Aŝkenaza hebrea prononco

La aŝkenaza hebrea prononco aŭ aŝkenaza hebrea estas la prononca sistemo de liturgia uzado kaj studado de la hebrea, kiun tradicie preferis aŝkenazoj. Ĝi supervivas hodiaŭ kiel aparta religia dialekto ene de kelkaj partoj de la ĥareda komunumo, eĉ apud la moderna hebrea en Israelo, kvankam ĝia uzado inter neĥaredaj kaj neisraelanaj aŝkenazaj judoj draste malpliiĝis favore de la moderna hebrea prononco, kiu baziĝas sur la sefarda tradicio.

Ecoj

Ĉar ĝi estas uzata paralele kun la moderna hebrea, la fonologiaj diferencoj estas klare rekoneblaj:

• א ʾālep̄ kaj ע ʿáyin estas ĉiam tute silentaj en la plejparto de formoj de la aŝkenaza hebrea, dum ili ambaŭ estas ofte prononcataj kiel glota halto en la moderna hebrea. (Komparu Jisrojil (litovan) aŭ Jisruajl (polan-galician) kontraŭ Jisra'el (modernan).) Speciala okazo estas la nederlanda (kaj historie ankaŭ la Frankfurto-ce-Majna) hebrea, kie ‘ayin estas tradicie prononcata kiel vela nazalo ([ŋ]), verŝajne sub la influo de la lokaj hispanaj kaj portugalaj judoj.
• ת estas prononcata kiel [s] en la aŝkenaza hebrea, krom se estas dageŝo (תּ), en kiu okazo ĝi estas prononcata kiel [t]. Ĝi estas ĉiam prononcata kiel [t] en la moderna kaj sefarda hebreaj. (Komparu Ŝabbos kontraŭ Ŝabbat aŭ Es kontraŭ Et.)
•  אֵ ṣērê /e/ estas prononcata kiel [ej] (aŭ [aj]) en la aŝkenaza hebrea, sed [e] en la sefarda hebrea; la moderna hebrea varias inter la du prononcoj. (Komparu Omejn (litova) aŭ Umajn (pola-galicia) kontraŭ Amen (moderna hebrea).)
• אָ qāmeṣ gāḏôl /a/ estas prononcata kiel [ɔ] (aŭ [u] en la sudaj dialektoj) en la aŝkenaza hebrea, samkiel en la jemena kaj tiberiada prononcoj, sed ĝi estas [a] en la sefarda kaj moderna hebreaj. (Komparas Dovid (litovo) aŭ Duvid (polo-Galician) kontraŭ David [David].)
•  אֹ ḥôlam /o/ estas, dependante de la subdialekto, prononcata kiel [au], [ou], [øi], [oi], aŭ [ei] en la aŝkenaza hebrea, kontraŭ [o] en la sefarda kaj moderna hebreaj elparoloj (kvankam ankaŭ kelkaj litovoj kaj multaj nehasidaj aŝkenazoj en Ameriko prononcas ĝin kiel [o]). (Komparu Mojŝe kontraŭ Moŝe.)
• Neakcentita אֻ qubbuṣ aŭ וּ shuruq /u/ foje fariĝas [i] en la aŝkenaza hebrea, precipe en la sud-orientaj dialektoj, dum en ĉiuj aliaj formoj ili estas prononcitaj kiel [u] (komparu kíddish kontraŭ kiddúsh.) En la hungara kaj oberlandaj dialektoj, la prononco estas kutime [y].
• Estas iom da konfuzo (ambaŭdirekte) inter finaj אֵ tzere /e/ kaj אִ hiriq /i/ (tiŝrej kontraŭ tiŝri; sifri kontraŭ sifre.)

Origino

En la 13-a jarcento, la praga rabeno Jekusiel verkis komentaron pri la ĝusta prononco de la hebrea, kie li remarkis diversajn "erarojn" ofte faratajn de malpli kleraj judoj, kompare kun la "ĝusta" proksim-orienta prononco, kiu tiam ankoraŭ vivis ĉe aŝkenazaj rabenoj. Tio atestas al la plua ekzistado de antikva prononco en la tradicioj de la tiamaj aŝkenazoj, kun evoluanta aparta prononco. Dovid Katz skribis, ke "la aŝkenaza kaj sefarda prononcoj radike diferenciĝas de la antikvaj hebrea kaj aramea prononcoj. La aŝkenaza retenas multe pli da distingoj inter vokaloj, kaj la sefarda estas pli konservema laŭ konsonantoj. Ili estas la egale validaj kaj egale 'ĝustaj' tradicioj de la du ĉefaj branĉoj de la eŭropa judaro."

Ankoraŭ hodiaŭ estas restaĵo de la prasono de la litero ע en la jida prononco de יעקב, "Jankev" (Jakobo).

Tipa prononco

Vokaloj kun ב	בָ	בַ	בֶ	בֵ	בְ	בֹ	בִ	בֻ, בוּ
Valoro	[ɔ]	[a]	[e]	[ej]	∅	[oj]	[i]	[u]

Konsonanto

א

ב

ג

ד

ה

ו

ז

ח

ט

י

כ/ך

ל

מ/ם

נ/ן

ס

ע

פ/ף

צ/ץ

ק

ר

ש

ת

Valoro

/∅/

[b] [v]

[g]

[d]

[h]

[v]

[z]

[x]

[t]

[j]

[k] [x]

[l]

[m]

[n]

[s]

/∅/

[p] [f]

[c]

[k]

[r]

[ʃ] [s]

[t] [s]

Atentindas la plena uzado de ĉiuj tiberiadaj vokaloj, kio sugestas deveno de tiu tradicio, simile kiel la jemena devenas de la babilona tradicio.

Variantoj

Estas konsiderindaj diferencoj inter la litova, pola, galicia, hungara, kaj germana prononcoj de la aŝkenaza hebrea.

• Tiuj estas plej evidentaj en la realigo de la vokalo ḥôlam: la germana prononco estas [au], la galicia/pola prononco estas [oi], la hungara prononco estas [øi], kaj la litova prononco estas [ei].
• La vokalo cere prononciĝas kiel [ej] en la plimulto el aŝkenazaj tradicioj, sed nemalofte [aj] en la galicia tradicio.
• Alia kvalito, kiu distingas la litovan tradicion, estas la kunfandiĝo de sin kaj ŝin, kiuj ambaŭ prononciĝas kiel [s]. Tio similas al la prononco de la Tribo de Efraim registrita en la libro Juĝistoj, el kiu radikas la vorto ŝiboleto.
• La prononco de la litero reŝ varias inter alveolara frapeto aŭ alveolara trilo (kiel en la hispana) kaj voĉa uvula frotsono aŭ trilo (kiel en la franca), dependante de variaĵoj en la lokaj dialektoj de la germana kaj la jida.

Aldone al geografiaj diferencoj, ekzistas diferencoj en lingvotavolo inter la "natura" prononco ĝenerale uzata kaj la pli preskribaj reguloj, kiujn rabenoj kaj gramatikistoj rekomendas, precipe por uzado en legado de Torao. Ekzemple, pli neformala uzo, inkludante en jeŝivaj lecionoj, tendencas meti la akcenton sur la antaŭlasta silabo, dum pli formala rita uzado tendencas meti ĝin sur la lasta silabo kiel en la biblia hebrea.