Manuskriptoj de la Morta Maro: Malsamoj inter versioj
[kontrolita revizio] | [kontrolita revizio] |
SieBot (diskuto | kontribuoj) e roboto modifo de: en:Dead Sea Scrolls |
Neniu resumo de redakto |
||
Linio 1: | Linio 1: | ||
⚫ | [[Kategorio:Kategorionomo]]'''La manuskriptoj de la [[Morta Maro]]''' aŭ rulaĵoj de [[Qumrano]] estas amplekso de manuskriptoj, papirusaj kaj ledaj kaj kupraj kaj, precipe, pergamenaj, malkovritaj en kavernoj najbare de la Morta Maro. Ilin konstituas diversaj kunaĵoj de tekstoj; kaj formas tiun kunaĵon ĉirkaŭ 900 dokumentaj tekstoj de la hebrea Biblio, malkovritaj de [[1947]] al [[1956]] en la dekunu grotoj ene kaj ĉirkaŭe de [[Uadi]] Qumrano najbare de la ruinaĵoj de la Qumrana setlejo, sur la bordoj de la okcidenta flanko de la Morta Maro. Ĉi tie sub la sama titolo estas ĝenerale indikataj ankaŭ aliaj manuskriptoj malkovritaj najbare de la samaj lokoj. |
||
{{polurinda}} |
|||
⚫ | '''La manuskriptoj de la [[Morta Maro]]''' aŭ rulaĵoj de [[ |
||
==Historio de la malkovro== |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | La unuajn manuskriptojn trovis beduena paŝtista junulo en Hirbet Kumrán, [[1947]]. Oni trovis en 11 kavernoj ĉe Qumrano multajn manuskriptojn, pri kiuj oni supozas, ke ili estis parto de libraro de esenoj, juda fundalisma komunumo. La esena sekto agadis inter la 2-a jc. aK. kaj 68 p.K. Laŭ kelkaj sciencistoj, la verkojn kaŝis judoj dum la kontraŭromia ribelo (67–73 p.K.). Plimulto de la manuskriptoj estiĝis en la 1-a jc. (a.K. kaj p.K. ĝis 68). |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
[[Dosiero:Psalms Scroll.jpg|thumb|Rulaĵo de Psalmoj kun ties transkribo]] |
[[Dosiero:Psalms Scroll.jpg|thumb|Rulaĵo de Psalmoj kun ties transkribo]] |
||
[[Dosiero:Qumran.jpeg|thumb|Loko de la malkovro]] |
[[Dosiero:Qumran.jpeg|thumb|Loko de la malkovro]] |
||
⚫ | La tekstoj famas pro la granda religia kaj historia signifo, ĉar ili entenas iujn el la unikaj kopioj preterrestantaj, ĝis nun konitaj, de bibliaj dokumentoj produktitaj antaŭ la 100 a.K., kaj konservas la atestojn de la finiĝo de la malfrua judaismo de la Dua [[Templo]]. Ili estas skribitaj en la hebrea kaj aramea kaj greka lingvoj, plejparte sur [[papiruso]], sed ankaŭ sur pergamena krom sur ledo kaj kupro. <ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2008/aug/27/israel From papyrus to cyberspace] ''[[The Guardian]] August 27, 2008.</ref>. Tiuj manuskriptoj kiuj datas inter 150 a. K. kaj 70 p. K. <ref>[[F. F. Bruce|Bruce, F. F.]]. [http://www.worldinvisible.com/library/kenyon/storyofbible/2ck11.htm "The Last Thirty Years"]. ''Story of the Bible''. ed. [[Frederic G. Kenyon]] Retrieved June 19, 2007</ref> . La rulaĵoj estas kutime asociitaj al la hebrea grupo dirata [[ |
||
⚫ | La tekstoj famas pro la granda religia kaj historia signifo, ĉar ili entenas iujn el la unikaj kopioj preterrestantaj, ĝis nun konitaj, de bibliaj dokumentoj produktitaj antaŭ la 100 a.K., kaj konservas la atestojn de la finiĝo de la malfrua [[judaismo]] de la Dua [[Templo]]. Ili estas skribitaj en la hebrea kaj aramea kaj greka lingvoj, plejparte sur [[papiruso]], sed ankaŭ sur pergamena krom sur ledo kaj kupro. <ref>[http://www.guardian.co.uk/world/2008/aug/27/israel From papyrus to cyberspace] ''[[The Guardian]] August 27, 2008.</ref>. Tiuj manuskriptoj kiuj datas inter 150 a. K. kaj 70 p. K. <ref>[[F. F. Bruce|Bruce, F. F.]]. [http://www.worldinvisible.com/library/kenyon/storyofbible/2ck11.htm "The Last Thirty Years"]. ''Story of the Bible''. ed. [[Frederic G. Kenyon]] Retrieved June 19, 2007</ref> . La rulaĵoj estas kutime asociitaj al la hebrea grupo dirata [[Esenoj|Esena]]. |
||
⚫ | |||
Kutime studuloj dividas la marmortajn dokumentojn laŭ tri grupoj: |
|||
⚫ | Ĝis [[1968]] la plejparto de la pergamenaj kaj papirusaj fragmentoj estis gardataj en la [[Muzeo Rockefeller]] (jam konata kiel Arkeologia Muzeo de Palestino, en Jerusalemo). Post la [[sestaga milito]], |
||
⚫ | |||
1) bibliaj manuskriptoj (kopiaĵoj de la biblio) kiuj konstituas la 40% de la rulaĵoj ĝis nun decifritaj; |
|||
2) manuskriptoj "[[apokrifoj|apokrifaj]]" dirataj ankaŭ "[[Pseŭdoepigrafaĵo|pseŭdepigrafaj]]"; manuskriptoj ne kanonaj laŭ la hebrea biblio, kiel la Libro de [[Ĥanoĥ]], la Libro de la [[Jubilejoj]], la Libro de [[Tobia]], de [[Siraĥ]] kaj Psalmoj kaj aliaĵo nun survoje de la analizo por esti katalogita: tiu ĉi grupo tuŝas la 30%on; |
|||
⚫ | |||
⚫ | 3)dokumentoj de la sekta grupo antaŭe tute ne konita, kiuj priskribas la normojn kaj la krederojn de aparta grupo aŭ grupoj ene de la plejmulto hebrea, kiel la [[Regulo de Milito]], hebrelingva komento (hebree פשר, ''pesher'') pri la Libro de [[Ĥabakuk]], kaj la [[Regulo de la Benoj]] kiuj kune konstituas 30& de la rulaĵoj.<ref>Abegg, Jr., Martin, Peter Flint, and [[Eugene Ulrich]], ''The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English'', San Francisco: Harper, 2002</ref> |
||
⚫ | |||
⚫ | Tiu graveco dependas ankaŭ, interalie, el la fakto ke unufoje oni povas meti okulojn sur gamon de religiaj kompilaĵoj atingintaj nìapoken rekte, do absolute senaj je postaj interferoj. Konsiderinde, ke la dokumentoj konserviĝis marĝene de la konvencia vivo, ili povis niaepokon atingis |
||
⚫ | Ĝis [[1968]] la plejparto de la pergamenaj kaj papirusaj fragmentoj estis gardataj en la [[Muzeo Rockefeller]] (jam konata kiel Arkeologia Muzeo de Palestino, en Jerusalemo). Post la [[sestaga milito]], tiuj dokumentaroj estis translokitaj al la [[Sanktejo de la Libro]], ĉe la Muzeo de [[Israelio]], kiu ankaŭ nun el tiuj konservas multajn, dum aliaj plutroviĝas en la Orienta Instituto de la Universitato de [[Ĉikago]], en la teologia seminario de [[Princeton]], ĉe Azusa Pacific University, kaj ĉe privataj kolektoj |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
== Komparo de la nunaj biblioj kun la qumranaj tekstoj == |
|||
⚫ | Tiu graveco dependas ankaŭ, interalie, el la fakto, ke unufoje oni povas meti okulojn sur gamon de religiaj kompilaĵoj atingintaj nìapoken rekte, do absolute senaj je postaj interferoj. Konsiderinde, ke la dokumentoj konserviĝis marĝene de la konvencia vivo, ili povis niaepokon atingis sencenzuraj striktigoj. Fakte la hebrea cenzuro iam aboliciis la religian literaturon kiu translimis la rabenan ortodoksion. Laŭ jarcentoj, en la kristana literaturo iuj elementoj de tiuj verkoj suferis variaĵojn. |
||
⚫ | |||
⚫ | La rimarkindeco de la rulaĵoj rilatas ankaŭ al [[ekdotiko]] [http://fr.wikipedia.org/wiki/Critique_textuelle]. Antaŭ la malkovro de tiu rulaĵoj kaj pergamenoj, la plej |
||
== |
==Komparo de la nunaj biblioj kun la qumranaj tekstoj== |
||
⚫ | La rimarkindeco de la rulaĵoj rilatas ankaŭ al [[ekdotiko]] [http://fr.wikipedia.org/wiki/Critique_textuelle]. Antaŭ la malkovro de tiu rulaĵoj kaj pergamenoj, la plej antikvaj bibliaj manuskriptoj hebreaj datiĝis je la naŭa jarcento (masoreta teksto) inter kiuj alkalukiĝas la [[Codex Leningradensis]] [http://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%B3dice_de_Leningrado]. Nun oni povas legi samtekstojn datiĝantajn je la dua jarcento antaŭ Kristo. Antaŭ la dudeka jarcento la plej antikvaj tekstoj de la Malnova Testamento estis tiuj de [[Codex Vaticanus]] kaj [[Codex Sinaiticus]] de la duono de la kvara jarcento, kaj de aliaj fragmentoj. Studuloj nun trovas, ke la du tekstoj, tiu qumrana kaj tiu masoreta kaj tiuj kristanaj, malmulte distanciĝas inter si. Interese estus la komparo kun la antikvaj grekaj kaj latinaj tradukaĵoj. |
||
⚫ | La koncernaj grotoj en kiu estis trovitaj la rulaĵoj kaj pergamenoj estis numeritaj de 1 ĝis 11 kaŭ la kronologio de la malkovroj, kaj markitaj per litero Q (Qumran) por distingi la manuskriptojn trovitajn en unu loko el tiuj trovitaj en alia loko. Tiuj numeroj kun la Q estas ĉiam sekvataj de indiko de la enhavo de la manuskripto plejofte kun la mallongigoj kutime uzataj en prisciencaj publikigaĵoj. La sigloj, tial, indikantaj la qumranaĵojn sin prezentas laŭ la jena |
||
==Scienca siglado de la qumranaj dokumentoj== |
|||
⚫ | La koncernaj grotoj en kiu estis trovitaj la rulaĵoj kaj pergamenoj estis numeritaj de 1 ĝis 11 kaŭ la kronologio de la malkovroj, kaj markitaj per litero Q (Qumran) por distingi la manuskriptojn trovitajn en unu loko el tiuj trovitaj en alia loko. Tiuj numeroj kun la Q estas ĉiam sekvataj de indiko de la enhavo de la manuskripto plejofte kun la mallongigoj kutime uzataj en prisciencaj publikigaĵoj. La sigloj, tial, indikantaj la qumranaĵojn sin prezentas laŭ la jena skemo: ''1QIs'', nome malkovraĵo en groto 1 entenanta tekston de Jesaja. Similaĵoj estas indikata per aldonaj literoj korne metitaj. |
||
1QIs<math>^{a}</math> kaj 1QIs<math>^{b}</math> |
1QIs<math>^{a}</math> kaj 1QIs<math>^{b}</math> |
||
== |
==Lingvo kaj datado== |
||
Kiel jam dirite, la plejparto de la manuskriptoj estas skribita en la hebrea lingvo, sed abundas ankaŭ tiuj en la aramea, tiam lingvo prefere uzata in Palestino kaj Sirio |
Kiel jam dirite, la plejparto de la manuskriptoj estas skribita en la hebrea lingvo, sed abundas ankaŭ tiuj en la aramea, tiam lingvo prefere uzata in Palestino kaj Sirio; ne mankas malmultaj tekstoj de la Malnova Testamento skribitaj greklingve, malkovritaj en la grotoj 4 kaj 7. |
||
La datiĝo de la manuskriptoj iras de la tria jarcento a.K. al unua p.K. Tiel respondas la metodo paleografia, t.e. per la individuigo de la formo kaj stilo ( |
La datiĝo de la manuskriptoj iras de la tria jarcento a.K. al unua p.K. Tiel respondas la metodo paleografia, t.e. per la individuigo de la formo kaj stilo (ŝanĝantaj laŭlonge de la jarcentoj) per kiuj la kopiistoj redaktis la skribaĵojn. Iuj manuskriptoj estis ekzamenitaj per la metodo de la karbono 14 aŭ de masspektomtrio |
||
Oni distingis tri periodajn formojn: |
Oni distingis tri periodajn formojn: |
||
* Antikva: 250-150 a.K., |
* Antikva: 250-150 a.K., |
||
* [[Asmonea]]: 150 – 30 a.K., |
* [[Asmonea]]: 150 – 30 a.K., |
||
* Heroda: 30 a.K. – 68/70 p.K. |
* Heroda: 30 a.K. – 68/70 p.K. |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
== |
==Ĉu bblioteko sekta?== |
||
Kvankam grandas la nombro de |
Kvankam grandas la nombro de temoj traktitaj en la manuskropta amaso, ties enhavo ĝenerale estas uniforma. Fakte, la dokumentoj inkludas nur religian literaturon, nome ili neniam indulgas la eksterreligian literaturon kaj tute mankas pripensadoj pure sciencaj kaj historiaj. La komponaĵoj plej odorantaj pri sciencemo estas la kalendaroj dum astronomiaĵoj, kiel ''4QBrontologion'', estas plenigitaj je religiaj celoj: evidente ili estis konceptitaj kaj skribitaj por liturgiaj motivoj aŭ por ordigi la religian vivon de komunumo. Vidu, konfirme de tio, ankaŭ la liston de la arboj en ''4QEnoch'' kaj temo de la cirkulado de la sango en ''4QD''. |
||
La kalendaro fiksas la [Pasko]n en malsamaj tagoj ol tiu de la jerusalema templo. Tio komprenigis la kialon de la |
La kalendaro fiksas la [Pasko]n en malsamaj tagoj ol tiu de la jerusalema templo. Tio komprenigis la kialon de la malsamaj manieroj fiksi la tagon de la [[paraskevo]] (la antaŭtago de la hebrea pasko) en la evangelioj: ili sekvas malsamajn kalendarojn. |
||
== |
==Origino de la qumranaj dokumentoj== |
||
La epitetoj kiujn la manuskriptoj distribuas al la membroj de la komununo ne allasas eblon identigi, almenaŭ |
La epitetoj kiujn la manuskriptoj distribuas al la membroj de la komununo ne allasas eblon identigi, almenaŭ en diversaj dokumentoj, la sekton inter tiuj jam konitaj. Multe oni diskutis pri la origino de la manuskriptoj: la plej komuna opibio restas tiu laŭ kiu la manuskriptoj estas la produkto de la hebrea sekto nomata [[Esenoj|esena]], setlanta najbare de Qumran: fakte koincidas diversaj cirkonstancoj kun la detaloj liveritaj de verkistoj kiel [[Jozefo Flavio]], [[Plinio la Maljuna]], [[Filo de Aleksandrio]], pri la sekto nomata esena. Tiel konkludas De Vaŭ, Sukenik, Dupont-Sommer, Yadin, Vermes, Milik, Cross, Soggin, Fitzmyer, Stegemann, Martinez, Moraldi, Riesner, Martone kaj aliaj. |
||
Ne mankas tamen diversaj alternativaj interpretoj, aŭ nur parte similaj aŭ tute malsimilaj. |
Ne mankas tamen diversaj alternativaj interpretoj, aŭ nur parte similaj aŭ tute malsimilaj. |
||
== |
==Manuskriptoj de Khirbet Mird== |
||
Trovitaj en Buqe‘a, 9 mejlojn sudeste de Jerusalemo, 6 mejlojn ueste de la Morta Maro. La loko iam estis asmonea fortikaĵo nomata Hyrcanion, poste igita monaĥejo |
Trovitaj en Buqe‘a, 9 mejlojn sudeste de Jerusalemo, 6 mejlojn ueste de la Morta Maro. La loko iam estis asmonea fortikaĵo nomata Hyrcanion, poste igita kristana monaĥejo iniciate de (492) [[Sankta Saba]]. El ties biblioteko devenas manuskriptoj (arabaj, grekaj, arameaj) elfositaj el la ruinaĵoj, bonŝance ne forigitaj de la detruantoj, kaj datitaj de la 6-a ĝis la 9-a. |
||
== |
==Manuskriptoj de Murabba‘at== |
||
Metitaj al lumo el 5 grotoj situantaj 15 mejlojn sudueste de jerusalemo, 12 mejlojn sude de |
Metitaj al lumo el 5 grotoj situantaj 15 mejlojn sudueste de jerusalemo, 12 mejlojn sude de Qumrano kaj 10 mejojn norde de [[Engedi]]. Beduenoj komencis komerci manuskriptojn en 1951, sed tuj arkeologoj alkuris por fosi. Nur tri grotoj ankoraŭ konservabis spurojn de setloj, okazaj aŭ kontunuaj, de la kankolika al la araba epoko. Ili estis certe utiligitaj dum la juda ribelo de 130-135 far [[Simon bar Kokhba]]. Estis trovitaj fragmentoj de leteroj kaj de libroj de bibliaj profetoj. |
||
== |
==Manuskriptoj de Masada== |
||
Malkovritaj sude de la Morta Maro, en tiu kiu estis fortreso de |
Malkovritaj sude de la Morta Maro, en tiu kiu estis fortreso de [[Makabeoj]] kaj de Herodo kaj poste romia, sed aŭdace okupita de la zelotoj en la 66 p. K., kaj fine reokupita de la romia armeo. |
||
En ĝi estis trovitaj diversaj manuskriptoj: |
En ĝi estis trovitaj diversaj manuskriptoj: |
||
* ostrakon aramea, |
* ostrakon aramea, |
||
* rulaĵo kun la psalmoj 81-85, |
* rulaĵo kun la psalmoj 81-85, |
||
* kopio de |
* kopio de la libro de Siraĥ |
||
* kopio de la liturgio de la Sabato de Qumran. (Tio konfirmas la informon de Jozefo Flavio laŭ kiu partoprenis en la kontraŭromia ribelo ankaŭ membroj qumranaj. |
* kopio de la liturgio de la Sabato de Qumran. (Tio konfirmas la informon de Jozefo Flavio laŭ kiu partoprenis en la kontraŭromia ribelo ankaŭ membroj qumranaj. |
||
⚫ | |||
. |
|||
=== Kunfandinda === |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | La unuajn manuskriptojn trovis beduena paŝtista junulo en Hirbet Kumrán, [[1947]]. Oni trovis en 11 kavernoj ĉe |
||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
== Referencoj == |
== Referencoj == |
||
Linio 178: | Linio 185: | ||
| version = |
| version = |
||
| pages = |
| pages = |
||
| publisher = |
| publisher = Qumrano and the History of the Biblical Text (ed. FM Cross and S. Talmon; Cambridge, MA, 1975) |
||
| date = 1976 |
| date = 1976 |
||
| doi = |
| doi = |
Kiel registrite je 08:16, 15 apr. 2010
La manuskriptoj de la Morta Maro aŭ rulaĵoj de Qumrano estas amplekso de manuskriptoj, papirusaj kaj ledaj kaj kupraj kaj, precipe, pergamenaj, malkovritaj en kavernoj najbare de la Morta Maro. Ilin konstituas diversaj kunaĵoj de tekstoj; kaj formas tiun kunaĵon ĉirkaŭ 900 dokumentaj tekstoj de la hebrea Biblio, malkovritaj de 1947 al 1956 en la dekunu grotoj ene kaj ĉirkaŭe de Uadi Qumrano najbare de la ruinaĵoj de la Qumrana setlejo, sur la bordoj de la okcidenta flanko de la Morta Maro. Ĉi tie sub la sama titolo estas ĝenerale indikataj ankaŭ aliaj manuskriptoj malkovritaj najbare de la samaj lokoj.
Historio de la malkovro
La malkovro estas unu el la plej gravaj eventoj de la moderna historio kaj precipe por la bibliaj scienco. La rulaĵoj enhavas la plej malnovajn bibliajn tekstojn, kiuj pruvas ankaŭ, ke la hebrea Biblio jam elformiĝis ĝis 70 p.K..
Oni trovis la dokumentojn en kvin gravaj lokoj de Judeo: en Hirbet Kumrán, Vádi al-Muraba, Nahal Hever (Vádi Khabra) kaj Nahal Ceélim (Vádi Szeijál), Vádi Dálije kaj Masada. En tiu artikolo la rigardo etendiĝas, kvankam supraĵe, ankaŭ tiuj similaj objektoj.
La unuajn manuskriptojn trovis beduena paŝtista junulo en Hirbet Kumrán, 1947. Oni trovis en 11 kavernoj ĉe Qumrano multajn manuskriptojn, pri kiuj oni supozas, ke ili estis parto de libraro de esenoj, juda fundalisma komunumo. La esena sekto agadis inter la 2-a jc. aK. kaj 68 p.K. Laŭ kelkaj sciencistoj, la verkojn kaŝis judoj dum la kontraŭromia ribelo (67–73 p.K.). Plimulto de la manuskriptoj estiĝis en la 1-a jc. (a.K. kaj p.K. ĝis 68).
Plej bone konserviĝis la manuskriptoj el la unua kaverno de Qumrano (skribrulaĵo de Jesaja, la regularo de la komunumo, Batalo de filoj de la lumo kontraŭ filoj de la mallumo (Batala skribrulaĵo), adoraj psalmoj (Hadajo), Habakuk-komentario kaj sep pluaj rulaĵoj.
En la 2-a kaverno oni trovis fragmentojn, en la 3-a trovis kupran rulaĵon listigantan la templajn trezorojn kaj ties kaŝejojn. La verkojn de la esena komunumo kaŝis la 4-a kaverno (400 manuskriptoj el la Malnova Testamento).
Oni trovis en la 11-a kaverno ankaŭ apokrifajn manuskriptojn, nekonatajn psalmojn. Verŝajne tie kaŝiĝis la Templa rulaĵo, aĉetita en 1967 ĉe la beduenoj, (tiu skizas la konstruplanojn de la ideala jerusalema templo).
Vádi al-Muraba troviĝas je 18 km de Qumrano (sude) kaj oni trovis tie verkojn, kiujn kaŝis rifuĝintoj de armeanoj de Bar Kochba (post 135 p.K). Oni trovis du leterojn de Bar Kochba, fragmentojn el la Biblio kaj jurajn dokumentojn en la hebrea, aramea kaj greka.
La tria kaŝejo estis malkovrita en 1952, kiam paŝtistoj prezentis grekan traduko de la minoraj profetoj el la 1-a jc. p.K. Oni ankaŭ prezentis leteroj de Bar Kochba kaj jurajn dokumentojn el la epoko. Similajn dokumentojn oni trovis ĉe la 4-a trovejo.
La 5-a trovejo estas Masada. Oni trovis tie libron de la Predikanto dateblan je 75 a.K. en la hebrea lingvo kaj aliajn bibliajn kaj judajn tekstojn.
Ĝis 1991, nur la judaj esploristoj rajtis analizi la tekstojn, tiam la monopolo rompiĝis
La tekstoj famas pro la granda religia kaj historia signifo, ĉar ili entenas iujn el la unikaj kopioj preterrestantaj, ĝis nun konitaj, de bibliaj dokumentoj produktitaj antaŭ la 100 a.K., kaj konservas la atestojn de la finiĝo de la malfrua judaismo de la Dua Templo. Ili estas skribitaj en la hebrea kaj aramea kaj greka lingvoj, plejparte sur papiruso, sed ankaŭ sur pergamena krom sur ledo kaj kupro. [1]. Tiuj manuskriptoj kiuj datas inter 150 a. K. kaj 70 p. K. [2] . La rulaĵoj estas kutime asociitaj al la hebrea grupo dirata Esena.
Kutime studuloj dividas la marmortajn dokumentojn laŭ tri grupoj:
1) bibliaj manuskriptoj (kopiaĵoj de la biblio) kiuj konstituas la 40% de la rulaĵoj ĝis nun decifritaj;
2) manuskriptoj "apokrifaj" dirataj ankaŭ "pseŭdepigrafaj"; manuskriptoj ne kanonaj laŭ la hebrea biblio, kiel la Libro de Ĥanoĥ, la Libro de la Jubilejoj, la Libro de Tobia, de Siraĥ kaj Psalmoj kaj aliaĵo nun survoje de la analizo por esti katalogita: tiu ĉi grupo tuŝas la 30%on;
3)dokumentoj de la sekta grupo antaŭe tute ne konita, kiuj priskribas la normojn kaj la krederojn de aparta grupo aŭ grupoj ene de la plejmulto hebrea, kiel la Regulo de Milito, hebrelingva komento (hebree פשר, pesher) pri la Libro de Ĥabakuk, kaj la Regulo de la Benoj kiuj kune konstituas 30& de la rulaĵoj.[3]
Ĝis 1968 la plejparto de la pergamenaj kaj papirusaj fragmentoj estis gardataj en la Muzeo Rockefeller (jam konata kiel Arkeologia Muzeo de Palestino, en Jerusalemo). Post la sestaga milito, tiuj dokumentaroj estis translokitaj al la Sanktejo de la Libro, ĉe la Muzeo de Israelio, kiu ankaŭ nun el tiuj konservas multajn, dum aliaj plutroviĝas en la Orienta Instituto de la Universitato de Ĉikago, en la teologia seminario de Princeton, ĉe Azusa Pacific University, kaj ĉe privataj kolektoj
.
Graveco de la manuskriptoj de Qumran
Ili utilas por la historio de tiu hebrea epoko kaj aparte por la ĉeesto de samaj pensadoj kaj konceptoj en la kristana literaturo (tio konstateblas en la evnagelo de Johano kaj en la apokalipsaj temoj). Tiu graveco dependas ankaŭ, interalie, el la fakto, ke unufoje oni povas meti okulojn sur gamon de religiaj kompilaĵoj atingintaj nìapoken rekte, do absolute senaj je postaj interferoj. Konsiderinde, ke la dokumentoj konserviĝis marĝene de la konvencia vivo, ili povis niaepokon atingis sencenzuraj striktigoj. Fakte la hebrea cenzuro iam aboliciis la religian literaturon kiu translimis la rabenan ortodoksion. Laŭ jarcentoj, en la kristana literaturo iuj elementoj de tiuj verkoj suferis variaĵojn.
Plua graveco revstas tiuj dokuemtoj pro la nesperita eblo kompari la aktualajn bibliojn kun la smabialij tekstoj de la antikaj biblioj.
Komparo de la nunaj biblioj kun la qumranaj tekstoj
La rimarkindeco de la rulaĵoj rilatas ankaŭ al ekdotiko [1]. Antaŭ la malkovro de tiu rulaĵoj kaj pergamenoj, la plej antikvaj bibliaj manuskriptoj hebreaj datiĝis je la naŭa jarcento (masoreta teksto) inter kiuj alkalukiĝas la Codex Leningradensis [2]. Nun oni povas legi samtekstojn datiĝantajn je la dua jarcento antaŭ Kristo. Antaŭ la dudeka jarcento la plej antikvaj tekstoj de la Malnova Testamento estis tiuj de Codex Vaticanus kaj Codex Sinaiticus de la duono de la kvara jarcento, kaj de aliaj fragmentoj. Studuloj nun trovas, ke la du tekstoj, tiu qumrana kaj tiu masoreta kaj tiuj kristanaj, malmulte distanciĝas inter si. Interese estus la komparo kun la antikvaj grekaj kaj latinaj tradukaĵoj.
Scienca siglado de la qumranaj dokumentoj
La koncernaj grotoj en kiu estis trovitaj la rulaĵoj kaj pergamenoj estis numeritaj de 1 ĝis 11 kaŭ la kronologio de la malkovroj, kaj markitaj per litero Q (Qumran) por distingi la manuskriptojn trovitajn en unu loko el tiuj trovitaj en alia loko. Tiuj numeroj kun la Q estas ĉiam sekvataj de indiko de la enhavo de la manuskripto plejofte kun la mallongigoj kutime uzataj en prisciencaj publikigaĵoj. La sigloj, tial, indikantaj la qumranaĵojn sin prezentas laŭ la jena skemo: 1QIs, nome malkovraĵo en groto 1 entenanta tekston de Jesaja. Similaĵoj estas indikata per aldonaj literoj korne metitaj. 1QIs kaj 1QIs
Lingvo kaj datado
Kiel jam dirite, la plejparto de la manuskriptoj estas skribita en la hebrea lingvo, sed abundas ankaŭ tiuj en la aramea, tiam lingvo prefere uzata in Palestino kaj Sirio; ne mankas malmultaj tekstoj de la Malnova Testamento skribitaj greklingve, malkovritaj en la grotoj 4 kaj 7.
La datiĝo de la manuskriptoj iras de la tria jarcento a.K. al unua p.K. Tiel respondas la metodo paleografia, t.e. per la individuigo de la formo kaj stilo (ŝanĝantaj laŭlonge de la jarcentoj) per kiuj la kopiistoj redaktis la skribaĵojn. Iuj manuskriptoj estis ekzamenitaj per la metodo de la karbono 14 aŭ de masspektomtrio Oni distingis tri periodajn formojn:
- Antikva: 250-150 a.K.,
- Asmonea: 150 – 30 a.K.,
- Heroda: 30 a.K. – 68/70 p.K.
Tamen la datado per la mas-spektrogramo rezultigis ankaŭ datojn pli antikvajn por iuj fragmentoj: por Q534, mezvalore de 388 antaŭ Kristo; por 4Q365, 339 antaŭ Kristo.
Ĉu bblioteko sekta?
Kvankam grandas la nombro de temoj traktitaj en la manuskropta amaso, ties enhavo ĝenerale estas uniforma. Fakte, la dokumentoj inkludas nur religian literaturon, nome ili neniam indulgas la eksterreligian literaturon kaj tute mankas pripensadoj pure sciencaj kaj historiaj. La komponaĵoj plej odorantaj pri sciencemo estas la kalendaroj dum astronomiaĵoj, kiel 4QBrontologion, estas plenigitaj je religiaj celoj: evidente ili estis konceptitaj kaj skribitaj por liturgiaj motivoj aŭ por ordigi la religian vivon de komunumo. Vidu, konfirme de tio, ankaŭ la liston de la arboj en 4QEnoch kaj temo de la cirkulado de la sango en 4QD.
La kalendaro fiksas la [Pasko]n en malsamaj tagoj ol tiu de la jerusalema templo. Tio komprenigis la kialon de la malsamaj manieroj fiksi la tagon de la paraskevo (la antaŭtago de la hebrea pasko) en la evangelioj: ili sekvas malsamajn kalendarojn.
Origino de la qumranaj dokumentoj
La epitetoj kiujn la manuskriptoj distribuas al la membroj de la komununo ne allasas eblon identigi, almenaŭ en diversaj dokumentoj, la sekton inter tiuj jam konitaj. Multe oni diskutis pri la origino de la manuskriptoj: la plej komuna opibio restas tiu laŭ kiu la manuskriptoj estas la produkto de la hebrea sekto nomata esena, setlanta najbare de Qumran: fakte koincidas diversaj cirkonstancoj kun la detaloj liveritaj de verkistoj kiel Jozefo Flavio, Plinio la Maljuna, Filo de Aleksandrio, pri la sekto nomata esena. Tiel konkludas De Vaŭ, Sukenik, Dupont-Sommer, Yadin, Vermes, Milik, Cross, Soggin, Fitzmyer, Stegemann, Martinez, Moraldi, Riesner, Martone kaj aliaj.
Ne mankas tamen diversaj alternativaj interpretoj, aŭ nur parte similaj aŭ tute malsimilaj.
Manuskriptoj de Khirbet Mird
Trovitaj en Buqe‘a, 9 mejlojn sudeste de Jerusalemo, 6 mejlojn ueste de la Morta Maro. La loko iam estis asmonea fortikaĵo nomata Hyrcanion, poste igita kristana monaĥejo iniciate de (492) Sankta Saba. El ties biblioteko devenas manuskriptoj (arabaj, grekaj, arameaj) elfositaj el la ruinaĵoj, bonŝance ne forigitaj de la detruantoj, kaj datitaj de la 6-a ĝis la 9-a.
Manuskriptoj de Murabba‘at
Metitaj al lumo el 5 grotoj situantaj 15 mejlojn sudueste de jerusalemo, 12 mejlojn sude de Qumrano kaj 10 mejojn norde de Engedi. Beduenoj komencis komerci manuskriptojn en 1951, sed tuj arkeologoj alkuris por fosi. Nur tri grotoj ankoraŭ konservabis spurojn de setloj, okazaj aŭ kontunuaj, de la kankolika al la araba epoko. Ili estis certe utiligitaj dum la juda ribelo de 130-135 far Simon bar Kokhba. Estis trovitaj fragmentoj de leteroj kaj de libroj de bibliaj profetoj.
Manuskriptoj de Masada
Malkovritaj sude de la Morta Maro, en tiu kiu estis fortreso de Makabeoj kaj de Herodo kaj poste romia, sed aŭdace okupita de la zelotoj en la 66 p. K., kaj fine reokupita de la romia armeo.
En ĝi estis trovitaj diversaj manuskriptoj:
- ostrakon aramea,
- rulaĵo kun la psalmoj 81-85,
- kopio de la libro de Siraĥ
- kopio de la liturgio de la Sabato de Qumran. (Tio konfirmas la informon de Jozefo Flavio laŭ kiu partoprenis en la kontraŭromia ribelo ankaŭ membroj qumranaj.
.
Referencoj
- ↑ From papyrus to cyberspace The Guardian August 27, 2008.
- ↑ Bruce, F. F.. "The Last Thirty Years". Story of the Bible. ed. Frederic G. Kenyon Retrieved June 19, 2007
- ↑ Abegg, Jr., Martin, Peter Flint, and Eugene Ulrich, The Dead Sea Scrolls Bible: The Oldest Known Bible Translated for the First Time into English, San Francisco: Harper, 2002
Bibliografio
- A. Grohmann, Arabic Papyri from Hirbet el-Mird, Louvain 1963.
- P. Benoit, J.T. Milik, R. De Vaŭ, Les grottes de Murabba‘at (DJD 2), Oxford 1961; J.M. Allegro, I rotoli del Mar Morto, Firenze 1958, 193-204.
- Y. Yadin, Bar-Kokhba: The Rediscovery of the Legendary Hero of the Second Jewish Revolt against Rome, London 1971.
- Y. Yadin, The Finds from the Bar Kochba Period in the Cave of the Letters, Jerusalem 1963.
- J Starky e J.T. Milik (RB 61 (1954) 161-168, 182-190; Biblica 38 (1957) 245-268.
- E. Tov (R.A. Kraft), The Greek Minor Prophets Scroll from Nahal Hever (8HevXIIgr), (DJD 8. The Seiyâl Collection I) Oxford 1990.
- D. Barthelemy, Les devanciers d’Aquila: Première publication intégrale du texte des fragments du Dodécaprophéton trouvés dans le Désert de Juda, précedée d’une étude sur les traductions et recensions grecques de la Bible réalisées au premier siècle de notre ère sous l’influence du rabbinat palestinien, Leiden 1963.
- Jucci, Elio (1995). “I manoscritti ebraici di Qumran: A che punto siamo?” (pdf), p. 243–273. Alirita 27-01-2007..
- A. J. Timothy Jull, Douglas J. Donahue, Magen Broshi, Emanuel Tov (1995). “Radiocarbon Dating of Scrolls and Linen Fragments from the Judean Desert” (pdf), p. 11–19. doi:10.1.1.17.3507. Alirita 27-01-2007..
- Florentino Garcia Mertinez (1987). “Origenes del movimento esenio y origenes qumranicos. Pistas para una solucion”, p. 527–556.
- Talmon (1976). “The Textual Study of the Bible— A New Outlook”.
Voĉoj kunligitaj
Skribrulaĵoj de la Morta Maro
Eksteraj ligiloj
greke Documenti sui rotoli del Mar Morto (Antiquitas) greke [3], Ancient Hebrew Research Center, komparo inter la rulaĵoj de la Morta Maro kaj la masireta versio. (angle)