Mammed Amin Rasulzade
| Mammed Amin Rasulzade | ||
|---|---|---|
| ||
| Regado | Azerbajĝana Demokratia Respubliko | |
| Persona informo | ||
| Naskiĝo | la 31-an de januaro 1884 en Novkhani, Baku-distrikto, Bakua gubernio, Rusa Imperio | |
| Morto | Marto 6, 1955 (aĝo 71) en Ankaro, Turkio | |
| Tombo | Jabaji Asri-tombejo | |
Mammed Emin RASULZADE (azere Məmməd Əmin Axund Hacı Molla İləkbər oğlu Rəsulzadə; 19-an de januaro (31), 1884, Novĥani, Baku-provinco, Rusa Imperio - 6-an de marto 1955, Ankaro, Turkio) estis granda azera ŝtatisto, ĵurnalisto kaj dramisto, prezidanto de la Nacia Konsilio de Azerbajĝano en 1918-1920, membro de la azera elmigrado. Li estis membro de la socialdemokrata organizo "Gummet", kaj la gvidanto de la Musavat partio. Lia deklaro "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" (“La signalondo, unufoje levita, neniam falos!”) iĝis la slogano de la nacia movado en Azerbajĝano en la dudeka jarcento.
Biografio[redakti | redakti fonton]
Junaĝo[redakti | redakti fonton]
Mamed Emin Rasulzade naskiĝis la 31-an de januaro 1884 en la vilaĝo Novĥani apud Bakuo en familio de mulao. Li ricevis sian bazinstruadon de sia patro, kiu estis la aĥund de la vilaĝo. Malgraŭ sia religieco, la patro de Mamed Emin sendis lin al laika "rus-islama" lernejo, kies direktoro estis sultano Majid Ganizade. Post studentiĝado ĉe lernejo, Mamed Emin daŭrigis siajn studojn ĉe la Bakua Teknika Lernejo. En 1902, Mamed Emin kreis la islaman junularan organizon "Musavat" ("Egaleco") inter studentoj. En 1903, lia unua artikolo pri la pureco de lia gepatra lingvo estis publikigita en la gazeto "Ŝargi-Rus" ("rusa Oriento") - la dua gazeto en la Rusa Imperio post la krime-tatara "Terdzhiman", publikigita en tjurka lingvo. En 1903 li kreis la "Rondon de Junaj Azerbaj Revoluciuloj". Mammad Emin priskribis la celojn de sia organizo jene:
 |
|
Politika vivo[redakti | redakti fonton]
En 1904, li, kune kun Mirgasan Movsumov kaj Mamed Hasan Gadzhinsky, fondis la islaman socialdemokratian organizon "Gummet", kiu iĝis aŭtonomia parto de la RSDLP. Li estis la ĉefredaktoro de la partiaj gazetoj "Gummet", "Tekamul", "Yoldash". Li ankaŭ skribis artikolojn por la nepartiaj gazetoj "Irshad" kaj "Tereggi", kies redaktoro estis Aĥmed-bek Agayev. Dum la revolucio de 1905, Rasulzade aktive kunlaboris kun la kaŭkazaj bolŝevikoj - Stalin, Narimanov, Azizbekov. Li estis sub policgvatado lige kun siaj revoluciaj agadoj.
En 1904 li ankaŭ renkontiĝis kun Stalin. La unua persono kiu prezentis ilin estis lia kuzo Mamed-Ali Rasulzade. La renkontiĝo, kiu okazis en unu el la ĉambroj, kiuj apartenis al fabrikdungitoj en la bakua vilaĝo Balaĥani, fariĝis la komenco de ilia forta amikeco. La 5-an de januaro 1906, Rasulzade komencis kunlabori kun la gazeto "Irŝad" ("Gvidisto") kaj publikigis la artikolon "Problemo en la vilaĝo." En ĉi tiu artikolo, li parolas pri la armena-azerbaĝa masakro, kiel homoj mortigas unu la alian, prirabas posedaĵon kaj finas ĝin per la vortoj: "Civitanoj! Sufiĉe da tragedioj! Sufiĉe da nescio!"
La 8-an de marto 1906, Mamed Emin organizis la kulturan kaj edukan societon "Nijat" en Bakuo. Rasulzade iĝis unu el ĝiaj ĉefaj membroj. Membroj de la socio estis ankaŭ Uzeyir Hajibeyov, Huseynkuli Sarabsky, sultano Majid Ganizadeh, Mehdi-bey Hajinsky, Sidgi Ruhulla kaj aliaj famaj personoj. La ĉeftasko de la socio estis eduki azerojn, helpi infanojn de malriĉaj familioj, altiri ilin por studi, kaj disponigi materian asistadon al tiuj en malfeliĉo. La societo malfermis bibliotekojn kaj legejojn en Bakuo kaj kelkaj apudaj vilaĝoj. Kaj en la lernejo kiu malfermiĝis en la vilaĝo Balaĥani, la fama poeto Mirza Alekper Sabir instruis. En 1908, kun aktiva subteno de la Nijat-societo, la opero "Lejli kaj Majnun" estis montrita en Bakuo. La societo eldonis la gazeton "Nijat" unufoje semajne. Ĝi estis publikigita sub la sponsorado kaj redaktado de Isa-bek Aŝurbekov. La socio periode organizis profitprezentojn, foje festadojn en la urba ĝardeno, kaj uzis la kolektitajn financon por bonfaraj celoj. Kun financo en la kvanto de 200 rubloj, enspezo de unu el tiuj okazaĵoj sub la gvidado de Mamed Emin Rasulzade, estis eble aranĝi la fuĝon de Josif Stalin el malliberejo.
Rasulzade, krom politikaj verkoj, verkis poezion kaj teatraĵojn. En 1908, lia teatraĵo "Garanligda Iŝiglar" ("Lumoj en la Mallumo") estis surscenejigita, kaj laboro pri alia teatraĵo, "Neatendita problemo", estis kompletigita.
En 1909 li iris al Irano, kie li partoprenis en revoluciaj eventoj kaj estis unu el la fondintoj de la Demokrata Partio. Li estis la redaktisto de la partigazeto Irani-No (Nova Irano). La 28-an de majo 1909, Mamed Emin renkontiĝis kun Sattar Ĥan en Tabrizo kaj havis konversaciojn kun li. Surbaze de la rezultoj de tiu ĉi renkontiĝo, li publikigis artikolon en la gazeto Tereggi. En 1911, post la subpremado de la irana revolucio, li estis devigita foriri al la Otomana Regno. Kunlaboris kun la revuo “Türk yurdu”. Gvidite per la leteroj en kiuj la ideoj de Mamed Emin Rasulzade estis skizitaj, en Bakuo Mamed-Ali Rasulzadeh, Abbasgulu Kazimzadeh, kaj Tagi Nagyoglu kreis la nacian partion "Musavat".
En 1913, post kiam amnestio estis deklarita okaze de la 300-a datreveno de la Romanov-dinastio, li revenis al Bakuo. Li forlasis la Gummet-partion kaj iĝis la estro de la Musavat (Egaleco) partio.
Ekde 1915, li estis la ĉefredaktisto de la gazetoj "Açıq söz" ("Malferma Vorto"), la reale presita organo de la Musavat-partio, kaj "Yeni iqbal" ("Nova sorto"). En ili li rekomendis la vastigon de la rajtoj kaj liberecoj de islamanoj en Transkaŭkazio. En majo 1915, li estis arestita pro malobservo de cenzurreguloj kaj pasigis unu monaton en malliberejo.
En la Azerbajĝana Demokratia Respubliko[redakti | redakti fonton]
Post la Februara revolucio de 1917, li partoprenis en la laboro de la Kaŭkaza Islama Kongreso, okazinta en aprilo en Bakuo, kaj la unua Tut-Rusa Islama Kongreso, okazigita en majo 1917 en Moskvo. Laŭ propono de Rasulzade, rezolucio estis adoptita pri la bezono de federacia strukturo en Rusio.
Post la unuiĝo de la Musavat-partio kun la Turka Federacia Partio en junio 1917, en la 1-a kongreso de la Turka Demokrata Federacia Partio Musavat (26a-31a de oktobro, Bakuo), li estis elektita prezidanto de ĝia Centra Komitato. La programo adoptita de la kongreso deklaris, ke la formo de registaro en Rusio estu federacia demokrata respubliko, bazita sur la principoj de naci-teritoria aŭtonomio. La 28-an de junio, Rasulzade parolis en kunveno de la "Komitato de Publikaj Islamaj Organizoj de Bakuo", prezidata de Alimardan-bek Topĉibaŝev.
Li estis elektita al la Tutrusa Konstituciiga Asembleo en la Transkaŭkaza elektodistrikto en la listo n-ro 10 (Islama Nacia Komitato kaj Musavat), post la fino de ĝia laboro fare de la bolŝevikoj la 6-an de januaro 1918, li translokiĝis al Tifliso. kaj iĝis membro de la Transkaŭkazia Seim, kiu deklaris la sendependecon de Transkaŭkazio. La 2-an de februaro, la "Ideo de Azerbajĝano", kiu estis aŭdita en la paroladoj de Mamed Emin Rasulzade, kaŭzis malkontenton en Irano. Teheranaj Tut-Iranistoj protestis. Sed Rasulzade respondis al ili sur la paĝoj de sia gazeto "Aĉig Sjoz".
La Prezidanto de la Bakua Popola Konsilio de Komisaroj Stepan Ŝaumjan la 14-an de majo 1918 informis la Konsilion de Popolaj Komisaroj de la RSFSR pri la personeco de Rasulzade: "Ĉi tiu estis iama bolŝeviko (1905-1906). En la lastaj jaroj, li estis la gvidanto de la Musavatistoj, membro de la Seimas, kaj la estro de literaturo”. La fakto ke Rasulzade estis bolŝeviko en la pasinteco ankaŭ estas deklarita en la letero de Stalin al la gvidantoj de la Regiona Komitato kaj la partiorganizo de Azerbajĝano datita la 16-an de septembro 1923. En ĝi, Stalin postulis prepari respondon al unu el la antaŭe publikigitaj verkoj de Rasulzade kaj kovri la flugon en renegato. "Li estis bolŝeviko, sed li ŝanĝis el ni". Popolkomisaro de Financo de la ZSFSR M.D. Guseinov, en sia libro pri Musavat, publikigita en 1927, skribis ke Rasulzade, kune kun G. Ŝarifzadeh kaj A. Kazimzadeh, "reen 1905, estis membroj de la Bakua organizo de la Rusa Socialdemokrata Laborista Partio de la Bolŝevikoj kaj nur post la malvenko de la unua revolucio ili malproksimiĝis de la laboristoj, kaj poste tute perfidis la aferon de la revolucio kaj kreis sian propran partion” (tio estas, Musavat).
La 27-an de majo 1918, Mammad Emin komencis gvidi la Azerbajĝanan Nacian Konsilion. La 28-an de majo, la Nacia Konsilio, sub la gvidado de Mammad Emin Rasulzade, anoncis Sendependecon kaj adoptis ses-punktan deklaracion de Sendependeco de Azerbajĝano. En la sama tago, la unua kabineto de la registaro de la Azerbajĝana Demokratia Respubliko estis kreita. La 4-an de junio, kune kun Mamed-Hasan Gadĵinskij, li subskribis amikectraktaton kun la Otomana Regno. La 26-an de junio, Mamed Emin, kune kun Aslan-bek Safikurdsky kaj Ĥalil-bek Ĥasmamedov kaj aliaj, vojaĝis al Istanbulo por partopreni konferencon okazigitan kadre de kunlaboro inter la ŝtatoj de Mezeŭropo kaj la nove formitaj ŝtatoj de Kaŭkazo. La 15-an de septembro, post la liberigo de Bakuo, turka ministro pri milito Enver Paŝa informis Rasulzade pri la kapto de la urbo. Mammad Emin mem priskribas tiun okazaĵon jene:
|
|
La 16-an de novembro 1918, la unua renkontiĝo de la Nacia Konsilio de Azerbajĝano estis okazigita kaj apelacio al la azera popolo estis adoptita sub la gvidado de Mammad Emin Rasulzade. La 19-an de novembro, sub lia gvidado, estis farita decido krei la Parlamenton de Azerbajĝano. La 7-an de decembro, Mammad Emin Rasulzade parolis ĉe la malfermo de la parlamento kaj elparolis sian faman frazon por la unua fojo: "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!" ("Standardo iam levita neniam falos!"), kiu iĝis la slogano de la nacia movado en Azerbajĝano en la 20-a jarcento. En 1919, li laboris en la Azerbajĝana gazeto kune kun Uzeyir Hajibeyov. Rasulzadeh estas la fondinto de Bakua Ŝtata Universitato (BŜU) en 1919. En decembro, Mamed Emin estis elektita prezidanto de la Musavat partio. Dum la ekzisto de la Azerbajĝana Demokratia Respubliko, li estis aktiva en la ŝtato kaj parolis en parlamento. Post la okupo de Azerbajĝano fare de la sovetianoj la 27-an de aprilo 1920, li malakceptis la malvenkistan ultimaton de la bolŝevikoj. Tiun saman nokton, laŭ liaj konsiloj, oni kreis la eksterleĝan Musavat.
En majo 1920, Mammad Emin Rasulzade, kune kun Abbasgulu Kazimzadeh, kaŝis de la bolŝevikoj en Lahij. Tie li verkis sian faman verkon "Siyavush de nia jarcento". En Lahij ili ŝanĝiĝis tra pluraj domoj kaj finrestis en la domo de Aliabbas Safarbekov. Tamen, pro la perfido de la posedanto de la domo, Rasulzade kaj liaj kamaradoj estis kaptitaj fare de sekurecaj oficistoj proksime de la vilaĝo Aŝigbajramlij en Ismaillij. Por tiu servo, la bolŝevikoj donis al Safarbeev pafilon, kaj en 1927 li estis ĵetita en malliberejon, kie li mortis. Kiel aliaj Musavatistoj, ankaŭ Rasulzade estis sendita al malliberejo. En ĉi tiu tempo, lia amiko Heydar Emioglu deklaris al ĉiuj administrantoj de sovetia Azerbajĝano: "Ne unu hararo devus malaperi de la kapo de Mamed Emin!" Iun novembran vesperon, Rasulzade estas forprenita de siaj kamaradoj. Ĉiuj pensis, ke li estos ekzekutita. Sed montriĝis, ke Mamed Emina estis liberigita de Stalin kaj li deklaris, ke li ne estas inda je tia sorto.
Ekzilo[redakti | redakti fonton]
Alveninta en Finnlandon, Mamed Emin Rasulzade pasigis 15 tagojn sub la kontrolo de finnaj soldatoj en Terijoki. Poste li loĝis preskaŭ unu monaton en tatara kolonio en la urbo Helsinko. Ĉi tie li renkontiĝis kun la fama gravulo Abdullah Battal-Tajmas kaj la imamo de Sankt-Peterburgo. La 16-an de septembro 1922, Mammad Emin Rasulzade kompletigis sian pasporton kaj vizaranĝojn kaj moviĝis de Helsinko al Berlino. En ekzilo, li publikigis la gazeton "Yeni Gafgazia" ("Nova Kaŭkazo") kaj la revuon "Odlu Yurd" ("Lando de Fajro"). En 1926, kaŭkazaj elmigrantorganizoj establis la Komisionon por la Sendependeco de Kaŭkazo, kie Rasulzade estis unu el la aranĝantoj kaj reprezentanto de Azerbajĝano. Poste li aliĝis al la Konsilio de la Kaŭkaza Konfederacio.
En 1931 li forlasis Turkion. Li vivis en Pollando, kie li geedziĝis kun Wanda, kiu poste prenis la nomon Leila. De 1940 ĝis la fino de la Dua Mondmilito, kun mallongaj paŭzoj, li vivis en Rumanio. Dum la Dua Mondmilito, la gvidado de Nazia Germanio, forminte naciajn legiojn el reprezentantoj de la popoloj de Sovetunio, dependis de konataj kaj aŭtoritataj reprezentantoj de la politika elmigrado de tiuj popoloj. En la azera elmigrado, tia figuro estis M.E. Rasulzade, kiu estis konvinkita pri la proksima ligo inter Musavatismo kaj Nacisocialismo. Li rimarkis, ke la socia programo de la partio Musavat estas de nacisocialisma naturo. Fine de aprilo kaj komence de majo 1942, inter aliaj elstaraj reprezentantoj de elmigrado el Sovetunio, li estis invitita por politikaj intertraktadoj kaj konsultoj en Berlino.
Jam komence de interkonsiliĝoj kun reprezentantoj de la germana Ministerio pri Eksteraj Aferoj evidentiĝis, ke Rasulzade strikte ligis la eblecon de kunlaboro kun la germana flanko kun la akcepto de kelkaj proponoj: germana agnosko de la sendependeco de Azerbajĝano, la kreado de nacia armeo, ktp. Tamen, dum kontaktoj kun reprezentantoj de la germana Ministerio pri Eksteraj Aferoj kaj la Orienta Ministerio, oni klare diris al li, ke la ideo de la sendependeco de Azerbajĝano ne kongruas al la celoj de la germana politiko, post kio li faris la finan decidon forlasi Germanion.
En 1947, reveninte al Turkio, li, kiel antaŭ la Dua Mondmilito, denove gvidis la Azerbajĝanan Nacian Centron en Ankaro, kaj en 1949 li fondis la Azerbajĝanan Kulturan Rondon. Dum tiu periodo, li ankaŭ estis aktive engaĝita pri kreivaj agadoj, daŭrigante sian literaturan, kulturan kaj historian esploradon, kiu rezultigis publikaĵojn publikigitajn en la malfruaj 1940-aj jaroj kaj fruaj 1950-aj jaroj. Elstaraj verkoj estis jenaj: "Tradicioj de azera kulturo" ("Azerbaka Kültür Gelenekleri"), "Moderna azera literaturo" ("Çağdaş Azerbaka Edebiyyatı") kaj "Moderna azera historio" ("Çağdaş Azerbaka Tarihi"). En 1951, la fundamenta monografio de Rasulzade dediĉita al la laboro de la poeto Nizami estis publikigita.
En 1952, Rasulzade sukcesis organizi la publikigon de la presita organo de la Azerbajĝana Kultura Societo - la Azerbajĝana revuo, sur kies paĝoj estis publikigitaj materialoj pri la historio, literaturo, kulturo kaj arto de Azerbajĝano, same kiel verkoj dediĉitaj al la naciliberiga lukto de la azeraj turkoj. Dum tiu ĉi periodo, Rasulzade fruktodone kunlaboris kun la Usona Komitato por Libereco por la Popoloj de Sovetunio, laŭ kies invito li vizitis Usonon en 1953, kie li alparolis la radiostacion "Voĉo de Ameriko" al la azerbajĝana popolo sur la okazo de la 35-a datreveno de la deklaro de sendependeco de Azerbajĝano.
Mortis la 6-an de marto 1955 en Ankaro. Li estis entombigita tie ĉe la Jebeji Asri municipa tombejo. Laŭ iniciato de la municipo de Ankaro, monumento estis starigita super la tombo de Mamed Emin Rasulzade kaj la flagoj de Azerbajĝano kaj Turkio estis pendigita.