Ĉifrovaluto
Ĉifrovalutoj,[1] eventuale ankaŭ alternative nomeblaj malcentrigitaj valutoj aŭ kriptaj valutoj,[2] estas ciferecaj rimedoj de transigo de valoro, por diversaj malsamaj uzoj, kiel pago, kreitaj per teknologiaj rimedoj kaj ilia valoro ne estas determinita laŭ la valoro de varoj aŭ laŭ la determino de unu centra korpo, sed laŭ la interkonsento inter la reto de uzantoj.
La teknologio malantaŭ ĉi tiuj moneroj nomiĝas blokĉeno. Ĉi tiu sistemo baziĝas sur reto de komputiloj, konektitaj unu al la alia per interreto. Ĉi tiuj komputiloj administras specon de "datumbazo", la ĉefa ideo malantaŭ blokoĉeno estas la kreado de sistemo por administri transakciojn kaj transdoni informojn sen centra aŭtoritato administranta aŭ peranto inter la partoprenantoj de la translokigo.
Ĝenerale, la centra datumbazo administras la malfortan ligon en informa sekureco, ĉar ĝi povas esti penetrita, ŝanĝita aŭ difektita en siaj registroj. La blokĉeno, aliflanke, estas administrita en malcentralizita maniero, tio signifas - ĝi ne povas esti hakita per hakado de unu komputilo en la reto.
Diversaj komputiloj partoprenantaj en la reto konstruas ciferecan registron de transakcioj (translokigoj). Unufoje por certa tempounuo (10 minutoj en Bitmono, ĉirkaŭ 13,5 sekundoj en Ethereum) la novaj datumoj estas skribitaj al la " datumbazo " en procezo nomita "minado", tial la uzantoj kiuj plenumas ĝin estas nomitaj "ministoj". La " templinio " de la datumbazo estas dividita per blokoj: bloko estas tempounuo ene de la datumbazo, kaj eblas meti ajnan agadon faritan en la reto sur specifa bloko. Je la fino de certa tempo, la bloko estas ŝlosita, kaj aliĝas al la antaŭaj blokoj kaj tiel aliĝas al la blokĉeno. Ĉiu bloko estas karakterizita per la mencio de la antaŭa bloko enmetante la ĉifradon ("Hash") de la bloko antaŭ ĝi en ĝin.
La plej populara malcentralizita valuto estas "Bitmono", kiu estas konsiderata teknologie primitiva kompare kun valutoj bazitaj sur pli altnivelaj sistemoj kiel Ethereum Virtual Machine aŭ EVM mallonge.
Malcentralizita valuto[redakti | redakti fonton]
ĉifrita valuto estas akceptita kiel pagrimedo, kiu estas postulata por certigi fidindan malcentralizitan interkonsenton, kaj postulas la uzon de kriptografiaj rimedoj. Ĉar malcentralizita valuto difinas distribuitan sistemon kun granda nombro da uzantoj, la difino de tia valuto estas difino de ret-komunika protokolo, same kiel kripta protokolo inter la diversaj partoprenantoj en la reto. Malcentralizita monero povas esti realigita uzante blokĉenon, sed estas problemo pri konservado de la anonimeco de uzantoj, ĉar blokĉeno estas travidebla kaj malfermita al ĉiuj. Tial, kvankam specifa valuto ne estas ligita al aparta identeco, ĉiuj transakcioj povas esti spuritaj kaj mapitaj, kaj tial sub certaj kondiĉoj eblos identigi uzantojn. Estas maniero efektivigi malcentralizitan valuton kontrolitan de centra korpo, kiu administras ĝin per blinda subskribo kaj protokolo pri Nesciiga pruvo. Lastatempe, nova teknologio de ciferecaj moneroj estis evoluigita, nomita la protokolo zkSNARK, kiu ebligas certigi la anonimecon de la uzantoj de la valuto en forta kripta maniero kun ne-interaga protokolo pri nulo-scio. La teknologio unue estis realigita en la malcentralizita valuto zCash.
Ĉiu valuto postulas socian konsenton pri la maniero kiel ĝi estas uzata kaj la kvanto de moneroj en cirkulado. En Fidata mono, kiu estas la ofta metodo hodiaŭ, ĉi tiu aŭtoritato estas donita al la ŝtato, kaj ĝi kutime delegas ĝin al centra banko. Malcentralizita valuto postulas, ke la plej multaj partoprenantoj en la reto konsentu pri la kvanto de mono kiun ĉiu partoprenanto havas. Ne estas obstaklo por ke la partoprenantoj de la reto konsentu pri eldonado de moneroj (ekzemple: en la reto Bitmono estas aldono de fiksa kvanto da moneroj averaĝe ĉiujn dek minutojn. La kvanto de moneroj aldonitaj tiamaniere estas reduktita je 50% ĉiujn kvar jarojn ĝis ĝi tute ĉesos en 2140). La malcentralizitaj valutoj baziĝas sur komputila teknologio, kiu kreas infrastrukturon de valutpartoprenantoj, kiuj ne nepre konas unu la alian.
La komunaj moneroj estas utiligitaj kiel konjektaj varoj por investo, kaj la fakta uzo de moneroj kiel pagrimedo daŭre ekzistas en limigitaj areoj.
Ĝis 2017, neniu malcentralizita valuto povis krei por si la statuson de Leĝa valuto en iu ajn lando en la mondo, sed en aprilo 2017, la japana registaro anoncis, ke ĝi permesos la uzon de la malcentralizita valuto Bitmono, kiel legitima rimedo de pago, kaj aliaj landoj kiel Aŭstralio kaj Svislando ankaŭ ekzamenas la aferon.
Teknologio[redakti | redakti fonton]
Kiel menciite, la absoluta plimulto de malcentralizitaj valutoj uzas blokĉenan teknologion, sed malsamaj valutoj funkcias en tute malsama maniero kaj malgraŭ esti bazitaj sur simila teknologio.
Plejparte, ĉi tiuj retoj havas la samajn ŝlosilajn trajtojn:
"Monujo" estas "adreso", kreita enmetante la "privatan ŝlosilon" en la ĉifradan funkcion (haĉa algoritmo) destinita por ĉi tiu uzo en la reto. Ĉiu adreso estas karakterizita per pluraj bazaj funkcioj (krom en pli evoluintaj retoj kiel Ethereum, kie ekzistas pli da funkcioj):
La kapablo sendi monerojn, la kapablo ricevi monerojn, kaj la kapablo "subskribi mesaĝon". Monujo povas esti stokita sur loka komputilo aŭ sur fora servilo uzante programaron kiu peras inter la reto kaj la persono kiu volas uzi la reton. Por fari agojn kiel sendi monon aŭ subskribi mesaĝon, la uzanto devas havi la "privatan ŝlosilon" de ĉi tiu adreso por ke la reto aprobu la agon. La monujo-programaro montras la informojn pri la monsumo de certa uzanto, inkluzive de la historio de ĝia uzo kaj ĝia saldo en ĉiuj adresoj administritaj per tiu monujo. Ĉiu povas havi sian propran monujon, do ĉiuj havas la sendependan kapablon plene administri sian monon, sen la implikiĝo de centra administranto.
Historio[redakti | redakti fonton]
Fine de la ekonomia krizo en 2008, la 4-an de januaro, la domajna nomo Bitmono.org estis registrita. Poste tiun jaron, la 31-an de oktobro, ligo al artikolo verkita fare de " Satoshi Nakamoto " rajtigis "Bitmono: Peer-to-Peer Electronic Cash System" estis poŝtita al listo de retadresoj, supozeble de homoj implikitaj en kriptografio. Ĉi tiu artikolo detaligis metodojn por uzi kunul-al-kunulan reton por krei tion, kio estis priskribita kiel "senfida elektronika transakcia sistemo." La 3-an de januaro 2009, la Bitmono-reto estis kreita kiam Satoshi Nakamoto minis la Genesis-blokon de Bitmono, kiu ricevis rekompencon de 50 Bitmonoj.
Kritiko kaj riskoj[redakti | redakti fonton]
Malcentralizitaj monretoj estas karakterizitaj per preskaŭ kompleta manko de reguligo. Ĉi tiu trajto allogas multajn investantojn, kiuj vidas la mankon de reguligo kiel pozitiva trajto. Ĉi tiu funkcio altiras signifan kvanton da impostdeliktuloj, kiuj interesiĝas pri impostfraŭdo kaj monlavado, tial multaj registaroj limigas la merkaton.
Reguligistoj en pluraj landoj avertis kontraŭ la uzo de malcentralizitaj valutoj, kaj iuj eĉ prenis praktikajn reguligajn mezurojn por malinstigi uzantojn. Krome, plej multaj bankoj ne provizas servojn al investantoj en ĉi tiuj valutoj, kaj investantoj estas elmontritaj al risko en kazoj kie valuto estas perdita aŭ ŝtelita. Male al kreditkarto, ekzemple, investantoj en malcentralizitaj valutoj ne estas protektitaj kontraŭ fraŭdo.
Estas ankaŭ teknologiaj riskoj. Investanto en malcentralizita valuto povas perdi sian investon en kazoj de datumperdo en la stokadserviloj de la loko, kie li stokis la "privatan ŝlosilon" laŭ la supozo, ke li ne stokis ĝin sendepende aŭ en la okazo de damaĝo al la servilo per malica programaro, hakado de retpiratoj, aŭ misfunkcio en la komunika reto. Ĝis nun, ne estis kazo de signifa reto hakita, sed nur al centralizitaj platformoj (interŝanĝoj, investejoj, ktp.) kiuj tenis privatajn ŝlosilojn, kiuj tenas monerojn en la retoj. La ĉifradmekanismoj (haŝalgoritmoj) kiujn plej multaj blokĉenaj sistemoj uzas povas esti facile hakitaj en kelkaj minutoj helpe de specialaj kvantumkomputiloj, kiel ekzemple "la kvantuma komputilo de Google". Kvankam ĉi tiuj komputiloj estas en la manoj de grandaj kompanioj, ĉi tiu tipo de hakado estas certe ebla eĉ en la mondo de kriptaj retoj, kiu estas konsiderata la plej sekura rilate al centralizitaj financaj entoj.
En 2017, multaj kazoj de investfraŭdo estis raportitaj. Ekzemple, en marto 2018, fikcia kompanio provis elsendi malcentralizitan valuton nomatan "Giza". La administrantoj de la firmao ricevis ĉirkaŭ 2 milionojn da dolaroj de investantoj, kaj tiam iliaj spuroj malaperis [3]. Sekvante la nombron da fraŭdaj kazoj, Google anoncis malpermeson de publikigado de ajna enhavo rilata al malcentralizitaj valutoj sur la servoj de la firmao [4].
Kritiko de alia direkto estas direktita al la teknologia strukturo de kelkaj el la malcentralizitaj valutoj, kiuj uzas interkonsentan metodon nomitan "Pruvo de Laborpruva sistemo ", kiu permesas al ĉiu uzanto uzi la komputikan potencon necesan por funkciigi la reton, kaj kiel rekompenco ĉi tiu uzanto havas ŝanco registri kaj konfirmi la "blokon" Poste kaj ricevi la "blokan rekompencon", ĉi tiu procezo nomiĝas "minado". Pro la valoro de la moneroj, grandegaj kvantoj da komputika potenco kaj energio el la tuta mondo estas konsumitaj por minigi ilin. Tiel, la elektrokonsumo de la komputiloj uzataj por Bitmono-minado estas pli alta ol la elektrokonsumo de pluraj landoj - inkluzive de Israelo, Kolombio, Ĉeĥio kaj Ĉilio kaj lastatempe ankaŭ Nov-Zelando aliĝis al tiu listo. Ekonomiisto Alex De Vries taksis, ke por ĉiu transakcio en la reto Bitmono, estas elsenditaj inter 233,4 kaj 363,5 kilogramoj da karbondioksido - kvanto ekvivalenta al veturado de benzinaŭto de privata aŭto ĉirkaŭ 3 000 km [5].
Historio de hakadoj kaj misfunkciadoj de serviloj[redakti | redakti fonton]
Multaj kompanioj, kiuj traktas malcentralizitan valutkomercon, havas problemojn en la areoj de informa sekureco, kaj ekde 2013, ekzistas multaj kazoj de hakado en la servilojn de kompanioj, kiuj administras malcentralizitajn valutajn biletujojn. En ĉi tiuj okazaĵoj la investantoj perdis miliardojn da dolaroj, kiuj fakte iris en la manojn de la hakistoj.
Ĉina platformo por komercado de Bitmono, GBL, estis fermita sen antaŭa avizo en oktobro 2013, kaj investantoj en la kompanio perdis ĉirkaŭ 5 milionojn da dolaroj.
En februaro 2014, retpiratoj eniris la plej grandan Bitmono-interŝanĝon en la mondo, Mt. GOX kaj la investantoj en la kompanio perdis ĉirkaŭ 473 milionojn da dolaroj. Post la okazaĵo, la firmao bankrotis.
En novembro 2014, FBI enketistoj arestis la funkciigistojn de la retejo Silk Road kaj fermis ĝiajn agadojn, kiuj estis plejparte drogkontrabandado kaj kontraŭleĝaj operacioj, financitaj fare de Bitmono. Poste estis malkovrite ke du FBI-enketistoj de la enketteamo retiris 800,000 USD de la komputiloj de la firmao al sia persona konto, en malcentralizitaj valutoj. La du estis kondamnitaj al prizontempoj.
La 21-an de novembro 2017, la serviloj de Tether estis hakitaj kaj ĝiaj investantoj perdis proksimume 31 milionojn USD. La firmao provis, malsukcese, "marki" la ŝtelitajn monerojn en maniero kiel kiu malhelpus al hackers uzi ilin.
La 6-an de decembro 2017, la serviloj de NiceHash en Slovenio estis hakitaj, kaj ĝiaj investantoj perdis ĉirkaŭ 60 milionojn da dolaroj.
La 26-an de januaro 2018, la serviloj de la kompanio Coincheck en Japanio estis hakitaj, kaj ĝiaj investantoj perdis ĉirkaŭ 531 milionojn da dolaroj.
La 9-an de februaro 2018, la itala komerca retejo de ciferecaj moneroj BitGrail estis hakita. La hako temigis la ciferecajn monujojn kaj investantoj suferis perdojn de milionoj da USD. La tribunalo postulis la retejposedantojn kompensi la viktimojn pro la hako.
En 2019, 4.5 miliardoj USD estis ŝtelitaj.
En 2020, 1.9 miliardoj USD estis ŝtelitaj.
En aŭgusto 2021, la BBC raportis pri la plej granda kripta ŝtelo ĝis nun ĉi-jare, en kiu piratoj ekspluatis kaŝpasejon en la sistemo kaj ŝtelis proksimume $ 600 milionojn: Ether-moneroj kun valoro de ĉirkaŭ $ 267 milionoj, Binance-moneroj kun $ 252 milionoj, kaj proksime de -$ 85. miliono en USDC-moneroj. La retejo de blokĉeno de Poly Network. [6]
Leĝeco[redakti | redakti fonton]
Diversaj landoj establis leĝojn kaj regularojn, kiuj limigas aŭ reguligas la uzon de ĉi tiuj valutoj. Ekde septembro 2021, Ĉinio, Turkio kaj Nord-Makedonio estas la landoj kiuj malpermesas la uzon mem de malcentralizitaj valutoj.
Mjanmao[redakti | redakti fonton]
En 2020 la Centra Banko de Mjanmao deklaris malpermeson de ĉifromono, referencinte al Bitcoin (BTC), Litecoin (LTC), Ethereum (ETH) kaj Perfect Money (PM)[7].
Opozicio ankaŭ provas uzi ĉifromon. En 2021 anonima grupo kreis ciferecan monon nomitan MYD, kies deklarita celo estis liberigi la homojn de la centralizita mono kontrolata de la junto. Tiu ĉifromono planis investi 45% de la valuto en la ombra Registaro de la Nacia Unueco (RNU) kaj distribui la restantajn 55% inter la civitanoj. Sed ĝi malsukcesis krei rapide kreskantan bazon de uzantoj kaj ekhavis problemojn pri alirebleco, pro kio MYD ĉesis funkcii en decembro 2021. Je la sama monato la RNU deklaris ke ĝia oficiala valuto estas Tether[7].
En januaro 2022, responde al la deklaro de RNU, la Ŝtata Administra Konsilio preparis leĝon pri kibersekureco, kiu faris krima la uzadon de VPN kaj de ĉifromono, sed samtempe ĝi anoncis kreadon de la ŝtata ĉifromono[7].
Venezuelo[redakti | redakti fonton]
Venezuelo estas unu el la plej rapidaj aprobintoj de ĉifromono en la mondo. En 2013-2023 la venezuela bolivaro perdis ĉirkaŭ 200 mil elcentojn de sia valoro kontraŭ la usona dolaro, kreinte la plej ekstreman hiperinflacion en la mondo. Ĝis 2021 venezuelanoj tra la mondo aktive uzadis Valiu, ĝiran platformon bazitan sur blokĉeno, kie eblis ĝiri monon al Vezenuelo, aĉeti manĝaĵojn kaj aliajn varojn, kaj aĉeti ĉifromonon per pesoj. En decembro 2021 la platformo anoncis sian fermon pro la riska situacio en Venezuelo. La registaro kreis ŝtatan nacian ciferecan monon Petro[7].
Referencoj[redakti | redakti fonton]
- ↑ la vorto ankoraŭ ne dokumentiĝis en Esperanto-vortaro, sed relative vaste troveblas en la reto, ekzemple [1], [2], [3] ktp ktp
- ↑ sen certeco, pri tiuj nomigoj ne troveblis konvinkaj eksteraj referencoj
- ↑ https://www.cnbc.com/2018/03/09/cryptocurrency-scammers-of-giza-make-off-with-2-million-after-ico.html
- ↑ https://www.cnbc.com/2018/03/13/google-bans-crypto-ads.html
- ↑ Alex de Vries, Renewable Energy Will Not Solve Bitcoin’s Sustainability Problem, Joule, la 14-an de marto 2019 (angla)
- ↑ Blogo de Stano Belov Kio okazos al ĉifrominado? Junio 2021
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Bradley (2022-08-15) La batalo pri ĉifromonaj revoj en Mjanmao (esperante). Tutmondaj Voĉoj. Arkivita el la originalo je 2023-08-23. Alirita 2023-10-31.
Eksteraj ligiloj[redakti | redakti fonton]
- Wikiversity:Ĉu ĉifermini devus esti malpermesita? (angle)
- Bradley (2022-08-15) La batalo pri ĉifromonaj revoj en Mjanmao (esperante). Tutmondaj Voĉoj. Arkivita el la originalo je 2023-08-23. Alirita 2023-10-31.