Bugenvilo
 | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bougainvillea spectabilis
| ||||||||
| Biologia klasado | ||||||||
| ||||||||
| Bougainvillea Comm. ex Juss., 1789[1] | ||||||||
Specioj
| ||||||||
|
Elekto de kelkaj specioj: | ||||||||
Sinonimoj[1]
| ||||||||
|
Tricycla Cav. | ||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||
Bugenvilo[2] (Bougainvillea) estas grimpanta arbo el Brazilo, kiuj ricevis sian nomon laŭ sia malkovranto Louis Antoine de Bougainville. Li trovis la planton ĉ. 1760 kaj ĝi alvenis Eŭropon post 100 jaroj. Ĉar la floro estas varmoŝatanta, ĝi disvastiĝis en Sud-Eŭropo kie ĝi oftas en la sudaj balkonoj, fenestroj.
La floroj formas triope infloreskon, la brakteoj pompas en diversaj koloroj kaj preskaŭ tute kovras la florojn.
Plej konataj specioj estas por ĉambro: la Bougainvillea glabra kaj por ekstero: la Bougainvillea spectabilis.
La ĉambra planto bezonas de septembro ĝis februaro helecon kaj temperaturon de 8-10 C. En februaro oni devas transplanti la planton en malgrandan ujon. Oni povas aldoni gruzojn al la grundo kaj devas tranĉi je 5–6 cm (ĉef-ŝoso) kaj je 1 folio (flankŝosoj). Ĉe longaj ŝosoj aperas branĉodornoj. En aprilo oni devas meti la planton en la fina loko, kie ĝin trafas sufiĉo da lumo (ekz. teraso, balkono).
Ĝi vivas en vintra ĝardeno 20-30 jarojn, en ĉambro 5 jarojn. Ĝi estas propagebla per stikaĵoj.
Priskribo[redakti | redakti fonton]
La grimpspecioj kreskas ie ajn de 1 ĝis 12 metrojn (3 ĝis 39 ft) altaj, kirlante super aliaj plantoj kun siaj akraj dornoj. Ili estas ĉiamverdaj kie pluvoj okazas la tutan jaron, aŭ deciduaj se estas seka sezono. La folioj estas alternaj, simplaj ovo-akuminataj, 4–13 cm longaj kaj 2–6 cm larĝaj. La vera floro de la planto estas malgranda kaj ĝenerale blanka, sed ĉiu aro de tri floroj estas ĉirkaŭita de tri aŭ ses brakteoj kun la helaj koloroj asociitaj kun la planto, inkluzive rozkoloran, magentan, purpuran, ruĝan, oranĝan, blankan aŭ flavan. Bougainvillea glabra estas iam nomata "papera floro" ĉar ĝiaj brakteoj estas maldikaj kaj paperecaj. La frukto estas mallarĝa kvin-loba akeno.
Historio[redakti | redakti fonton]
La unua eŭropano kiu priskribis ĉi tiujn plantojn estis Philibert Commerçon, botanikisto akompananta francan mararmean admiralon Louis Antoine de Bougainville dum sia ĉirkaŭvojaĝo de la Tero, kaj unue eldonita de Antoine Laurent de Jussieu en 1789.[3] Eblas, ke la unua eŭropano, kiu observis ĉi tiujn plantojn, estis Jeanne Baret, la amantino kaj helpanto de Commerçon, kiu estis sperta pri botaniko. Ĉar ŝi ne rajtis surŝipiĝi kiel virino, ŝi alivestis sin kiel viro por fari la vojaĝon (kaj tiel fariĝis la unua virino, kiu ĉirkaŭnavigis la terglobon).[4]
Dudek jarojn post la priskribo de Commerçon, ĝi unue estis publikigita kiel "Buginvillæa" en Genera Plantarum fare de A. L. de Jussieu en 1789.[5] La genro poste literumiĝis plurmaniere ĝis ĝi estis finfine establita kiel "Bougainvillea" en la Indekso Kewensis en la 1930-aj jaroj. Origine B. spectabilis kaj B. glabra estis ne apartaj plantoj ĝis meze de la 1980-aj jaroj kiam botanikistoj klasifikis ilin kiel apartajn speciojn. En la frua 19-a jarcento, tiuj du specioj estis la unuaj enkondukitaj en Eŭropon, kaj baldaŭ, arbokulturejoj en Francio kaj Britio vendis ĉi tiujn specojn en Aŭstralio kaj tra siaj iamaj kolonioj. Dume, 'Kew Ĝardenoj' disdonis plantojn, kiujn ĝi disvastigis al britaj kolonioj tra la mondo. Baldaŭ poste, purpura specimeno en Cartagena, Kolombio estis aldonita al la genraj priskriboj. Origine opiniita esti distinga specio, ĝi ricevis la nomon B. buttiana honore al la eŭropano, kiu unue renkontis ĝin. Tamen postaj studoj klasifikis ĝin kiel naturan hibridon de diversaj B. glabra kaj eble B. peruviana - "loka rozkolora buganvilo" el Peruo. Naturaj hibridoj baldaŭ troviĝis oftaj okazintaĵoj tra la tuta mondo. Ekzemple, ĉirkaŭ la 1930-aj jaroj, kiam la tri specioj kreskis kune, multaj hibridaj krucoj estis produktitaj preskaŭ spontane en Orienta Afriko, Barato, Kanarioj, Aŭstralio, Nordameriko kaj Filipinoj.
Kultivado kaj uzoj[redakti | redakti fonton]
Bugenviloj estas popularaj ornamaj plantoj en plej multaj lokoj kun varmaj klimatoj, kiel Florido kaj Suda Karolino,[6] kaj trans la Mediteranea Baseno.
Kvankam ĝi estas frosto-sentema kaj fortika en USDA-Rezistaj Zonoj 9b kaj 10, bugenvilo povas esti uzata kiel potplanto aŭ pendanta korbo en pli malvarmaj klimatoj. En la pejzaĝo, ĝi estas bonegan varman sezonan planton, kaj ĝia sekeco eltenas ĝin ideala por varmaj klimatoj dum la tuta jaro. Ĝia alta saleltenivo igas ĝin natura elekto por koloro en marbordaj regionoj. Ĝi povas esti pritondita al normo, sed ankaŭ kreskas laŭ barilaj linioj, sur muroj, en ujoj kaj pendantaj korboj, kaj kiel heĝo aŭ sola elstara planto. Ĝiaj longaj arkemaj dornaj branĉoj portas korformajn foliojn kaj amasojn de paperecaj-brakteoj en blanka, roza, oranĝa, purpura kaj burgonja vina koloroj. Multaj kulturvarioj, inkluzive de dufloraj kaj diverskoloraj, estas have
Multaj el la hodiaŭa bugenvilo estas la rezulto de krucbredado inter nur tri el la dek ok sudamerikaj specioj agnoskitaj de botanikistoj. Nuntempe ekzistas pli ol 300 specoj de bugenviloj ĉirkaŭ la mondo. Ĉar multaj el la hibridoj estis krucitaj dum pluraj generacioj, estas malfacile identigi iliajn respektivajn originojn. Naturaj mutacioj ŝajnas okazi spontane tra la mondo; kie ajn multaj plantoj estas produktataj, burĝonmutacioj okazos. Ĉi tio kondukis al multaj nomoj por la sama kulturvario (aŭ vario) kaj aldonis la konfuzon pri la nomoj de buganvilaj kulturvarioj.
La kreskorapideco de bugenvilo varias de malrapida al rapida, depende de la vario. Ili emas flori tutjare en ekvatoraj regionoj. Aliloke, ili estas laŭsezonaj, kun floraj cikloj tipe kvar ĝis ses semajnojn. Bugenviloj kreskas plej bone en seka grundo, en tre brila plena suno kaj kun ofta sterkado; sed ili postulas malmultan akvon post kiam establitaj, kaj fakte ne floros se tro akvumas. Ili povas esti facile disvastigitaj per stikaĵoj.[7]
Bugenvilo ankaŭ estas tre alloga genro por bonsajaj entuziasmuloj, pro ilia facileco de trejnado kaj ilia radia florado dum la printempo.[8] Ili povas esti konservataj kiel endomaj plantoj en mezvarmaj regionoj kaj konservitaj malgrandaj per bonsajaj teknikoj.
B. × buttiana estas ĝardena hibrido de B. glabra kaj B. peruviana. Ĝi produktis multajn ĝardenajn kulturvariojn.
La kulturvarioj "San Diego Red"[9] kaj "Mary Palmer's Enchantment"[10] gajnis la Premion de Ĝardena Merito de la Reĝa Hortikultura Societo. Bugenviloj estas relative senplagaj plantoj, sed ili povas esti sentemaj al raŭpoj, helikoj kaj afidoj. La larvoj de iuj specioj de Lepidoptera ankaŭ uzas ilin kiel nutraĵajn plantojn, ekzemple la giganta leoparda moteo (Hypercompe scribonia).
Simboleco kaj nomenklaturo[redakti | redakti fonton]
Diversaj specioj de Bugenviloj estas la oficialaj floroj de Gvamo (kie ĝi estas konata kiel la Puti Tai Nobiu);[11] Lienchiang kaj Pingtung Counties en Tajvano; Ipoh, Malajzio;[12] la urboj Tagbilaran, Filipinoj; Camarillo, Kalifornio; Laguna Niguel, Kalifornio; San Clemente, Kalifornio; la urboj Guangzhou, Shenzhen, Huizhou, Zhuhai kaj Jiangmen en la provinco Guangdong, Ĉinio; Ŝiamen, Fuĵian kaj Naho, Okinavo. Estas ankaŭ la nacia floro en Grenado.
Apartenanta al Sudameriko, bugenviloj portas plurajn nomojn en la malsamaj regionoj kie ili ĉeestas. Krom Rioplata hispana santa-rita, kolumbia hispana veranera, perua papelillo, ĝi povas esti diverse nomata primavera, três-marias, sempre-lustrosa, santa-rita, ceboleiro, roseiro, roseta, riso, pataguinha, pau-de-roseira kaj flor-de-papel en la brazila portugala. Tamen, buganvília [buɡɐ̃ˈviʎ̟ɐ] en la portugala kaj buganvilia [buɣamˈbilja] en la hispana estas la plej oftaj nomoj akceptitaj de homoj de la regionoj kie tiuj lingvoj estas parolataj sed ĝi estas enkondukita planto.
Tokseco[redakti | redakti fonton]
La suko de bugenvilo povas kaŭzi seriozajn haŭtajn erupciojn, simile al specioj de Toxicodendro.[13]
Taksonomio kaj filogenio[redakti | redakti fonton]
Aiktuale en 2010, Bougainvillea estas ĝenerale metita en la Bougainvilleeae-subtribon (enhavantan 3 genrojn) de la Nyctaginaceae tribo kie Pisonieae estas fratina subtribo (enhavanta 4 genrojn):
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Specioj[redakti | redakti fonton]
Laŭ la katalogo de vivaĵoj, estas 16 specioj de Bougainvillea.[14]
- Bougainvillea berberidifolia Heimerl
- Bougainvillea campanulata Heimerl
- Bougainvillea glabra Choisy[15]
- Bougainvillea herzogiana Heimerl
- Bougainvillea infesta Griseb.
- Bougainvillea lehmanniana Heimerl
- Bougainvillea malmeana Heimerl
- Bougainvillea modesta Heimerl
- Bougainvillea pachyphylla Heimerl ex Standl.
- Bougainvillea peruviana Humb. & Bonpl.
- Bougainvillea praecox Griseb.
- Bougainvillea spectabilis W[15]
- Bougainvillea spinosa (Cav.) Heimerl
- Bougainvillea stipitata Griseb.
- Bougainvillea trollii Heimerl
- Bougainvillea × buttiana Holttum & Standl. (B. glabra × B. peruviana)[15]
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ 1,0 1,1 Genus: Bougainvillea Comm. ex Juss.. Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture (2010-07-07). Alirita 2010-12-14.
- ↑ Laŭ NPIV
- ↑ Bougainvillea Comm. ex Juss.. Tropicos. Missouri Botanical Garden.[rompita ligilo]
- ↑ Ridley, Glynis. A Female Explorer Discovered On The High Seas. All Things Considered. National Public Radio (NPR). Alirita 19-a de februaro 2012.
- ↑ Jussieu, A.L. de. Genera Plantarum
- ↑ TIME. (1982) The Concord Desk Encyclopedia. Concord Reference Books, p. 185. ISBN 0-940994-01-1.
- ↑ Parsons. Growing Bougainvilleas.
- ↑ BonsaiDojo Species Guide - Bougainvillea Bonsai Tree
- ↑ Bougainvillea 'San Diego Red'. RHS. Alirita 2020-04-12.
- ↑ Bougainvillea 'Mary Palmer's Enchantment'. RHS. Alirita 2020-04-12.
- ↑ Kobayashi, Kent D.; James McConnell; John Griffis (October 2007). Bougainvillea. Cooperative Extension Service, University of Hawaiʻi at Mānoa. http://www.ctahr.hawaii.edu/oc/freepubs/pdf/OF-38.pdf.
- ↑ Welcome to Ipoh - The Bougainvillea City. Passage to Kinta District. Arkivita el la originalo je 2011-07-21. Alirita 2010-12-14. Arkivigite je 2011-07-21 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Washington State Department of Labor and Industries. Reactions in the Skin Caused by Plants. Safety & Health Assessment & Research for Prevention Report: 63-8-2001 August 2001. Arkivigite je 2014-11-27 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Roskov Y., Ower G., Orrell T., Nicolson D., Bailly N., Kirk P.M., Bourgoin T., DeWalt R.E., Decock W., van Nieukerken E.J., Penev L. (eds.) (2020). Species 2000 & ITIS Catalogue of Life, 2020-12-01. Digital resource at www.catalogueoflife.org. Species 2000: Naturalis, Leiden, the Netherlands. ISSN 2405-8858.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 GRIN Species Records of Bougainvillea. Germplasm Resources Information Network. United States Department of Agriculture. Arkivita el la originalo je 2009-01-20. Alirita 2010-12-14.
Eksteraj ligiloj kaj noto[redakti | redakti fonton]
- Knox, Gary W. and Black, Robert J. "Salt Tolerance of Landscape Plants for South Florida" University of Florida/IFAS Extension. Reviewed March 2000.
- Simon, Eric. (2005) Brighten Up Your Life With Bougainvillea!. Bougainvillea Flowers International. ISBN 978-983-41883-0-6.
- Schoelhorn, Richard; Erin Alavrez. Warm Climate Production Guidelines for Bougainvillea. University of Florida/IFAS Extension (2002-10-01). Arkivita el la originalo je 2013-10-08. Alirita 2021-02-13.
- En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Bougainvillea en la angla Vikipedio.