Kazaĥa Ĥanlando
| Kazaĥa Ĥanlando | |||||||||||||
Plena origina nomo: | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||
|
| |||||||||||||
| historia lando • ĥanlando • Hordo | |||||||||||||
Geografio
| |||||||||||||
| Ĉefurbo: | |||||||||||||
| Loĝantaro | |||||||||||||
Kvanto de loĝantoj:
|
2 500 000
| ||||||||||||
Nacia konsisto:
|
|||||||||||||
| Ŝtat-strukturo | |||||||||||||
Estiĝo:
|
1465 (apartiĝis disde la Ora Hordo)
| ||||||||||||
Pereo:
|
1847
| ||||||||||||
| |||||||||||||
Kazaĥa Ĥanlando (kazaĥe Қазақ хандығы) — estis federacio de nomadecaj triboj de kazaĥoj en Mezazio, kaj aperis kiel rezulto de la disfalo de la Ora Hordo en 1465 kaj la Uzbeka Ĥanlando en 1468.
Sub Kasim-ĥano, Ĥak-Nazar, Tauekel kaj Yesim, la ĥanlando atingis sian pinton.[1]
Dum la 19-a jarcento ĝi estis iom post iom dussolvata de la rusia caro. Inter 1917 kaj 1920 sur ĝia teritorio ekzistis la aŭtonoma kazaĥa ŝtato Alaŝ Orda.
Historio[redakti | redakti fonton]
En 1227, la Blanka Hordo (Ulus de Orda-Ežen) aperis sur la teritorio de Cumanio kiel parto de la Ora Hordo. Post disiĝo de la Ora Hordo en 1361, ĝi iĝis sendependa ŝtato. Sed post la morto de Barak Ĥano en 1428, la Blanka Hordo disiĝis en la Uzbekan Ĥanlandon kaj la Nogajan Hordon. La restanta tero estis disigita inter Mustafa Ĥano en la sudo kaj Mohamedo Ĥano en la nordo.[2]
Ĥanatformacio[redakti | redakti fonton]
Estinte al potenco en la Uzbeka Ĥanlando, Abulhair Ĥano komencis trakti politikon de reformo kaj centraligo de potenco. Malkontenta kun lia malmola politiko, parto de la triboj gviditaj fare de la sultanoj Žanibek Ĥano kaj Kerej estis devigitaj migri al okcidenta Mogolistan, kies reganto, Esen-Buga, vidis la kazaĥojn kiel kontraŭpezilo al Abulkhair. Post la morto de Esen-Buga en 1462, la pozicioj de Kerej kaj Žanibek fortiĝis.[3]
Administra divido[redakti | redakti fonton]
Grandaj administraj unuoj estis ulusoj-aimagoj regata de sultanoj — posteuloj de Ĝingis-Ĥano. Laŭ aliaj fontoj, en la unua duono de la 16-a jarcento ekzistis 3-4 uluso-aimagoj. Ene de tiuj unuoj, la sultanoj havis la aŭtoritaton ne nur plenumi la volon de la reganto de la ĥanlando, sed ankaŭ estis plenrajtaj posedantoj de tiuj teritorioj, organizante la politikan kaj sociekonomikan vivon de socio. La tuta loĝantaro de la ulus-aimak estis subjektoj de la Kazaĥa Ĥano, estis submetita al impostoj kaj ĉiaj impostoj, kaj la vira duono estis respondeca por militservo. Sultanoj respondecis al la ĥano pri la konduto de ŝtataferoj. Ĉiuj ulus-aimag'oj estis dividitaj en multajn tribajn kaj tribajn partojn, la plej malgranda administra unuo estis aul. En ĉiu el la partoj, administrado estis farita per la loka aristokrataro (bekoj, bejoj, bajoj-skipestroj). Ili, siavice, raportis al la reganto de la uluso-aimago.[4]
Religio[redakti | redakti fonton]
Laŭ multaj fakuloj, en la XV-XVI jarcentoj, la kazaĥoj ankoraŭ havis paganajn kultojn, kaj islamo ne estis tiom disvastigita. Sunaisma Islamo estis ensopigita en la pleboj fare de la kazaĥaj sultanoj kaj ĥanoj. La kialo de tio estas, ke la gvidantoj kaj regantoj serĉis potencan socian subtenon en la persono de la tre influa islama pastraro, kiu ne nur helpis unuigi la nomadan socion, sed ankaŭ plifortigis socian disciplinon. La rolo de religiaj predikistoj estis prenita fare de mulaoj, hojas, imamoj. Hojas, kiel la kazaĥaj sultanoj, ne estis parto de la triba komunumo, ĉar ili konsideris sin posteuloj de Mohamedo kaj lia proksima rondo, tio estas, ili spuris sian genealogion al la profeto kaj liaj unuaj kvar kalifoj. El la araba lingvo, Hoja estas tradukita kiel "kleriganto", "kleriganto". Do la kazaĥoj vidis en la hodja klerigitan, kleran homon, iusence pastron. Hojas, estante reprezentantoj de spirita scio, ne pagis impostojn. Kiam ili estis kondukotaj al justeco, ili estis juĝitaj nur de la sultanoj. Kiel la Tore, la Hojas apartenis al la aristokrata klaso aksuyek (el kazaĥa — blanka osto), tial ili posedis la teron (Ŭakfo).[2]
Aldone al islamanoj, reprezentantoj de aliaj kredoj ankaŭ vivis sur la teritorio de la Kazaĥa Ĥanlando, laŭ la fonto, "estas ĉirkaŭ mil urboj kaj vilaĝoj, la ĥakimo de la regiono estas nomumita de Kasim Hano [XVI-a jarcento], kaj liaj regatoj estas duono kafiroj, duono islamanoj".[5]
Ĥanoj[redakti | redakti fonton]
| Nomo | Jaroj de registaro | Nomo en la kazaĥa |
|---|---|---|
| Kerei Ĥano | 1456–1473 | Керей-хан, كيري |
| Janibek Ĥano | 1473–1480 | Жәнібек-хан, جانيبك |
| Burunduk Ĥano | 1480–1511 | Бұрындық-хан (Мұрындық), بوروندي |
| Kasym Ĥano | 1511–1518 | Қасым-хан, قاسم |
| Mamash Ĥano | 1518–1523 | Мұхаммед-хан, محمد |
| Taiyr Ĥano | 1523–1533 | Тахир-хан, طاهر |
| Buidash Ĥano | 1533–1538 | Бұйдаш-хан, بويداش |
| Ahmet Ĥano | 1533–1535 | Ахмед-хан, أحمد |
| Toghym Ĥano | 1535–1537 | Тоғым-хан, توغيم |
| Haqnazar Ĥano | 1538–1580 | Хақназар-хан, حقنازار |
| Shygai Ĥano | 1580–1582 | Шығай-хан, شيجاي |
| Tauekel Ĥano | 1582–1598 | Тәуекел-хан, تاويل |
| Esim Ĥano | 1598–1628 | Есім-хан, عاصم |
| Salqam Jangir Ĥano | 1628–1652 | Жәңгір-хан, جهانجير |
| Bahadur Ĥano | 1652–1680 | Баһадүр, بهادور |
| Tauke Ĥano | 1680–1715 | Тәуке-хан, تاوكي |
| Qaiyp Ĥano | 1715–1718 | Қайып-хан, كايب |
| Bolat Ĥano | 1718–1729 | Болат-хан, بولات |
| Abulmambet Ĥano | 1729–1771 | Әбілмәмбет-хан, أبو المامبيت |
| Ablai Ĥano | 1771–1781 | Әбілмансұр, Абылай-хан أبو المنصور |
| Kenesary Ĥano | 1841–1847 | Кенесары, كينيزاري |
Vidu ankaŭ[redakti | redakti fonton]
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ БРЭ 2018.
- ↑ 2,0 2,1 https://zqai.kz/sites/default/files/kazahskoe_hanstvo.pdf Arkivigite je 2022-05-27 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Analitika.org — Когда и почему казахи откололись от узбеков. Arkivita el la originalo je 2007-12-25.
- ↑ ХАНСКАЯ ВЛАСТЬ В КАЗАХСКОМ ОБЩЕСТВЕ. Arkivita el la originalo je 2022-12-17. Alirita 2022-12-17.
- ↑ http://demography.kz/media/publication/files/2022/10/13/%D1%81%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D0%B8%D0%BA_%D0%AD%D0%94%D0%9A_2020_1.pdf#page=110