havigi al tiu kiu faras decidojn la fundamentajn krudmaterialojn necesajn por la disvolvigo de solvoj kaj por la elekto inter la eblaj vojoj.
* Havigi serion de reguloj por pritaksado kaj regulojn de [[decidfarado]] por kontrolaj celoj.

Pri la tria afero, la informo kiel vojo por alveni al la sciaro, devas esti prilaborita por fari ĝin uzebla aŭ disponebla (tiu [[Empirio|empiria]] procezo estas nomata "dokumentigo" kaj ĝi havas proprajn metodojn kaj instrumentojn); krome oni devas konsideri ankaŭ, ke la informo per si mem ne havigas al la individuo pli altan nivelon de sciaro: estas la individuo mem kiu valorigas tion kio gravas el la informo, organizas ĝin kaj konvertas ĝin en utila sciaro. La [[datumo]], tiel nomita, estas per si mem nur unu «prefikso» de la informo, tio estas, ĝi estas nur unu antaŭelemento necesa por povi akiri la veran informon.

=== Ĵurnalisma informaro ===
[[Dosiero:First Issue of PRAVDA.jpg|alt=Pravda – published on 5 May 1912 (22 April 1912 OS)|eta|267x267px|Unua apero de [[Pravda (rusa gazeto)|Pravda]] de 5a de majo 1912 (22a de aprilo 1912 malnovstile).]]
Novaĵo estas la [[rakonto]] aŭ redakto de informa teksto kiun oni deziras disvastigi per ties propraj reguloj de konstruado kiu referencas al fakto nova, netipa aŭ eksterordinara - aŭ al la rilato inter faktoj novaj, netipaj aŭ/kaj eksterordinaraj -, okazinta ene de [[komunumo]] aŭ difinita specifa medio, kio faras, ke ĝi atingas [[Merito|meriton]] por disvastigo. Dekomence en la unuaj [[gazeto]]j de la epoko de la [[Klerismo]] oni deklaris intencojn por disvastigo de informo, sed en la praktiko, tiu informcelo estis trempita en ideologiaj interesoj.<ref>Simile oni povus diri pri la "informaj" celoj de la "prahistoria" ĵurnalismo de la unuaj historiistoj de la [[Antikveco]] kiuj glorigis la agadon de la propaganditaj herooj kaj eĉ en la epika poezio de la [[feŭdismo]].</ref>

=== Informaro kaj ŝtato ===
{{Ĉefartikolo|Propagando}}
La kontrolo kaj la manipulado de la informo estas unu de la plej povaj rimedoj uzataj de la [[ŝtato]]j kaj de ties [[registaro]]j (kaj de la ĉirkaŭaj [[Premgrupo|premgrupoj]], kaj poraj kaj malporaj) por helpi la ĝeneralan akcepton de ties [[Politiko|politikoj]]. Partikulare la [[Totalismo|totalismaj]] kaj [[Aŭtoritatismo|aŭtoritatemaj]] registaroj klopodas la [[Monopolo|monopolon]] de la informado por helpi la akcepton de siaj politikoj. La informo havas kiel celo diskonigi la faktojn laŭ maniero kaj efektiva kaj [[Partio (politiko)|senpartia]], dum la propagando celas akiri sekvantojn por atingi celon, sen atenti pri la vereco de la informitaj faktoj. Tiel la propagando konkurencas kun la rajto al justa kaj ĝusta informo por esti povinstrumento.<ref>
 Payne, J. Mark; Alonso, Pablo (2007). República del Perú: Evaluación de la gobernabilidad democrática. Madrid: Universidad Complutense, Instituto Complutense de Estudios Internacionales. p. 66. ISBN 9788496702059.</ref>

== Informo kaj fiziko ==
En fiziko ekzistas forta konekto inter [[entropio]] kaj informo:
* En [[Statistika mekaniko|statistika fiziko]] makrostato aŭ makroskopa situacio, povas esti koncepto koresponda el la mikroskopa vidpunkto kun diversaj mikrostatoj, tio estas, variaj diversaj mikrostatoj povas esti perceptitaj laŭ terminoj makroskopaj ĝeneralaj kiel la sama situacio aŭ ĝenerala makrostato. Kelkaj makrostatoj povas nur korespondi al nombro relative malgranda de mikrostatoj, aliaj makrostatoj kontraste povas korespondi al nombro pli alta de mikrostatoj. La entropio estas [[fizika grando]] kiu mezuras la kvanton de mikrostatoj korespondan al makrostato. Iel la makrostatoj kun pli granda entropio povas korespondi al pliaj mikrostatoj kaj pro tio konata kiel la makrostato ekzistas pli malgranda necerteci pri la reala mikrostato de la sistemo. Pro tio la entropio mezuras la mankon de kono de la mikrostato, kaj tiel la informon necesan por koni la mikrostaton de sistemo konata ties makrostato koincidu kun la entropio. Kiam okazas malpliigo de la entropio, oni povas diri, ke fakte pliiĝis la ĝenerala kono de la mikrostato de la sistemo, aŭ ekzistas malplia necerteco pri tiu mikrostato.
* En la [[teorio de la relativeco]] oni antaŭsupozas, ke neniu informero povas veturi pli rapide ol la [[lumo]]; se okazas la malo, povus esti kontraŭita la [[Kaŭzeco|principo de kaŭzeco]]; tamen oni ne trovis ekzemplojn de sistemoj kiuj kapablas transsendi informon pli rapide ol la [[lumrapido]].
* En [[kvantuma mekaniko]], multaj fakuloj akceptas la ideon ke la informo pri fizika sistemo ne estas detruebla, sed povas iĝi nealirebla. Kiam oni mezuras la staton de sistemo, ĝi suferas falon de la [[ondfunkcio]], tiel ke postaj mezuroj pri la sistemo ne permesas rekuperi la staton de la sistemo antaŭ la mezuro. Tamen, la medio de la sistemo kaj la mezuraparato evoluas al stato kiu ja enhavas tiun informon, kvankam ĝi ne estas rekuperebla. En la du lastaj jardekoj de la 20-a jarcento ekzistis debato ĉu oni perdas aŭ oni ne perdas informon en [[nigra truo|nigraj truoj]]. Unuflanke, [[Stephen Hawking]], [[Roger Penrose]] kaj aliaj subtenis, ke ja, dum aliaj kiel [[Gerardus 't Hooft]] aŭ [[Leonard Susskind]] subtenis ke oni ne perdas, kaj alvenis al formulado fare de tiuj lastaj de la ideo de la [[Holografio|holografia principo]] laŭ kiu la [[eventa horizonto]] de la nigra truo konservas la informon pri la fizika stato de la materio faliinta en ties internon. Krome, en kvantuma mekaniko eblas transsendi [[Signalo|signalojn]] pli rapidajn ol la lumo, kiel pruvis la [[Eksperimento|eksperimentoj]] pri la [[kvantuma interplektiĝo]] fare de [[Alain Aspect]]; tamen, tiuj superlumaj signaloj ŝajne ne estas kapablaj transsendi informon.

== Vidu ankaŭ ==
* [[Abstraktado]]
* [[Datumarego]]
* [[Edukado al amaskomunikilaro kaj informado]]
* [[Informa sistemo]]
* [[Informotraliko]]
* [[Informteorio]]
* [[Intelekta propraĵo]]
* [[Kibernetiko]]
* [[Observado]]
* [[Sekurado de Informacioj]]

== Proverbo ==
Ekzistas [[proverbo]] pri informado en la [[Proverbaro Esperanta]] de [[L. L. Zamenhof]]<ref>{{Citaĵo el la reto | url=http://eo.lernu.net/biblioteko/proverboj/listo.php?p=11 | titolo=Proverboj | eldonisto=Lernu | lingvo={{eo}} | alirdato=2012-12-30 }}{{404|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>:
{{Citaĵo|teksto=''Se vi pri ĉio informiĝos, vi baldaŭ maljuniĝos.''| aŭtoro=L. L. Zamenhof| verko=Proverbaro}}

== Referencoj ==
{{Referencoj|2}}

== Bibliografio ==
* Dominic Welsh (1988): Codes and Cryptography, Clarendon Press, Oxford, ISBN 0-19-853287-3.
* Martínez Musiño, Celso (2010). El valor de la información, su administración y alcance en las organizaciones. Revista mexicana de ciencias de la información, vol. 1, No. 2, pp. 10-20. [https://web.archive.org/web/20171014214503/http://132.248.9.34/hevila/Revistamexicanadecienciasdelainformacion/2010/vol1/no2/1.pdf]

== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj|commonscat=Information|q=Informo}}

=== En Esperanto ===
* [https://vimeo.com/album/1975272/ Kurso pri filozofio kaj historio de informadiko de prof. Federico Gobbo ]
* [https://eo.wikibooks.org/wiki/Terminareto_de_informser%C4%89o Inform-serĉado] Terminareto de informserĉo - Agoj kaj metodoj por serĉi informojn tra dokumentoj aŭ datumbazoj. Kompilata fare de Ĵ. Vaŝe
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/informadiko-elektroniko.htm Informadiko kaj radioelektroniko] - studenta verko en studopedia.ru En Esperanto kaj rusa
* [https://www.eventoj.hu/steb/vortaroj/leksikono-kvantika-informadiko.pdf Leksikono de kvantika informadiko] - leksikono, nocioj, konceptoj, algoritmoj, programo, ktp - de Christian Rivière (la 15-an de marto 2020-a)

=== Alilingve ===
* [http://plato.stanford.edu/entries/information-semantic Semantic Conceptions of Information] (semantikaj konceptoj de informo), en ''Stanford Encyclopedia of Philosophy'' {{en}}
* [http://www.slownik-online.pl/kopalinski/5853E336F8AC7105C12565E2005B5695.php Difino de "informacja"] en pola vortaro {{pl}}

* {{Tradukita|lingvo= es |artikolo=Información|revizio=130643738}}

{{Havenda artikolo|Informo}}

[[Kategorio:Informado| ]]
[[Kategorio:Informa teorio]]
[[Kategorio:Informadiko]]
[[Kategorio:Komunikado]]